Elektrvakuum va yarim o’tkazgichli asboblarda kechadigan fizik jarayonlar reja

Indiy antimonidi. Elektronlarning harakatchanligi katta qiymatga ega bo‘lishi bilan bir qatorda, taqiqlangan zonasining kengligi (0,18 eV) nisbatan kichikroqdir. Ushbu materialning fotoo‘tkazuvchanligi spektr infraqizil qismining katta (8 mkm. gacha) sohasini qamrab oladi. Bunda fotoo‘tkazuvchanlikning eng yuqori qiymati 6,2 mkm to‘lqin uzunligiga to‘g‘ri keladi.
Indiy antimonididan o‘ta sezgir fotoelementlar optik filtr, termoelektrik generator va sovutkichlar tayyorlashda foydalaniladi.
Galliy fosfidi: taqiqlangan zonaning kengligi (2,3 eV) bilan ajralib turadi. Undan qizil yoki yashil nurlanuvchi diodlar tayyorlanadi. Bundan tashqari, Bor alyuminiy va galliy netridlari birikmalaridan ham nurlanuvchan diodlar ishlab chiqariladi. A^III B^VI birikmalari sulfidlar (PbS, Bi₂S₃, CdSe, CdS) fotorezistorlar tayyorlashda ishlatiladi. Ulardan lyuminafor sifatida ham foydalaniladi.


Yarim o‘tkazgich materiallar
1- jadval

Material	Element yoki birikma	Nomlanishi	Kristall tuzilishi	300K (Å) da panjara doimiysi
Element	C	Uglerod	D	3,56683
	Ge	Germaniy	D	5,64613
	Si	Kremniy	D	5,43095
	Sn	Olovo	D	6,48920
IV-IV	SiS	Kremniy karbidi	W	a=3,086; s=15,117
III-V	AlAs	Alyuminiy arsenidi	Z	5,6605
	AlP	Alyuminiy fosfidi	Z	5,4510
	AlSb	Alyuminiy antimonidi	Z	6,1355
	BN	Bor nitridi	Z	3,6150
	BP	Bora fosfidi	Z	4,5380
	GaAs	Galliy arsenidi	Z	5,6533
	GaN	Galliy nitridi	W	a=3,189; s=5,185
	GaP	Galliy fosfidi	Z	5,4512

Eng muhim yarimo‘tkazgichlarning xossalari

2- jadval

Yarimo‘tkazgich		Taqiqlangan zona kengligi (eV)		300K da Harakatchanlik (sm^2/Vs)			Effektiv massa m*/m0
Semiconductor		Bandgap (eV)		Mobility at 300K (cm^2/Vc)		Zona	Effective mass m*/m0
		300K	0K	elektron	kovak	band	elektron	kovak	s/0
Element	C	5,47	5,48	1800	1200	I	0,2	0,25	5,7
	Ge	0,66	0,74	3900	1900	I	1,64 0,082	0,04 0,28	16,0
	Si	1,12	1,17	1500	450	I	0,98 0,19	0,16 0,49	11,0
	Sn		0,082	1400	1200	D
IV-IV	-SiC	2,996	3,03	400	50	I	0,60	1,00	10,0
III-V	AlSb	1,58	1,68	200	420	I	0,12	0,98	14,4
	BN	7,5				I			7,1
	BP	2,0
	GaN	3,36	3,50	380			0,19	0,60	12,2
	GaSb	0,72	0,81	5000	850	D	0,042	0,40	15,7
	GaAs	1,42	1,52	8500	400	D	0,067	0,082	13,1
	GaP	2,26	2,34	110	75	I	0,82	0,60	11,1
	InSb	0,17	0,23	80000	1250	D	0,0145	0,40	17,7
	InAs	0,36	0,42	33000	460	D	0,023	0,40	14,5
	InP	1,35	1,42	4600	150	D	0,077	0,64	12,4
II-VI	CdS	2,42	2,56	340	50	D	0,21	0,80	5,4
	CdSe	1,70	1,85	800		D	0,13	0,45	10,0
	CdTe	1,56		1050	100	D			10,2
	ZnO	3,35	3,42	200	180	D	0,27		9,0
	ZnS	3,68	3,84	165	5	D	0,40		5,2
IV-VI	PbS	0,41	0,286	600	700	I	0,25	0,25	17,0
	PbTe	0,31	0,19	6000	400	I	0,17	0,20	30,0

I – to‘g‘ri zonali bo‘lmagan tuzilishi.

D – to‘g‘ri zonali tuzilishi.

Yarim o‘tkazgichlar xususiy va aralashmali yarim o‘tkazgich guruhlariga bo‘linadi.

T=0 K da xususiy yarim o‘tkazgichlarning valent zonasi elektronlar bilan butunlay to‘lgan bo‘ladi, bu holda yarim o‘tkazgich sof dielektrik bo‘ladi. Agar temperatura T0 K bo‘lsa, valent zonaning yuqori sathlaridagi bir qism elektronlar o‘tkazuvchanlik zonasining pastki sathlariga o‘tadi (5-rasm). Bu holda elektr maydoni ta’sirida o‘tkazuvchanlik zonasidagi elektronlarning xolati o‘zgaradi. Bundan tashqari valent zonada hosil bo‘lgan bo‘sh joylar xisobiga ham elektronlar o‘z tezligini o‘zgartiradi. Natijada yarim o‘tkazgichning elektr o‘tkazuvchanligi noldan farqli bo‘ladi, ya’ni sof yarim o‘tkazgichda erkin elektron va teshik vujudga keladi.
Elektr maydon ta’sirida butun kristall bo‘ylab elektronlar maydonga teskari yo‘nalishida, teshiklar esa maydon yo‘nalishda harakatga keladi. Bunday elektr o‘tkazuvchanlik faqat sof yarim o‘tkazgiyalar uchun xos bo‘lib, uni xususiy elektr o‘tkazuvchanlik deyiladi.
O‘tkazuvchanlik zonasidagi elektronlar va valent zonasidagi kovaklar, ya’ni elektronini yo‘qotgan bo‘sh joylar, Fermi-Dirak taqsimotiga bo‘ysunadi:
(1.30)
(1.31)
Xususiy yarim o‘tkazgichlar uchun o‘tkazuvchanlik zonasidagi elektronlarning konsentrasiyasi valent zonadagi kovaklarning konsentrasiyasiga teng: n=r. Konsentrasiyalarni hisoblash uchun Ye energiyani o‘tkazuvchanlik zonasining tubiga nisbatan o‘lchaymiz (Ye_s = 0).
O‘tkazuvchanlik zonasi tubidan dE energiya intervalini ajrataylik (Ye, Ye+dE). Bu sohada joylashgan elektronlar Fermi-Dirak statistikasiga bo‘ysunadi va ularni energiya bo‘yicha taqsimlanishi quyidagi ko‘rinishda yoziladi,
(1.32)
Odatda xususiy yarim o‘tkazgichlar uchun va maxrajidagi 1 ni hisobga olmasa ham bo‘ladi. U holda
(1.33)
Bu ifodani 0 oralig‘ida integrallab quyidagini hosil qilamiz
(1.34)
Xuddi shunga o‘xshash amallarni bajarib valent zonasidagi kovaklarning konsentrasiyasi uchun
(1.35)
ifodani hosil qilish mumkin.

Formulalardan, n=r ni inobatga olib, Fermi sathi energiyasining qiymatini topamiz:

(1.36)


Formulaning ikkinchi hadi, birinchisiga nisbatan juda kichik bo‘lgani uchun deb olish mumkin.
Demak, xususiy yarim o‘tkazgichlarda Fermi satµi (Ye) taqiqlangan zonaning o‘rtasida joylashadi.
Yarim o‘tkazgichning o‘tkazuvchi va valent zonalaridagi elektron va kovaklar zaryad tashuvchilardir. Ma’lumki, o‘tkazuvchanlik zaryad tashuvchilarning konsentrasiyasiga proporsional bo‘ladi, u holda xususiy yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi  harorat ortishi bilan ortadi va quyidagi qonuniyat bo‘yicha o‘zgaradi (6-rasm):
=_{e +} _k yoki =₀ yexr (-Ye/2kT). (1.37)


Energetik zonalar

Zamonaviy elektronika qurilmalari yarim o‘tkazgichli materiallardan tayyorlanadi. Yarim o‘tkazichlar kristall, amorf va suyuq bo‘ladi. Yarim o‘tkazgichli texnikada asosan kristall yarim o‘tkazgichlar (10¹⁰ asosiy modda tarkibida bir atomdan ortiq bo‘lmagan kiritma monokristallari) qo‘llaniladi. Odatda yarim o‘tkazgichlarga solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi metallar va dielektriklar oralig‘ida bo‘lgan yarim o‘tkazgichlar kiradi (ularning nomi ham shundan kelib chiqadi). Xona temperaturasida ularning solishtirma elektr o‘tkazuvchanligi 10^-8dan 10⁵gacha Sm/m (metrga Simens)ni tashkil etadi. Metallarda =10⁶-10⁸ Sm/m, dielektriklarda esa

=10^-8-10^-13 Sm/m. Yarim o‘tkazgichlarning asosiy xususiyati shundaki, temperatura ortgan sari ularning solishtirma elektr o‘tkazuchanligi ham ortib boradi, metallarda esa kamayadi. Yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi yorug‘lik bilan nurlantirish va hatto juda kichik kiritma miqdoriga bog‘liq. Yarim o‘tkazgichlarning xossalari qattiq jism zona nazariyasi bilan tushuntiriladi.
Har bir qattiq jism ko‘p sonli bir-biri bilan kuchli o‘zaro ta’sirlashayotgan atomlardan tarkib topgan. Shu sababli bir bo‘lak qattiq jism tarkibidagi atomlar majmuasi yagona tuzilma deb qaraladi. Qattiq jismda atomlar bog‘liqligi atomning tashqi qobig‘idagi elektronlarni juft bo‘lib birlashishlari (valent elektronlar) natijasida yuzaga keladi. Bunday bog‘lanish kovalent bog‘lanish deb ataladi.
Atomdagi biror elektron kabi valent elektron energiyasi W ham diskret yoki kvantlangan bo‘ladi, ya’ni elektron energetik sath deb ataluvchi biror ruxsat etilgan energiya qiymatiga ega bo‘ladi. Energetik sathlar elektronlar uchun ta’qiqlangan energiyalar bilan ajratilgan. Ular ta’qiqlangan zonalar deb ataladi. Qattiq jismlarda qo‘shni elektronlar bir-biriga juda yaqin joylashganligi uchun, energetik sathlarni siljishi va ajralishiga olib keladi va natijada ruxsat etilgan energetik zonalar yuzaga keladi. Energetik zonada ruxsat etilgan sathlar soni kristaldagi atomlar soniga teng bo‘ladi. Ruxsat etilgan zonalar kengligi odatda bir necha elektron – voltga teng (elektron – volt – bu 1V ga teng bo‘lgan potensiallar farqini yengib o‘tgan elektronning olgan energiyasi). Ruxsat etilgan zonadagi minimal energiya sathi tubi (Wc), maksimal energiya esa shipi (Wv) deb ataladi.
7-rasmda yarim o‘tkazgichning zona diagrammasi keltirilgan. Ta’qiqlangan zona kengligi Wt yarim o‘tkazgichning asosiy parametri bo‘lib hisoblanadi.

7 – rasm. Yarim o’tkazgichlarni zona diagrammasi.

Elektronikada keng qo‘llaniladigan yarim o‘tkazgichlarning ta’qiqlangan zona kengliklari Wt (eV) quyidagiga teng: germaniy uchun – 0,67, kremniy uchun – 1,12 va galliy arsenidi uchun -1,38.

Dielektriklarda ta’qiqlangan zona kengligi Wt 2 eV, metallarda esa ruxsat etilgan zonalar bir – biriga kirib ketgan bo‘ladi, ya’ni mavjud emas.
Yuqoridagi ruxsat etilgan zona o‘tkazuvchanlik zonasi deb ataladi, ya’ni mos energiyaga ega bo‘lgan elektronlar, tashqi elektr maydoni ta’sirida yarim o‘tkazgich hajmida harakatlanishlari mumkin, bunda ular elektr o‘tkazuvchanlik yuzaga keltiradilar. O‘tkazuvchanlik zonasidagi biror energiyaga mos keladigan elektronlar o‘tkazuvchanlik elektronlari yoki erkin zaryad tashuvchilar deb ataladilar. Quyidagi ruxsat etilgan zona valent zona deb ataladi.
Absolyut nol temperaturada (0 K) yarim o‘tkazgichning valent zonasidagi barcha sathlar elektronlar bilan to‘lgan, o‘tkazuvchanlik zonasidagi sathlar esa elektronlardan xoli bo‘ladi.