Əli Şamil Türkçülüyün qurbanları (Qazaxıstan) Bakı 2014 Redaktor: Səfalı Nəzərli

RUSLARA XİDMƏT EDƏN VƏTƏNPƏRVƏR

XAN NƏVƏSİ ŞOKAN VƏLİXANOV

Qazaxlar onun ad və soya­dı­nı Şokan Şınğıs ulı Uəlixan ki­mi yazırlar. Ruslar isə sə­nəd­lərdə Şokan və Çokan Va­li­xanov kimi yazdıqlarından dün­yanın çox yerində onu bu ad və soyadla tanıyırlar.

Orta juzda doğulan Şo­ka­nın qulağına əzan oxuyan Ab­lay xanın şəxsi həkimi, qa­zax­lar arasında Maral baba kimi tanınan Kalkay İşan ona Mu­xammed Xanafi adının veril­di­yini yazırlar. Vətəninin ağır gün­lərə düşdüyünü, xalqının güzəranının getdikcə pisləşdiyini görən Kalkay İşan istəyridi ki, VII yüzildə Ərəb çöllərində Məhəmməd peyğəmbərin xalqı üçün etdiklərinə bənzər bir işi də Ablay xanın nəvəsi görsün.

Bu şirin və xoş bir arzuydu. Zaman isə başqa bir za­man­dı. Şınğıs (Çingiz) Soltan oğlunun Zeynep Çorma­novan do­ğu­lan oğluna Çokan (Şokan) adı verdikdən sonra onu xan övlad­la­rına layiq bir təhsil verməyə çalışırdı. Onun üçün şəxsi müəl­limlər və məşqçilər təyin etmişdi. Özü isə oğluna adət-ənənələri, nəslinin keçdiyi tarixi yolu öyrədirdi. Şokanın nənəsi Ayxanım oğlu Şınğıs (Çingiz) Soltanın təlim-tərbiyə­si­nə necə diqqət yetirmişdisə, nəvəsinə də eləcə diqqət yetirirdi. Şınğıs (Çingiz) Soltan qazax tarixi və ədəbiyyatını dərindən bilməklə kifayətlənmir, Sibir türklərinin miflərini, əfsanə­lə­ri­ni, rəvayətlərini, dastanlarını, nağıllarını, geyim-keçim, məişət əşyalarını toplayır. İşğalçı rusların köləsi kimi deyil, xalqına bağlı bir ruhda böyüdüyünə görə Ayxanın tərəfini tutan soltanlar və bəylər Şınğısı (Çingiz) 1834-cü ildə “böyük soltan” elan edirlər. 1835-ci ilin noyabrında isə Şınğısın (Çingiz) oğlu Şokan dünyaya gəlir.

Qazax çöllərində Sırımbetdə dünyaya gələn Şokan uşaqlığını indiki Kustanay vilayətinin Kuşmurun qışlağında keçirir. Sonra isə ailəsi ilə birlikdə Kökçe dağına köçür. Onun uşaqlıq illəri Kenesarı Qasım oğlunun Ruslara qarşı qazaxları ayaqlandırdığı bir vaxta təsadüf edir. Nədənsə Şokanın aliəsi ruslara qarşı bu döyüşlərdə fəal iştirak etmirdi.

Şokanı 12 yaşında Omsk şəhərindəki Kadet korpusuna oxu­mağa göndərirlər. Çar ordusu üçün kadrlar hazırlayan bu tip məktəblərə yalnız əsilzadələrin uşaqları qəbul edilirdilər. Təhsil illərində F.N.Kostilevski, P.B.Qonsevski kimi təcrü­bəli pedaqoqlardan dərs alır, gələcəyin məşhur etnoqrafı, folklor­çusu və səyyahı Q.N.Potanin və N.F.Anneniski ilə bir sinifdə oxuyur. Rus dili ilə yanaşı, fransız və alman dillərinin incəliklərini də öyrənir. Son sinifdə oxuyanda İ.N.Beryozinin xahişilə “Toxtamış xanın tamğalatı” mövzusunda ilk elmi məqaləsini yazır.

1853-cü il noyabrın 8-də Kadet korpusunu bitirən Şokan Valixanovu Sibirdəki rus-qazax Süvari Alayının şeypurçular bölüyünə komandir təyin edirlər. Türküstanda yaşayan türk­lərin ləhcələri ilə yanaşı, ərəb və fars dillərini bilməsi, iti yad­daşı, xüsusən dil öyrənmək marağı Şokanı tezliklə hərbçilər arasında məşhurlaşdırır.

Çara sui-qəsd təşkil etdiklərinə görə məsuliyyətə cəlb edil­miş, Rusiya tarixində “petraşevçilər” kimi tanınanların bir qismi Sibirə sürgün edilmişdi. 19 yaşlı Şokan 1854-cü ildə sürgündə olan psixoloji romanlar müəllifi F.M.Dos-toyevski və şair S.F.Durovla tanış olur. Şokan Dostayevski ilə sonra­dan Semplatinskdə də görüşür.

Batı Sibir valisi, general qubernator Qustav Qasfort onu özünə yavər götürür. Yüksək rütbəli hərbçilər onun məharəti haqqında rəhbərliklərinə raportlar yazırlar. İşğal dairəsini Doğuya genişləndirmək istəyən Rusiya rəhbərlərinin diqqətini belə bir kadrın olması dərhal çəkir. Ondan gələcəkdə işğal etmək istədikləri ölkələr haqqında bilgi toplamaqda istifadə etmək qərarına gədikləri üçün hərbi strateji araşdırmalar qrupuna daxil edirlər. Sonra isə Müdafiə və Daxili İşlər Nazirliklərinin Asiya departamentində işlədirlər.

Soykökünün Çingiz xana bağlılığı, müsəlman olması, çox dil bilməsi Şokan Valixanova şans verirdi ki, Doğu Tür­küstanda rahat və sərbəst dolaşsın, yerli hakimlərin sarayla­rına yol tapa bilsin.

1855-ci ildə onu qazaxların və Sibir türklərinin Yeddi su, rus­ların Semireçye adlandırdıqları bölgəyə və Kokand xan­lı­ğına gedən ekspedisiyanın tərkibinə daxil edirlər. Şokana öncə Batı Sibir xalqlarını, onların adət-ənənəsini, dünyagörüşünü öyrənmək tapşırılır. O, tapşırığı yüksək səviyyədə yerinə yetirir. Topladığı materiallar Rusiya hərbi-çilərinə və hökumət məmurlarına bir kəşfiyat materialı kimi yarayırdısa, alimlər də onun folklorçuluq və etnoqraflıq mə- harətinə heyran qalırdılar.

1856-cı ilin aprelində, yəni 21 yaşında İli çayı boyunca elmi heyətlə birlikdə ekspedisiyaya göndərilir. Çarı çayının İliyə qovuşduğu yerə, Karqaralıya gəlir. Mayın 26-da manasçılarla görüşür. Üç gün, üç gecə məşhur “Manas” dastanını dinləyir. Kuketay xan haqqında olan qolu toplayır. Bu dastanın ilk yazıya alınmış hissəsi olur.