Elektron s ənədlərin mübadiləsi qaydaları r əhimova Rəhimə müəllimə Elektron s
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Elektron s ənədlərin mübadiləsi qaydaları R əhimova Rəhimə müəllimə 1.Elektron s ənəd və elektron imza haqqında anlayış «Sənəd» anlayışı, kitabşünaslığın, kitabxanaşünaslığın, biblioqrafiyaşünaslığın, informatikan ın, sənədşünaslığın və bir neçə digər elm sahəsinin mərkəzi, fundamental anlay ışıdır. Bu anlayış real mövcud olan predmetlərin əlamətlərini ifadə edir. Onlar t əcrübi fəaliyyətin əsas obyektləri olub, sənəd informasiyalarının hazırlanması, toplanmas ı, analitik-sintetik emalı, axtarışı, yayılması və istifadəsi proseslərinin həyata ke çirilməsinə xidmət edir. «Sənəd» anlayışı ictimai fəaliyyətin bütün sahələrində geniş istifad ə olunur. Demək olar ki, sənədlə bağlı olan hər bir bilik sahəsində «sənəd» anlay ışının bir və ya bir neçə məna versiyası vardır. Bu da həmin sahənin sənədin m üəyyən statusuna üstünlük verməsilə bağlıdır. Məsələn, sənəd anlayışı informatikada, kitabxana şünaslıqda, biblioqrafiyaşünaslıqda, muzeyşünaslıqda, arxivşünaslıqda, kitab şünaslıqda, həmçinin bu sahələrin təcrübi fəaliyyət sferalarında (məsələn, kitabxana i şi, muzey işi və s.) müxtəlif cəhətlərdən başa düşülür. Buradan da «sənəd» anlay ışının çoxmənalı (polisemik) olması və buna görə də sənəd-kommunikasiya sferas ında çalışan mütəxəssislərin ünsiyyətində və fikir mübadiləsində çətinlik yaratmas ı reayaratması real faktdır. «Sənəd» anlayışının ümumi mənasının təyini sosial informatikan ın nəzəri problemlərindən biri kimi hələlik həll edilməmiş qalır. Beynəlxalq miqyasda s ənədin ən ümumi əlaməti sənəd-informasiya prosesində istifadə edilən yazılı informasiya vahidi kimi s əciyyələndirilir. Bu ümumi əlamət beynəlxalq təşkilatlar t ərəfindən də qəbul edilmişdir. Bunlar İSO, SİFLA, WIPO, Beynəlxalq Sənədşünaslıq Federasiyas ı, Arxivlər üzrə Beynəlxalq Şura və digər belə təşkilatlardır. Məsələn, İSO- nun i şləyib təsdiq etdiyi beynəlxalq standarta görə informasiya müxtəlif üsullarla hər hans ı maddi daşıyıcıya (kağız, mikrofilm, disk və s.) yalnız hərf və rəqəmlərlə deyil, t əsvir, səs, elektromaqnit dalğası və s. formada yazıla bilər. Belə bir təyinat cəmiyyətdə informasiyan ın ötürülməsi üçün istifadə edilən MDB ölkələri üçün qəbul edilmiş əlaqədar dövlətlərarası standartlarda sənəd anlayışı 3 variantda m ənalandırılır. I .İnformasiya fəaliyyətində müəyyən vahid kimi baxılan yazılı informasiyalar. II. Zaman v ə məkan etibarilə ötürülmək üçün insan əməyi ilə yaradılan və informasiya m ühafizə edən maddi obyekt. III . İnformasiyanı yazılı formada mühafizə edən, müəyyən qaydada tərtib olunmuş və m övcud qanunçuluq əsasında hüquqi əhəmiyyət kəsb edən maddi obyekt. Deyil ən birinci tərif normativ sənədşünaslığın bütün sahələrində, yəni informasiya Yuxar ıda deyilən təriflər sənədin aşağıdakı əlamətlərini müəyyən edir: 1) mənası, m əzmunu olan informasiyanın mövcudluğu; 2) sənədin uzunmüddətli mühafizəsini və istifad əsini təmin edən sabit maddi formada olması; 3)funksional baxımdan informasiyan ın zaman və məkan etibarilə verilməsi, yəni sənədin sosial kommunikasiya kanallar ı ilə istifadəsi. «Sənəd» terminin yaranması tarixi və təkamülü kifayət qədər öyrənilməmişdir. Bu m əsələni tədqiq edən mütəxəssislərdən X.Arisi, Q.Q.Vorobyovu, M.A. Komarovu, Y.N.Stolyarovu, A.Suskan ı və bir neçə digərlərini göstərmək olar. «Sənəd» terminin informasiya n əzəriyyəsi, «informatika» baxımından qismən izahına rus alimlərindən A.M.Mixaylovun, R.S.Qilyarevskinin, A .İ.Çornının, uzaq xarici ölkə mütəxəssislərindən Ə.Armsın, S.Faradeynin, A.Kentin, Ə.Qarfildin və bir neçə digər mütəxəssislərin əsərlərində rast gəlmək olar. Beynəlxalq terminoloji yanaşma baxımından (dokument) «sənəd» sözü latın sözü olan «dokumentum» sözündən götürülmüşdür və hərfi m ənasına görə nümunə, sübut, şahid deməkdir. Bu söz latın dilindəki «docere» «öyrətmək» felindəndir. Sözün tarixi kökü qədim hind-avropa dilindən götürülmüşdür və ilk
əvvəllər nəyinsə ötürülməsi, qəbulu və alınması ilə bağlı olan açılmış əl jestini ifadə edirdi. Dig ər versiyaya görə «dek» sözü «on» rəqəmini ifadə edir ki, bu da əllərdə cəmi a çılmış on barmaq olduğunu göstərir. Tədriclə «dek» söz kökü «doceo» sözündən «doc» kökünə çevrilmişdir. «doceo» öyrədirəm mənasını verirdi. «doctor»-alim, «doktrina» təlim (uçenie) «dokumentum»- öyrətmək sözləri də buradan yaranmışdır. Bu m ənada «sənəd» sözü Y.Sezar və Siseron tərəfindən istifadə edilmişdir. Sonralar «dokumentum» sözü hüquqi mənada «yazılı sübut», «rəsmi dövlətaktlarının kitablardan g ötürülmüş yazılı sübutu mənalarında XIX əsrin ortalarına qədərki dövrdə işlənmişdir. Bu s öz latın dilindən bütün Avropa dillərinə keçmişdir. Rus dilində «dokument» sözü I Pyotrun hakimiyy əti dövrində alman və polyak dillərindən keçmişdir. Həmin dövrdə «dokument» sözü «yazılı sübüt», «yazılı təsdiq» mənasında işlənmişdir. Bu sahə bax
ımdan sənəd üç əsas funksiyadan birini yerinə yetirir: 1) yeni hüquqi qaydanın t əsdiqi (akt, bağışlama, satış və s.); 2) məhkəmədə sübut vasitəsi (tərəflərin yazılı ifad ələri) 3) bir şəxsdən digərinə müəyyən səlahiyyətin verilməsi (veksel, aksiya kuponu v ə s.) XIX əsrin ikinci yarısından etibarən dünya ölkələrinin bəzi soraq nəşrlərində «dokument» terminindən törəyən bir neçə termin meydana gəlir.. Sonuncu deyilən termin m
əşhur isveçli alim Pol Otle tərəfindən elmi dilə daxil edilmişdir. Sənədşünaslığın n əzəriyyəsi tarixən ilk dəfə P.Otle və onun həmfikri A.Lafenton tərəfindən işlənmişdir. Onlar 1895-ci ild ə Beynəlxalq Biblioqrafiya İnstitutu yaratmışlar. Bu institut 1931-ci ildə Beyn əlxalq Sənədşünaslıq İnstitututu, 1938-ci ildə Sənədşünaslıq üzrə Beynəlxalq Federasiya adland ırılmışdır. Hazırda bu federasiya tətbiqi sənədşünaslıq və informatika sah əsində fəaliyyət göstərən aparıcı informasiya mərkəzlərini və kitabxanaları birl əşdirən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatıdır. P.Otle bütün sənəd məcmuunu üç sinf ə ayırmışdır: 1) Biblioqrafik sənədlər, yəni ənənəvi olaraq əlyazmaları və çap əsərləri hesab edil ən sənədlər. Onlar kitabçalar, monoqrafiyalar, oçerklər, traktatlar, rəhbər materiallar ı, ensiklopediyalar, lüğətlər, dövri və davam edən nəşrlərdir (jurnallar, q əzetlər, illiklər və s.). 2) Digər qrafiki sənədlər, yəni qeyri-mətni sənədlər: kartoqrafik, t əsviri və not sənədləri. Təsviri sənədlərə aid edilmişdir: çap edilmiş təsvirləri ( estamp, qravyura, po çt açıqcaları) mühafizə edən ikonoqrafik sənədlər; proeksiya qurğuları vasit əsilə oxunan sənədlər (o cümlədən mikrosurətlər). Bu sinifdə xüsusi bir qrup təsviri l övhələr qrupu da verilmişdir. Məsələn, mis, dəmir və qızıl pullar, medallar, möhürlər (ştampellər) və s. Qrafiki sənədlər P.Otle manuskrintləri-əlyazma kitablarına və inkunabullara, h əmçinin qədim və müasir arxiv sənədlərinə aid etmişdir. Müəllifin təklif etdiyi birinci t əsnifat cərgəsi müasir dövrdə də sənədlərin təsnifatı üçün dəyişməz qalm
ışdır. 3) Kitabı əvəz edən sənədlər: disklər, fonoqramlar, kinofilmlər və bunlarla birlikd
ə radio verilişi (səsin yazılması və verilməsi), televiziya, o cümlədən telefotoqrafiya, radiotelefotoqrafiya. Bu t əsnifat cərgəsində «üçölçülü sənədlər» xüsusi yer tutur. Bunlara daxildir: t əbii sənədlər(minerallar, bitkilər, heyvanlar) süni, insan t ərfindən yaradılan sənədlər (materiallar, məhsullar texniki obyektlər, həmçinin medallar, maketl ər releflər.) Bunlara həmçinin elmi instrumentlər, didaktik materiallar, əyani vasit ələr daxildir. Onlar içərisində üçölçülü incəsənət əsərləri, yəni memarlıq əsərləri və heyk əllər də vardır. «Ədəbiyyat» terminini də burada nəzərə almaq lazımdır. «Sənəd» v ə «kitab» anlayışlarının münasibəti barədə diskussiyalar bu gün də davam edir. Bel əliklə, uzun tarixi inkişaf dövrində «sənəd» anlayışı daimi olaraq dəyişmişdir. İndi «sənəd» anlayışına ya geniş mənada, ya da hər hansı növ sənədə aid olan məhdud m ənada baxılır. «Sənəd» anlayışını ifadə edərkən onun konkret olaraq hansı mənada i şlənməsinə diqqət verilməlidir Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|