Elektrotehnika va elektronika

 Qisqa tutashtirilgan asinxron motorni ishga tushirish 
Qisqa tutashtirilgan asinxron motorni elektr tarmog‘iga bevosita ulab ishga tushirish mumkin. 
Bunda motor, juda oz vaqt bo‘lsa ham, qisqa tutashish rejimida 
(5÷7) toki bilan ishlaydi. Bu 
tokning qiymati juda qisqa vaqt ichida yuklama toki qiymatigacha pasayganligi sababli uning motor uchun 
xavfi bo‘lmaydi. Lekin bunday motorlarning elektr tarmog‘iga ulanish soni katta bo‘lsa, motor 
toki 
ta’sirida haddan tashqari qizib ketishi mumkin. Shunga ko‘ra elektr tarmog‘iga ulanish soni katta bo‘lgan 
hollarda qisqa tutashtirilgan rotorli motorlarni qo‘llash tavsiya etilmaydi. Katta quvvatli motorlarni ishga 
tushirishda 
ning ta’siri bilan elektr tarmog‘idagi kuchlanish 
U
ning qiymati sezilarli darajada ketishi 
mumkin. Bunda, 
M
ning 
U
2
ga proportsionalligi sababli elektr tarmoqqa ulanib ma’lum yuklama bilan ishlab 
turgan boshqa asinxron motorlarning ba’zilari o‘z-o‘zidan to‘xtab qolishi, kuchlanish tiklanishi bilan esa 
ularning yana aylanib ketish xavfi bo‘ladi. Demak, ayrim hollarda motorni eng oddiy usul, ya’ni uni bevosita 
elektr tarmog‘iga ulash bilan ishga tushirishning imkoni bo‘lmaydi. Qisqa tutashtirilgan rotorli motorni 
bevosita elektr tarmoqqa ulab ishga tushirishda 
bo‘lishi lozim, bunda – motorning 
quvvati; 
– elektr tarmog‘idagi ta’minlovchi transformatorning quvvati. 
Hozirgi paytda elektr tarmoqlaridagi quvvat judda katta qiymatga egaligi uchun bir necha ming kVt li 
motorlarni ham bevosita ishga tushirish mumkin. Qishloq xo‘jaligi va qurilishlarda esa nisbatan kichik 
quvvatli tok manbalari ham bo‘ladi. Agar qisqa tutashtirilgan rotorli motorni elektr tarmog‘iga bevosita 
ulab ishga tushirish imkoniyati bo‘lmasa, motorning ishga tushirish toki qiymati quyidagi usullar bilan 
kamaytiriladi. 
1. Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron motorni yulduz sxemadan uchburchakli sxemaga o‘tkazib 
ishga tushirish. Motorda uchburchakli yoki yulduz sxemaning qo‘llanilishi stator chulg‘amining faza 
kuchlanishiga va elektr tarmog‘idagi fazalararo kuchlanish qiymatiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, tarmoqdagi 
kuchlanish 380 V bo‘lib, motor pasportida berilgan kuchlanish 220/380 V, ya’ni uning fazasi 220 V 
kuchlanishga hisoblangan bo‘lsa, bu motorni yulduz sxemada ulash kerak. Bunda uning fazasiga 

---

152 
V, ya’ni normal kuchlanish beriladi. Agar motorning fazasi 380 V bo‘lsa, 
bunday motorni uchburchaklik sxemada ulash kerak. Agar uchburchakli sxemada ulanish lozim bo‘lgan 
motorni yulduz sxemada ulab ishga tushirilsa, uning fazasiga normal kuchlanishga nisbatan 
marta 
kam kuchlanish berilgan bo‘ladi. Natijada, elektr tarmog‘idan motorga berilayotgan tokning qiymati, 
uchburchaklik sxemadagiga nisbatan uch marta kamayadi. Ishga tushirish tokining uch marta 
kamaytirilish sababli elektr tarmog‘idagi kuchlanishning pasayishi ham sezilarli bo‘lmaydi.
11.9-rasm. Asinxron motorni “Yulduz” sxemadan “Uchburchaklik” sxemaga o‘tkazib ishga tushirish. 
Yulduz sxemada quyidagidan iborat bo‘ladi. Om qonuniga binoan 
bo‘ladi, bunda 
– yulduz sxema bilan ulangan motorning liniya va faza toklari;
Z
f
– stator chulg‘amining faza 
qarshiligi. Uchburchakli sxema uchun esa 
bo‘lib, 
bo‘ladi. 
Bunda aylantiruvchi moment va quvvat nisbatlari ham 
bo‘ladi. 
Demak, bu usul bilan motorni faqat salt ish rejimida yoki 
(5÷10)
bo‘lgan yuklamalarda 
ishga tushirish mumkin. 11.9-rasmda motorni almashlab ulagich u bilan yulduz sxemadan uchburchaklik 

---

153 
sxemaga o‘tkazib ishga tushirish ko‘rmatilgan. Ishga tushirish farayoni tugashi bilan motor uchburchaklik 
sxemaga o‘tkaziladi. 
Hozirgi paytda bu usuldan keng foydalanish maqsadida faza kuchlanishi 380 voltga hisoblangan va, 
demak, normal ish rejimida, 380 voltli elektr tarmog‘iga “uchburchaklik” sxemada ulanadigan, kerak 
bo‘lganida esa “yulduz” sxemada ishga tushiriladigan motorlar ko‘plab ishlab chiqarilmoqda. 
2. 
Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron motorni uning stator chulg‘amiga aktiv yoki induktiv 
qarshiliklarni ketma-ket kiritib ishga tushirish
. 11.10-rasm, 
a
va 
b
larda motorni aktiv va induktiv
qarshiliklar bilan ishga tushirish sxemasi ko‘rsatilgan. Bunda elektr tarmog‘idagi kuchlanishning ma’lum 
qismi yoki qarshiliklarga o‘tib, qolgan qismi stator chulg‘amiga beriladi. Ishga tushirish jarayoni 
tugashi bilan, rubilnik ni berkitib, motorga normal, ya’ni to‘la kuchlanish beriladi. Bunda motor o‘zining 
tabiiy tavsifiga o‘tib ishlay boshlaydi. Ishga tushirish tokini bevosita ulashdagiga nisbatan 
m
, momentini 
esa 
n
marta kamaytirish uchun stator chulg‘amiga kiritiladigan 
yoki 
qarshiliklar quyidagicha 
aniqlanadi. 
bo‘lgani uchun 
, ya’ni moment tokining qiymatiga nisbatan ko‘proq 
kamayadi. Haqiqatan, 
bo‘lsa, 
bo‘ladi.
11.4-rasmda ko‘rsatilgan grafiklardan motor tokini marta kamaytiruvchi va qarshiliklar 
quyidagicha aniqlanadi:
; (11.18) 
, (11.19) 
bunda – motorning ishga tushirish tokini 
m
marta kamaytirish uchun kerak bo‘lgan to‘la 
qarshilik; 
– motorning aktiv va induktiv ichki qarshiliklari. 
SHunga o‘xshash, ishga tushirish momentini n marta kamaytirsh uchun kerak bo‘lgan tashqi va 
qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi: 

---

154 
11.10-rasm. 
Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron motorni: a-aktiv R, b- induktiv X qarshiliklar 
vositasida ishga tushirish sxemalari. 
,
. (11.20)
Salt ish rejimida yoki kichik yuklama bilan ishga tushiriladigan katta quvvatli va past kuchlanishli 
motorlarning 
ni kamaytirish maqsadida aktiv qarshiligidan, yuqori kuchlanishli motorlarda esa 
induktiv qarshiligi (reaktor) dan foydalaniladi. Motorning ishga tushirish tokini chegaralamay, faqat 
momentinini kamaytirish lozim bo‘lsa, statorning bir fazasiga ni kiritish kifoya. Bu oddiy va tejamli 
usulni kichik va o‘rta quvvatli stanok, kran va transport mexanizmlaridagi motorlarda qo‘llash tavsiya 
qilinadi.
 
Bir fazali asinxron motorlar
- Ma’lumki, ishlab turgan uch fazali asinxron motorning bir fazasi elektr 
tarmog‘idan ajralib qolsa ham, u o‘z ishini bir fazali rejimda davom ettiraveradi. Bunda uniing quvvati uch 
fazada ishlagandagi quvvatining taxminan 50-60% ini tashkil qiladi. Ammo to‘xtab turgan uch fazali 
motorni bir fazali rejimda ishga tushirib bo‘lmaydi.

---

155 
Bir fazali motorlarni ishga tushirish
 - 
oddiy bir fazali, ya’ni statoriga birgina chulg‘am o‘rnatilgan, 
rotori esa qisqa tutashtirilgan chulg‘amga ega bo‘lgan motorni ishga tushirish uchun dastavval, uni tashqi 
kuch bilan biror