Elektrotehnika va elektronika

M
- dvigatel validagi statik moment. 
M
bosh
- boshlang‘ich moment. 
Agar 
M
bosh
=
M
1
, 
M=M
2
deb qabul qilsak, motorning momenti 
M
1
va 
M
2 
gacha o‘zgarganda istalgan 
pog‘onada yuritmani
;
)
1
(
1
m
X
m
X
T
t
T
t
C
e
M
e
M
M
(15.13) 
Bu tenglamani 
t 
ga nisbatan echib quyidagi olamiz. 
C
C
n
m
X
M
M
M
M
T
t
2
1
(15.14) 
Asinxron motorli elektr yuritmalarda elektromagnit o‘tkinchi jarayonlar tez so‘nadi. Odatda bu
o‘tkinchi jarayonlarni amaliy hisoblashlarda nazarga olinmaydi [1,3]. 
15.4.3
 
Elektr yuritmalarni tormozlash usullari. 
Elektr yuritmalarida elektrik tormozlash uchun elektrodinamik tormozlash va qarshi ulab 
tormozlash usullari qo‘llaniladi. Energiyani tarmoqqa qaytarib generator rejimida tormozlash 
(rekuperativ tormozlash) ko‘pincha juft qutblarni sonini o‘zgartirib asinxron motorlarda qo‘llaniladi.
Elektrodinamik tormozlash. Bunda yakor zanjiri tarmoqdan uzilib tormozlash reostati orqali qisqa 
tutashtirildi. EYuK tufayli hosil bo‘lgan yakor toki teskari aylanuvchi moment hosil qiladi. Yurgizish 
reostatini pog‘onalarini almashtirishni qaysi parameter funktsiyasida amalga oshirishga qarab uch turga 
bo‘linadi: 1) vaqt funktsiyasida; 2) tezlik yoki EYuK funktsiyasida 3) tok funktsiyasida bo‘ladi. Tormozlashni 
namunaviy elektr printsipial sxemasi 15.10 - rasmda ko‘rsatilgan. 
15.10 – rasm. O ‘zgarmas tok motori EYuK funktsiyasida avtomatik tormozlash sxemasi. 

---

219 
Qarshi ulab tormozlash. Bunda motor qisqichlari qutblari o‘zgartirilib teskari tormozlovchi moment 
hosil qilinadi. Tormozlash paytida tormozlash reostati qo‘llaniladi. Tormozlash reostati tormozlash paytida 
vujudga keladigan katta toklarni cheklaydi. Tormozlashni namunaviy elektr printsipial sxemasi quyida 
ko‘rsatilgan. Tormozlash uchun to‘xtash tugmasi St bosiladi. Bunda asosiy kontaktor KL ochilib motor 
tarmoqdan uziladi. Ayni paytda blok kontakt RT berkilib tormozlash zanjirini ulaydi. Motor dinamik 
tormozlanadi. Motor tezligi kamayganda EYuK kamayadi va yakor zanjiridagi kuchlanish relesi kontaktlari 
ochiladi va tormozlash zanjiri ham ochilib sxema dastlabki holatga qaytadi. Dinamik tormozlash usuli 
elektr yuritma ish rejimi davomida to‘plagan kinetic energiyadan tormozlash uchun foydalaniladi. Bunda 
tormozlash uchun energiya tarmoqdan emas, balki motorning o‘zidan foydalaniladi. Shuning uchun bu usul 
eng samarali usul bo‘lgan uchun elektr yuritmalarda keng qo‘llaniladi.
Asinxron elektr yuritmalarda dinamik tormozlanishni amalga oshirib bo‘lmaydi. Buning uchun havo 
oralig‘ida o‘zgarmas magnit maydon bo‘lishi kerak. Shuning uchun asinxron motorni dinamik tormozlash 
quyidagicha amalga oshiriladi. Asinxron motor tarmoqdan uziladi va stator chulg‘amining ikki fazasi 
o‘zgarmas tok manbaiga ulanadi. Bunda odatda tarmoqga ulangan to‘g‘rlagichdan foydalaniladi. Havo 
oralig‘ida o‘zgarmas magnit maydon hosil bo‘ladi. Motor tezligi nolga teng bo‘lganda rotor EYuK nolga teng 
bo ‘ladi va tormozlash jarayoni tugaydi. 
Asinxron motorlarda qarshi ulab tormozlash uchun stator chulg‘ami fazalari ketma-ketligi 
almashtiriladi. Buning uchun stator chulg‘amning ikkita fazasi o‘rni almashtirilib qayta ulanadi. Bunda 
aylanayotgan magnit maydonning yo‘nalishi o‘zgaradi va motor jadal tormozlanadi. Agar motorni tezligi 
noldan o‘tayotgan payt o‘chirilmasa motor teskari tomonga aylanib ketadi. Buning oldini olish uchun 
tormozlash zanjiri tezlik relesi orqali ulanadi va tezlik yo‘nalishi o‘zgargan paytda tormozlash zanjiri 
uziladi. 
Rekuperativ tormozlash motorning tezligi salt ishlash tezligidan oshib ketgan paytda yuz beradi. 
Bunda motor generator rejimiga o‘tadi va energiyani tarmoqga qaytaradi. Shuning uchun bunday 
tormozlash rekuperativ tormozlash deyiladi. Motor generator rejimiga o‘tganda yo‘nalishini o‘zgartiradi va 
tormozlash jarayoni to tezlik motor rejimiga o‘tguncha davom etadi. Rekuperativ tormozlanish nol tezlikka 
bormas ekan. Bunday tormozlanish ko ‘pincha reaktiv qarshilik momently texnologik mexanizmlarda yoki 
qutblar soni ko‘paytirilganda yuz beradi. Rekuperativ tormozlanishni amalga oshirish uchun maxsus sxema 
qo‘llash kerak emas, balki bu jarayon elektr mashinaning xossasidir. Rekuperativ tormozlanish 
boshqarilmaydi va yo‘qoib bo‘lmaydi.
Elektr yuritmalarni tormozlashda bundan tashqari mexanik bloklagichlar ham qo‘llaniladi, 
tormozlanish jarayoni tugagandan so‘ng mexanik tormoz bilan maxkamlab qo‘yiladi [11]. 
N a z o r a t s a v o l l a r i. 
1.
“Elektr yuritma” ta’rifi. 
2.
Ishlab chiqarish agregatlaridagi elektr motorlarning soniga qarab elektr 
yuritmalar necha turli bo’ladi?
3.
Guruhli elektr yuritma deb nimaga ataladi? 
4.
Yakkalangan elektr yuritma deb nimaga ataladi? 

---

220 
5.
Ko‘p motorli
 
elektr yuritma deb nimaga ataladi? 
6.
Elektr yuritmalar motor turiga qarab qanday turlarga bo‘linadi? 
7.
Elektr yuritma harakatni uzatilishiga qarab qanday guruhlarga bo‘linadi? 
8.
Harakat turiga qarab elektr yuritma qanday turlarga bo‘linadi? 
9.
Elektr yuritma tezligi yoki holatini rostlash bo‘yicha qanday guruhlarga bo‘linadi? 
10.
Elektr yuritma uzatish mexanizmining turiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? 
11.
Elektr yuritmalar avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha qanday gruhlarga bo‘linadi? 
12.
O‘tish jarayonlarining parametrlarini ta’riflab bering. 
13.
Elektromagnit o‘tish jarayonlari nima? 
14.
Elektromexanik o‘tish jarayonlari nima? 
15.
Elektrodinamik tormozlash nima? 
16.
Qasrshi ulab tormozlash nima? 
17.
Rekuperativ tormozlash? 
18.
Elektromagnit o‘tish jarayonlari ko ‘rsatkichlarini ayting? 

---

221