1.2. Yarim o‟tkazgichlarni fizik va kimyoviy xossalari
Yarim o‗tkazgichlar va dielektriklar fizikasi hozirgi zamon fizikasining eng asosiy
qismi bo‗lib, uning yutuqlari asosida asbobsozlik, radiotexnika va
mikroelektronika sohalari rivojlanadi. Yarim o‗tkazgichlar elektr o‗tkazuvchanligi
bo‗yicha metallar bilan dielektriklar oralig‗idagi moddalar guruhiga kiradi va T=0
da ularning valent zonasi elektronlar bilan band bo‗lib taqiqlangan zonasining
kengligi katta emas (
1eV). Atom elektron buluti bilan o‗ralgan yadrodan tashkil
topgan.
Yarim o‗tkazgichlarga shunday materiallar kiradiki, ularning xona haroratidagi
solishtirma elektr qarshiligi 10
-5
dan 10
10
om sm gacha bo‗ladi. (yarim o‗tkazgichli
13
13
texnikada 1 sm
3
hajmdagi materialning qarshiligini o‗lchash qabul qilingan).
Yarim o‗tkazgichlar soni metall va dielektriklar sonidan ortiq, juda ko‗p hollarda
kremniy, arsenid galliy, selen, germaniy, tellur va har xil oksidlar, sulfidlar va
karbidlar kabi yarimo‗tkazgich materiallardan foydalaniladi.
Yarim o‗tkazgich materiallarining elektrofizik xususiyatlarini o‗rganish asosida
yangi fizik asboblar yaratish imkoniyati tug‗iladi. Ayniqsa, qattiq jismlar
fizikasining yarim o‗tkazgichlar fizikasi qismini o‗rganadigan materiallar asosida
hozirgi zamon talablariga javob beradigan fizik asboblar va qurilmalar yaratiladi.
Elementar yarim o‗tkazgich bo‗lgan kremniy va germaniy elementlaridan,
shuningdek murakkab strukturali yarim o‗tkazgichlar xususiyatlarini o‗rganish,
ularning tashqi ta‘sir ostida xususiyatlari o‗zgarishini kuzatish orqali ham kerakli
xossalarga ega bo‗lgan asboblar yaratish imkoniyati tug‗iladi.
Ayniqsa, kremniy elementi kristallidan asbobsozlik va mikroelektronikada
juda ko‗p qo‗llaniladi. Shuning uchun ham bu elementning elektrofizik, mexanik,
optik va boshqa xususiyatlarini o‗rganish katta ahamiyatga egadir. Tashqi ta‘sir:
nurlanish, bosim, deformasiya va boshqa ta‘sirlarda kremniyning xususiyatlari
o‗zgarishini o‗rganish dolzarb muammodir.
Yarim o‗tkazgich bo‗lmish kremniyda erkin zaryad tashuvchilar
(elektronlar va kovaklar) konsentrasiyasi (p,r), harakatchanlik (Mr,Mp) ni
o‗lchashning bir qancha usullari mavjud. U yoki bu usulning qo‗llanilishi ularning
meterologik tavsifiga, o‗lchanayotgan kattaliklarni tushuntirish ma‘lumotlarga
boyligi, o‗lchash usullarining fizik asoslari, namunaning elektrofizik xossalari,
geometrik shakli va o‗lchamlariga bog‗liq. Bularning hammasi Xoll effektiga
asoslangan usuldir. Bu usul bilan kremniy namunasidan pm
p
ni o‗lchashdan
tashqari, elektr
o‗tkazuvchanligini ham aniqlash mumkin.
Kremniy Si (Silicimin) Mendeleyev davriy sistemasidagi IV-gruppa
elementi, atom nomeri 14, atom massasi 28,0856 bo‗lib, metallmaslar guruhiga
kiradi. Binobarin, uning yakka atomida 14 ta elektroni bo‗lib, 10 tasi mustahkam
ichki qobig‗da 5 ta sathni to‗ldirgan, qolgan 4 tasi ikkita tabiiy kremniy 3ta stabil
izotopdan
28
14
Si (92,28 %),
29
14
Si (4,67 %),
30
14
Si (3,05%) va ikkita radiaktiv
izotopi
27
14
Si (
+
, 4.9s),
31
14
Si(
-
, 170 min) dan iborat.
Elektron strukturasi – 1S
2
2S
2
2P
6
3S
2
3P
2
ga teng.
Kremniy Si atomining kristalli kimyoviy radiusi 0,134 nm, Si
+4
ionining
radiusi 0,039 nm. Kremniy Si tomonlari markazlashgan kub fazoviy panjara
shaklida kristallashadi va bu kubning panjara doimiysi
=0,54304 nm.
Kremniyning zichligi -2,328 g/sm
3
, erish temperaturasi 1415
0
S, issiqlik sig‗imi -
20,1kj/mol∙K, erish issiqligi-49,8 J/m∙Mol, bug‗lanish issiqligi -355 kj/mol.
Yarim o‗tkazgichli kremniy kristallarni o‗stirishda foydalaniladigan ba‘zi
bir muhim usullari ustida qisqacha to‗xtab o‗tamiz.
Dastlab toza kremniyni uning birikmalaridan ajratib olish kerak. Buning bir
necha usullari mavjud. Kremniy tetraxloridi SiCI
4
ni yuqori haroratda Zn
yordamida tiklash yo‗li bilan undan ancha toza kremniy Si ajratib olish mumkin:
SiCI(gaz)|+2Zn(gaz)
Si(qattiq )+ 2ZnCI
2
(gaz)
14
14
Kremniy tetroxloridi SiCI
4
ni vodorod yordamida tiklash oldingi usulga
nisbatan yana ham toza kremniy olish imkonini beradi. Bu reaksiya 1050
0
S -
1100
0
S da amalga oshadi.
SiCI
4
+2N
2
Si +3NCI
Trixlorsilan Si NCI
3
ni vodorod yordamida tiklash usuli ham yuqori
haroratda (1000-1100
0
S) kechadi .
Si NCI
3
+ N
2Si+3NCI
Kremniy ajratib olishning bu usullari yetarli darajadagi tozalik-ni bera
olmaydi, unda ko‗pdan ko‗p va xilma- xil kirishmalar qoladi.
Yarim o‗tkazgichli materialni parallellopiped shaklida qirqib olinadi va
uning sirtiga qo‗yilgan elektrodlar orqali o‗zgarmas tok o‗tkaziladi. Buning
natijasida yarim o‗tkazgich ichida zaryadli zarralarning tartibli harakati yuz
beradi. Tok o‗tayotgan sirtlarga perpendikulyar yo‗nalishda o‗zgarmas magnit
maydoni qo‗yiladi va har xil ishorali zaryadli zarralar ushbu maydon ta‘sirida o‗z
harakat yo‗nalishlarini o‗zgartiradi. Natijada parallellopiped shaklidagi yarim
o‗tkazgichning qarama-qarshi sirtlarida musbat va manfiy ishorali zaryadli zarralar
yig‗ilib qoladi va bu sirtlar orasida potensiallar farqi yuzaga keladi. Bizga
ma‘lumki, o‗zgarmas magnit maydonida harakat qilayotgan zaryadli zarrachaga
maydon Lorens kuchi bilan ta‘sir etadi:
Dostları ilə paylaş: |