Elektronika va sxemotexnika

p–n  o„tish  bilan  boshqariladigan  maydoniy  tranzistor.  27  –  rasmda  n–
kanalli  p–n  o‗tish  bilan  boshqariladigan  maydoniy  tranzistorning  tuzilishining  
qirqimi (a) va uning shartli belgisi (b) keltirilgan. 
 
 
                          a)                                                     b) 
 
27 – rasm. 
 
n–turdagi soha kanal  deb ataladi. Kanalga  zaryad tashuvchilar kiritiladigan 
kontakt istok (I); zaryad tashuvchilar chiqib ketadigan kontakt stok (S) deb ataladi. 
Zatvor  (Z)  boshqaruvchi  elektrod  hisoblanadi.  Zatvor  va  istok  oralig‗iga 
kuchlanish berilganda yuzaga keladigan elektr maydoni kanal o‗tkazuvchanligini, 
natijada  kanaldan  oqib  o‗tayotgan  tokni  o‗zgartiradi.  Zatvor  sifatida  kanalga 
nisbatan o‗tkazuvchanligi teskari turdagi soha qo‗llaniladi. Ishchi rejimda u teskari 
ulangan bo‗lib kanal bilan p – n o‗tish hosil qiladi. 
Kanalning  o‗tkazuvchanligi  uning  qarshiligi  bilan  aniqlanadi 
S
l
R


,  bu 
yerda 

-  kanal  materialining  solishtirma  qarshiligi,  l-  uzunligi,  S  –  kanalning 
ko‗ndalang  kesim  yuzasi.  Tashqi  kuchlanish  mavjud  bo‗lmaganda  kanal  uzunligi 
bo‗ylab zatvor ostidagi kanalning ko‗ndalang kesim yuzasi bir xil bo‗ladi. Berilgan 
qutblanishda  zatvor  va  istok  oralig‗iga  tashqi  kuchlanish  berilsa  U
ZI
  p–n  o‗tish 
teskari  yo‗nalishda  siljiydi,  kanal  tomonga  kengayadi,  natijada  kanal  uzunligi 
bo‗ylab  kanalning  ko‗ndalang  kesim  yuzasi  bir  tekis  torayadi.  Kanal  qarshiligi 
ortadi, lekin chiqish toki I
S
 = 0 bo‗ladi, chunki U
SI
=0 (28 a - rasm). 
Agar  istok  va  stok  oralig‗iga  kuchlanish  manbai  ulansa,  u  holda  kanal 
bo‗ylab  istokdan  stok  tomonga  elektronlar  dreyfi  boshlanadi,  ya‘ni  kanal  orqali 
stok  toki  I
S
  oqib  o‗ta  boshlaydi.  Kuchlanish  manbai  U
SI
  ning  ulanishi  p–n  o‗tish 
kengligiga ham ta‘sir ko‗rsatadi, chunki o‗tish kuchlanishi kanal uzunligi bo‗ylab 
turlicha bo‗ladi. Kanal potensiali uning uzunligi bo‗ylab o‗zgaradi: istok potensiali 
nolga  teng  bo‗lib,  stok  tomonga  ortib  boradi,  stok  potensiali  esa  U
SI
  ga  teng 
bo‗ladi. P–n o‗tishdagi teskari kuchlanish istok yaqinida 
ЗИ
U
ga, stok yaqinida esa 
СИ
ЗИ
U
U

  teng  bo‗ladi.  Natijada  o‗tish  kengligi  stok  tomonda  kattaroq  bo‗lib, 
kanal kesimi stok tomoga kamayib boradi (28. b -rasm). 

---

 
 
52 
52 
      
 
                           a)                                                        b)  
28 –rasm. 
 
Shunday qilib, kanal orqali oqib o‗tayotgan tokni  U
ZI
  kuchlanish  qiymatini  
(kanal  kesimini  o‗zgartiradi)  hamda  U
SI
  kuchlanish  qiymatini  (tok  va  kanal 
uzunligi  bo‗ylab  kesimni  o‗zgartiradi)  boshqarish  mumkin.  Istok  tomonda  kanal 
kengligi   berilgan  U
ZI
  qiymati  bilan, stok tomonda  esa  U
ZI
+  U
SI 
  yig‗indi qiymati 
bilan aniqlanadi. U
SI
 qiymati qancha katta bo‗lsa, kanalning
 
ponaligi (klinovidnost)
 
va uning qarshiligi
 
shuncha katta bo‗ladi. 
Kanalning  ko‗ndalang  kesimi  nolga  teng  bo‗ladigan  vaqtdagi  zatvor 
kuchlanishi berkilish kuchlanishi U
ZI.BERK.
 deb ataladi. 
.
.ТЎЙ
СИ
ЗИ
U
U

kuchlanish berkilish kuchlanishiga U
ZI.BERK
 ga teng bo‗ladigan 
vaqtdagi stok kuchlanishi to‘yinish kuchlanishi U
SI.TO‘Y. 
 deb ataladi. 
Bu yerdan  
ЗИ
БЕРК
ЗИ
ТЎЙ
СИ
U
U
U


.
.
.
.
     (3.11) 
.
.ТЎЙ
СИ
СИ
U
U

  vaqtidagi  tranzistorning  ishchi  rejimi  tekis  o‘zgarish  rejimi, 
.
.ТЎЙ
СИ
СИ
U
U

  vaqtidagi  tranzistorning  ishchi  rejimi  esa  to‘yinish  rejimi  deb 
ataladi.  To‗yinish  rejimida  U
SI
  kuchlanish  qiymatining  ortishiga  qaramay    I
C
 
tokining  ortishi  deyarli  to‗xtaydi.  Bu  holat  bir  vaqtning  o‗zida  zatvordagi  U
ZI
 
kuchlanishining  ham  ortishi  bilan  tushuntiriladi.  Bu  vaqtda  kanal  torayadi  va    I
C
 
tokini kamayishiga olib keladi. Natijada  I
C
   dreyfrli o‗zgarmaydi. 
Biror  uch  elektrodli  asbob  kabi,  maydoniy  tranzistorlarni  uch  xil  sxemada 
ulash mumkin: umumiy istok (UI), umumiy stok (US) va umumiy zatvor (UZ). UI  
sxema keng tarqalgan sxema hisoblanadi.