Elektronika va sxemotexnika

erkin  zaryad  tashuvchilar  va  ularga  asoslangan  elektr  o‗tkazuvchanlik  esa  – 
xususiy elektr o‘tkazuvchanlik deb ataladi. 
 
 
 

---

 
 
24 
24 
1.5. Yarim o‟tkazgichlarda kiritmali elektr o„tkazuvchanlik 
 
Yarim  o‗tkazgichli  asboblarning  ko‗p  qismi  kiritmali  yarim  o‗tkazichlar 
asosida yaratiladi. Elektr o‗tkazuvchanligi kiritma atomlari ionizatsiyasi natijasida 
hosil  bo‗ladigan  zaryad  tashuvchilar  bilan  asoslangan  yarim  o‗tkazgichlar  – 
kiritmali yarim o‘tkazgichlar deyiladi. 
Kremniy  atomiga  D.I.  Mendeleyev    davriy  elementlar  tizimidagi  V  guruh 
elementlari  (masalan,  margumush  As)  kiritilsa  uning  5ta  valent  elektronidan 
to‗rttasi  qo‗shni  kremniy  atomining  to‗rtta  valent  elektronlari  bilan  bog‗lanib  - 
sakkiz  elektrondan  tashkil  topgan  mustahkam  qobiq  hosil  qiladilar.  Beshinchi 
elektron ortiqcha bo‗lib, o‗zining atomi bilan kuchsiz bog‗langan bo‗ladi. Shuning 
uchun kichik issiqlik energiyasi ta‘sirida u uziladi va erkin elektronga aylanadi (9 a 
-  rasm),  bu  vaqtda  kovak  hosil  bo‗lmaydi.  Energetik  diagrammada  bu  jarayon 
elektronning donor sathi W
d
 dan o‗tkazuvchanlik zonasiga o‗tishiga mos keladi (9 
b  -  rasm).  Kiritmali  atom  musbat  zaryadlangan  qo‗zg‗almas  ionga  aylanadi. 
Bunday kiritma donor deb ataladi. 
Yarim o‗tkazgichli asboblar yasashda ko‗p kiritma atomlari kiritiladi (1 sm
3 
hajmga  10
14
-10
18
  darajadagi  atomlar).  Xona  temperaturasida  kiritmaning  har  bir 
atomi  bittadan  erkin  elektron  hosil  qiladi.  Kovaklar  esa    xususiy  yarim 
o‗tkazichlardagi  kabi  kremniy  atomi  elektronlarining  o‗tkazuvchanlik  zonasiga 
o‗tishidagi termogeneratsiya hisobiga hosil bo‗ladi. 
 
 
 

---

 
 
25 
25 
 
 
9 – rasm. Kiritmali yarim o‘tkazgichlar 
 
Yarim  o‗tkazgich  tarkibiga  katta  darajadagi  donor  kiritmaning  kiritilishi 
erkin elektronlar konsentratsiyasini oshiradi, kovaklar konsentratsiyasi esa xususiy 
yarim  o‗tkazgichdagiga  nisbatan  sezilarli  kamayadi.  Erkin  zaryad  tashuvchilar 
konsentratsiyasining  ko‗paytmasi  n

p  o‗zgarmas  temperaturada  o‗zgarmas  qoladi 
va faqat yarim o‗tkazgich ta‘qiqlangan zona kengligi bilan aniqlanadi. Shuni yodda 
tutish  kerakki,  T=300  K  (xona  temperaturasida)  kremniyda  np

0,64∙10
20 
sm
-3
, 
germaniyda    esa  np

4∙10
26 
sm
-3
.  Shunday  qilib,  agar  kremniy  kristalliga 
konsentratsiyasi  10
16
 sm
-3
 bo‗lgan donor kiritma kiritilsa, T=300 K da elektronlar 
o‗tkazuvchanligi  n=10
16
  sm
-3
,  kovaklarniki  esa  –  atigi  10
4
  sm
-3 
ga  teng  bo‗ladi. 
Demak  bunday  kiritmali  yarim  o‗tkazgichda  elektr  o‗tkazuvchanlik  asosan 
elektronlar  hisobiga  amalga  oshiriladi,  yarim  o‗tkazgich  esa  –  elektron  yoki  n-