Elektrotehnika va elektronika

 
 
 

---

106 
 
8.4. Tuproqning qattiqligi va zichligini o‘lchash asboblari. Areometrlar.
8.1-jadval 
• 
Ba’zi qattiq jismlarning to‘kilishdagi zichligi 
T/r
Qattiq jism
To‘kilishdagi 
zichlik, kg/m
3
1 
Shag‘al 
1500-1700 
2 
Nam yer(tuproq) 
1900-2000 
3 
Quruq yer(tuproq) 
1400-1600 
4 
Kul 
400-800 
5 
Quruq torf 
325-410 
6 
Torfli ushoq 
100-250 
Areometrlar 
• 
Areometr – suyuqlikning zichligini, solishtirma og‘irligini o‘lchaydigan asbob. 
Radioizotopli zichlik o‘lchagichlar 
• 
Oxirgi vaqtda radio aktiv izotoplardan foydalanadigan zichlik o‘lchagichlardan foydalanish keng 
yoyilmoqda. Radioizotopli zichlik o‘lchagichlar yordamida har qanday bosim hamda haroratdagi quvur 
ichida ifloslangan suyuqliklar va pulp(cho‘kma)larning zichligini o‘lchash mumkin. Bu kabi o‘lchashlarni 
boshqa usullar bilan amalga oshirib bo‘lmaydi. 
• 
Mazkur zichlik o‘lchagichlarning ish tamoyili shunga asoslanganki, bunda nazorat ob’ekti orqali 
o‘tayotgan muhit zichligining funktsiyasi bo‘ladi. Suyuqliklar va qattiq jismlar zichligini o‘lchashda
β
- i u-
nurlanishlardan foydalaniladi, gazsimon muhitning zichligini o‘lchashda a-nurlanishdan foydalaniladi. 
Radioizotopli zichlik o‘lchagichlarida seziy-137,stronsiy-90, kobalt-60 va boshq. qo‘llaniladi. Gaz razryadli 
ssintillyasiali hisoblagichlar, ionlashtiruvchi kamera va boshq. nurlanish manbasi hisoblanadi. Sanoatda 
quvurdan uzliksiz oqayotgan suyuqlikning zichligini kontaktsiz o‘lchaydigan Radioizotopli zichlik 
o‘lchagichlar keng tarqalgan. Zichlikni o‘lchash uchun nurlanish manbasi va qabul qilgich quvurning 
qarama-qarshi tomonida bir o‘qda joylashtiriladi.

---

107 
• 
Nazorat ob’ekti
(suyuqlikli quvur)
dan o‘tgan hamda qabul qilgichda qaydlangan u-nurlanishning 
jadalligi, suyuqlikning zichlik funktsiyasi va unda nurlarning yutilish koeffitsienti hisoblanadi. 
• 
PJR
rusumli radioizotopli zichlik o‘lchagichning asosiy manbasi 2 qo‘rg‘oshinli 
kojuxning(g‘ilofning) ichida quvurli o‘tkazgichi 3 da joylashgan. Quvurning qarama-qarshi tomonida 4 
nurlarni qabul qilgich joylashtirilgan. Qabul qilgich va 1 nurlatkich manbasidan yuborilgan signal 5 
nurlanishning jadalligiga proportsional bo‘lgan U1 o‘zgarmas kuchlanishga o‘zgartiriladi.
• 
Bir vaqtning o‘zida 11 kompinsatsion manbaning nurlanishi rostlovchi pona 12 orqali o‘tadi hamda 
boshqa nurlarni qabul qilgich 13 tomonidan qabul qilinadi. 14 blok 11 kompinsatsion manbaning nurlanishi
signalini rostlovchi pona 12 ga bog‘liq bo‘lgan 2-o‘zgarmas kuchlanishga o‘zgartiradi. 15 va 14 bloklarning 
o‘zgarmas kuchlanishlari 6 kuchaytirgichning kirishiga beriladi, va ular bu yerda o‘zaro taqqoslanadi. 
Farq signali
∆
U = U1—U2 kuchaytirgich orqali 7 reversli yuritkich(motor)ga beriladi. Ushbu motor 
rostlovchi pona 12 va 9 differentsial-transformatorli o‘zgartirgichning 8 o‘zagini siljitadi. Farq signali 
∆
U 
= U1—U2 nolga tenglashmaguncha pona 12, undagi u-nurlanish yutilishini nazorat qilinayotgan suyuqlikda 
nurlanish yutilishiga teng kelmaguncha siljitilaveradi. Radioizotopli zichlik o‘lchagichining 
komplekt(jamlanma)siga 5 elektronli blok hamda shkalasi zichlikning birligida darajalangan differentsial-
transformatorli tizimning ikkilamchi asbobi 10 kiradi. 
• 
Hozirgi vaqtda radioizotopli zichlik o‘lchagichlarning
PJR, PR
rusumlari va boshq. ishlab
chiqiladi. 

---

108 
8.12-rasm.