Əlillərin hüquqları haqqında Konvensiya Preambula

Əlillərin hüquqları haqqında Konvensiya 

  

Preambula. 

 

Bu konvensiyanın iştirakçısı olan  dövlətlər, 

a)  cəmiyyətin  bütün  üzvlərinə  xas  olan  ləyaqət  və  dəyərlərin  və  onların  bərabər  və  ayrılmaz 

hüquqlarının  azadlığın, ədalətin  və  ümumbəşəri  sülhün  əsası  kimi qəbul  olunduğu  Birləşmiş 

Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsində  bəyan olunmuş prinsiplərixatırlayaraq, 

b)  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  İnsan  hüquqları  haqqında  Ümümi  Bəyannamədə  və  İnsan 

hüquqları  haqqında  Beynəlxalq  paktlarda  hər  bir  insanın  onlarda  göstərilən  bütün  hüquq  və 

azadlıqlara hər hansı fərq qoyulmadan malik olduğunu bəyan və təsbit etdiyini nəzərə alaraq, 

c)  insanın  bütün  hüquqlarının  və  əsas  azadlıqlarının  ümumiliyini,  ayrılmazlığını,  qarşılıqlı 

asılılığını  və  qarşılıqlı  əlaqəsini,  habelə  ayrı-seçkiliyə  yol  verilmədən  əlillərə  onlardan  tam 

istifadəyə tam zəmanət verməyi təsdiq edərək, 

d)  İqtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquqlar  haqqında  Beynəlxalq  Pakta,  Mülki  və  siyasi  hüquqlar 

haqqında Beynəlxalq Pakta, İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Beynəlxalq 

Konvensiyaya,  Qadınlara  münasibətdə  ayrı-seçkiliyin  bütün  formalarının  ləğvi  haqqında 

Konvensiyaya, İşgəncələrə və digər qəddar, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftar və cəza 

növlərinə  qarşı  Konvensiya,  Uşaqların  hüquqlarına  dair  Konvensiya,  Bütün  əməkçi-

miqrantların  və  onların  ailə  üzvlərinin  hüquqlarının  müdafiəsi  haqqında  Beynalxalq 

Konvensiyaya istinad edərək, 

e) əlilliyin  –  təkamül  edən  anlayış  olduğunu  və  əlliliyin  insanların  səhhətinin  pozulması  ilə 

onların  münasibət  və  mühit  baryerləri  arasında  baş  verən  və  bu  insanların  cəmiyyətin 

həyatında digərləri ilə bərabər səviyyədə tam və səmərəli iştirakına  mane olan qarşılıqlı təsirin 

nəticəsi olduğunu nəzərə alaraq, 

f) Əlillərə münasibətdə Ümümdünya fəaliyyət proqramında və Əlillər üçün bərabər imkanların 

təmin   olunmasının  Standart  qaydalarında  əks  olunan  prinsip  və  rəhbər  istiqamətlərin 

əlillərdən  ötrü  bərabər  imkanların  təmin  edilməsi  üçün  milli,  regional  və  beynəlxalq 

səviyyələrdə  strategiyaların,  planların,  proqramların  və  tədbirlərin  həvəsləndirilməsinin, 

formalaşdırılmasının və qiymətləndirilməsinin vacibliyini nəzərə alaraq, 

g)  müvafiq  sabit  inkişaf  strategiyalarının  tərkib  hissəsi  kimi  əlillik  problemlərinin 

aktuallaşmasının vacibliyini qeyd edərək, 

h)  həmçinin  əlillik  əlamətinə  görə  istənilən  şəxsə  qarşı  münasibətdə  ayrı-seçkiliyin  insan 

şəxsiyyətinə xas ləyaqət və dəyərlərin alçaldılması  demək olmasını nəzərə alaraq, 

i) əlillərin müxtəlifliyini nəzərə alaraq, 

j)  bütün  əlillərin,  o  cümlədən  daha  fəal  şəkildə  dəstəklənməyə  ehtiyacı  olan  əlillərin  insan 

hüquqlarının həvəsləndirilməsi və müdafiə olunması zərurətini nəzərə alaraq, 

k)  bütün  bu  müxtəlif  sənədlərə  və  başlanğıclara  baxmayaraq,  əlillərin  dünyanın  bütün 

yerlərində  bərabər  hüquqlu  üzv  kimi  cəmiyyətin  həyatında  iştirak  zamanı  maneələrlə  və 

onların insan hüquqlarının pozulması ilə qarşılaşmaqda davam etməsindənnarahat olaraq, 

l)  hər  bir  ölkədə,  xüsusilə  də  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  əlillərin  həyat  tərzinin 

yaxşılaşdırılması üçün beynəlxalq əməkdaşlığın vacibliyini qəbul edərək, 

m)  əlillərin  öz  yerli  icmalarının  ümumi  rifahına  və  çox  formalılığına  verdiyi  hazırkı  və 

 potensial  dəyərli  töhfələri  və  əlillərin  öz  insan  hüquqları  və  əsas  azadlıqlarını  tam  həyata 

keçirməsinə, habelə əlillərin tam həcmdə iştirakına kömək göstərilməsinin, onlarda cəmiyyətə 

aidlik hissinin  möhkəmlənməsinə  və  cəmiyyətin  bəşəri,  sosial  və  iqtisadi  inkişafında  mühüm 

uğurlara nail olmaqda və yoxsulluğun aradan qaldırılmasına imkan verməsi halını nəzərə alaraq, 

n)  əlillər  üçün  şəxsi  seçim  etmək  azadlığı  da  daxil  olmaqla,  onların  şəxsi  sərbəstliyi  və 

müstəqilliyinin vacib olduğunu nəzərə alaraq, 

o) əlillərin strategiya və proqramlara, o cümlədən bilavasitə onlara aid olanlara dair qərarların 

qəbulu prosesinə fəal cəlb olunması imkanına malik olmalarını hesab edərək, 

p)  irqi,  dərisinin  rəngi,  cinsi,  dili,  dini  mənsubiyyəti,  siyasi  və  digər  etiqadları,  milli,  etnik, 

aborigen  və  ya  sosial  mənşəyi,  əmlak  vəziyyəti,  təvəllüdü,  yaş  və  ya  digər  əlamətlərə  görə 

çoxsaylı  və  ya  kəskin  ayrı-seçkilik  formalarına  məruz  qalan  əlillərin  qarşılaşdığı  çətin 

şəraitlərdən narahat olaraq, 

q)  bir  çox  hallarda  əlil  qadın  və  qızların  həm  evdə,  həm  də  ondan  kənarda  böyük  təcavüz, 

xəsarət yetirilmə və ya təhqir, kobud və ya ikrahlı münasibət, pis rəftar və ya istismar olunma 

risqinə məruz qalmalarını nəzərə alaraq, 

r)  əlil  uşaqların  bütün  insan hüquqlarından  və əsas  azadlıqlarından  digər  uşaqlar  ilə bərabər 

həcmdə istifadə etməli olduqlarını qəbul edərək və bununla əlaqədar uşaq hüquqları ilə bağlı 

üzərlərinə götürdüyü öhdəlikləri Konvensiya iştirakçısı olan dövlətlərəxatırladaraq, 

s)  əlillər  tərəfindən  insan   hüquqları  və  əsas  azadlıqlarının  tam  şəkildə  həyata  keçirilməsinə 

kömək edilməsi üzrə bütün səylərdə gender aspektinin nəzərə alınması zərurətini qeyd edərək, 

t)  əlillərin  əksəriyyətinin  yoxsulluq  şəraitində  yaşaması  faktını  qeyd  edərək  və  bununla 

əlaqədar  yoxsulluğun  əlillərə  mənfi  təsiri  problemi  ilə  ciddi  məşğul  olmaq  zərurətini qəbul 

edərək, 

u)  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatının  Nizamnaməsində  şərh  olunan  məqsəd  və  prinsiplərə  tam 

hörmət edilməsinə və insan hüquqları sahəsində tətbiq olunan müqavilələrə riayət edilməsinə 

əsaslanan  sülh  və  təhlükəsizlik  şəraitinin  əlillərin  tam  müdafiə  olunması  üçün,  o  cümlədən 

silahlı  münaqişələr  və  xarici  dövlətlərin  işğalı  zamanı  əlillərin  müdafiəsi  üçün  mütləq  şərt 

olmasını nəzərə alaraq, 

v) əlillərə bütün insan hüquqlarından və əsas azadlıqlarından tam həcmdə istifadə etmələrinə  

imkan  verdiyindən  onların  fiziki,  sosial,  iqtisadi  və  mədəni  mühitdən,  səhiyyə  və  təhsildən, 

habelə informasiya və rabitədən istifadə imkanlarının vacibliyini qəbul edərək, 

w)  hər  bir  ayrıca  insanın  digər  insanlara  və  aid  olduğu  kollektivlərə  münasibətdə  müvafiq 

vəzifələrə  malik  olaraq,  İnsan  hüquqları  haqqında  Beynalxalq  qanunlarda  qəbul  olunan 

hüquqların həvəsləndirilməsinə və riayət olunmasına nail olmağa çalışmasınınəzərə alaraq, 

x)  ailənin  cəmiyyətin  təbii  və  əsas  özəyi  olduğunu  və  onun  cəmiyyət  və  dövlət  tərəfindən 

müdafiə  edilməyə  hüququ  olduğunu  və  əlillər  və  onların  ailə  üzvləri  onların  əlillərin 

hüquqlarından tam və bərabər istifadəsi işinə töhfə verməsinə imkan verən zəruri müdafiə və 

kömək almalı olmasına əmin olaraq, 

y) əlillərin hüquqlarının və ləyaqətinin həvəsləndirilməsi və müdafiəsi haqqında hərtərəfli və 

vahid  beynəlxalq  konvensiyanın  əlillərin  çox  əlverişsiz  sosial  vəziyyətinin  aradan 

qaldırılmasına  və  onların  həm  inkişaf  etmiş,  həm  də  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrdə  bərabər 

səviyyədə   mülki,  siyasi,  iqtisadi,  sosial  və  mədəni  həyatda  iştirakının  genişləndirilməsinə 

mühüm töhfə olmasına əmin olaraq, aşağıdakılar barədə razılığa  gəldilər: 

Bu  Konvensiyanın  əsas  məqsədi  bütün  əlillər  tərəfindən  bütün  insan  hüquqlarının  və  əsas 

azadlıqlarının tam və bərabər səviyyədə həyata keçirilməsini həvəsləndirməkdən,  müdafiə və 

təmin etməkdən, eləcə də  onların  ləyaqətinə hörmət edilməsini həvəsləndirməkdən ibarətdir. 

Əlillərə  -  müxtəlif  maneələrlə  qarşılıqlı  təsir  zamanı  onların  digərləri  ilə  bərabər  səviyyədə 

cəmiyyətin həyatında tam və səmərəli iştirakına mane olan sabit fiziki, psixi, əqli və ya hissiyyat 

pozuntuları olan insanlar  aiddir. 

  

Maddə 2. 

Anlayış 

Bu konvensiyanın məqsədləri üçün: 

«ünsiyyət»ə dillərdən, mətndən, Brayl əlifbasından, toxunulmaqla duyulan ünsiyyətdən, böyük 

şriftdən, mümkün mültimedia vasitələrindən, habelə çap materiallarından, audio vasitələrdən, 

adi  dildən,  qiraətçilərdən,  habelə  mümkün  informasiya  –  kommunikasiya  texnologiyaları  da 

daxil  olmaqla,  ünsiyyətin  gücləndirici  və  alternativ  metodlarından,  üsul  və  formatlarından 

istifadə  daxildir;  «dil»  nitq  və  jest  dilindən  və  qeyri  –  nitq  dillərinin  digər  formalarından 

ibarətdir;  «əlillik  əlamətinə  görə  ayrı-seçkilik»  -  məqsədi  və  ya  səbəbi  siyasi,  iqtisadi,  sosial, 

mədəni, mülki və ya digər sahədə bütün insan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının digərləri ilə 

bərabər  səviyyədə  tanınmasının,  realizə  olunmasının  və  ya  həyata  keçirilməsinin 

məhdudlaşdırılmasından və ya inkar olunmasından ibarət əlilliklə bağlı istənilən fərq qoyma, 

istisna  və  məhdudiyyətlər  tətbiq  etmədir.  Ona  bütün  ayrı-seçkilik  formaları,  o  cümlədən 

ağlabatan uyğunlaşmadan imtina aiddir. 

«şüurlu  uyğunlaşma»  -  əlillər  tərəfindən  digərləri  ilə  bərabər  səviyyədə  bütün  insan 

hüquqlarının  və  əsas  azadlıqlarının  realizəsi  və  həyata  keçirilməsini  təmin  etmək  məqsədilə 

zəruri olduğu hər bir konkret halda qeyri-mütənasib və əsassız yük olmayan zəruri və uyğun 

modifikasiya və düzəlişlər edilməsi deməkdir;    

«universal  dizayn»  -   adaptasiya  və  ya  xüsusi  dizayn  zərurəti  olmadan  bütün  insanlar  üçün 

istifadəyə maksimum mümkün dərəcədə yararlı etmək üçün yaradılmış predmetlərin, şəraitin, 

proqram və xidmətlərin dizaynı deməkdir. «Universal dizayn» zəruri hallarda əlillərin konkret 

qrupları üçün köməkçi qurğuları istisna etmir. 

  

Maddə 3. 

Ümumi prinsiplər 

 

Bu konvensiyanın prispləri aşağıdakılardır: 

a)  şəxsi  seçim  etmək  azadlığı  və  müstəqilliyi  də  daxil  olmaqla,  insan  ləyaqətinə,  onun  şəxsi 

sərbəstliyinə hörmət olunması; 

b) ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi; 

c) cəmiyyətə tam və səmərəli cəlb olunma və daxil olma; 

d) əlillərin xüsusiyyətlərinə hörmət olunması və onların insan müxtəlifliyinin komponenti və 

bəşəriyyətin bir hissəsi kimi qəbul olunması; 

e) imkanların bərabərliyi; 

f) əldə etmə imkanlarının mövcudluğu; 

g) kişi və qadınların bərabərliyi; 

h)  əlil  uşaqların  inkişaf  edən  qabiliyyətinə  hörmət  və  onların  öz  fərdiliyini  saxlamaq 

hüquqlarına hörmət. 

  

4 maddə. 

Ümumi öhdəliklər 

 

1. İştirakçı dövlətlər əlillik əlamətinə görə hər hansı ayrı-seçkiliyə yol vermədən bütün əlillərin 

bütün  insan  hüquqlarının  və  əsas  azadlıqlarının  tam  realizəsini  təmin  etməyi  və  həyata 

keçirməyi  öhdələrinə  götürürlər.  Bu  məqsədlə  iştirakçı-dövlətlər  aşağıdakıları  öz  öhdələrinə 

götürürlər: 

a)  bu  Konvensiyada  tanınan  hüquqların  həyata  keçirilməsi  üçün  bütün  lazımi  qanunverici, 

inzibati və digər tədbirlərin görülməsi; 

b) əlillərə münasibətdə ayrı-seçkilik yaradan mövcud qanunların, qərarların, adət  və əsasların 

dəyişdirilməsi və ya ləğv olunması üçün bütün lazımi tədbirlərin, o cümlədən qanunvericilik 

tədbirlərinin görülməsi; 

c)  bütün  strategiyalarda  və  proqramlarda  əlillərin  insan  hüquqlarının  müdafiəsi  və 

həvəsləndirilməsini nəzərə almaq; 

d)  bu  Konvensiyaya  uyğun  gəlməyən  istənilən  hərəkət  və  metodlardan  çəkinmək  və  dövlət 

orqanlarının və təsisatların bu Konvensiyaya uyğun fəaliyyət göstərməsini təmin etmək; 

e) istənilən şəxs, təşkilat və ya xüsusi mülkiyyət hüququna əsaslanan müəssisə tərəfindən əlillik 

əlamətinə görə ayrı-seçkiliyə yol verilməsinin aradan qaldırılması üçün bütün lazımi tədbirləri 

görmək; 

f)  əlilin  ehtiyacını  təmin  etmək  məqsədilə  standartların  və  rəhbər  oriyentirlərin  işlənib 

hazırlanması  zamanı  minimal  məsrəflər  tələb  edən  malların,  xidmətlərin,  avadanlığın  və 

universal  dizaynlı  obyektlərin  tədqiqat  və  konstruktor  layihələrinin  həyata  keçirilməsi  və  ya 

mükafatlandırılması; 

g)  əlillərin  konkret  ehtiyaclarına  uyğunlaşdırılmaq  üçün  mümkün  qədər  az  adaptasiya  və 

minimum  xərclər  tələb  edən,  onların  mövcudluğuna  və  istifadəsinə  kömək  edən  universal 

dizaynlı  malların,  xidmətlərin  və  obyektlərin  (bu  Konvensiyanın  2-ci  maddəsində  müəyyən 

olunan) tədqiqatının və konstruktor nöqteyi-nəzərindən işlənib-hazırlanmasını həyata keçirmək 

və  həvəsləndirmək,  habelə  standartların  və  əsas  istiqamətlərin  işlənib-hazırlanması  zamanı 

universal dizayn ideyasını irəli sürmək; 

g) təqdiqat və konstruktor işlərinin aparmaq və ya həvəsləndirmək, habelə ilk növbədə bahalı 

olmayan  texnologiyalara  diqqət  yetirməklə,  əlillər  üçün  uyğun  olan  informasiya-

kommunikasiya  texnologiyaları,  sürətli  hərəkəti  asanlaşdıran  vasitələr,  qurğular  və  köməkçi 

texnologiyalar  da  daxil  olmaqla,  yeni  texnologiyaların  mövcudluğuna  və  istifadəsinə  kömək 

göstərmək; 

h) sürətli hərəkəti asanlaşdıran vasitələr, qurğular və köməkçi texnologiyalar, o cümlədən yeni 

texnologiyalar,  habelə  yardımın  digər  formaları,  köməkçi  xidmətlər  və  obyektlər  haqqında 

mümkün informasiyaları əlillərə vermək; 

i)  bu  Konvensiyada  tanınan  hüquqlarla  təminat  verilən  yardım  və  xidmətlərin  təqdim 

edilməsini təkmilləşdirmək üçün əlillərlə işləyən mütəxəssislərə və heyətə bu hüquqlarla bağlı 

təlim keçilməsini həvəsləndirmək. 

2.  İqtisadi,  sosial  və  mədəni  hüquqlara  gəldikdə  isə  hər  bir  iştirakçı  dövlət  malik  olduğu 

resurslardan  maksimum  istifadə  etməklə,  zərurət  olduqda  isə  beynəlxalq  əməkdaşlığa  can 

atmaqla  bu  Konvensiyada  formulə  olunmuş  və  beynəlxalq  hüquqa  uyğun  olaraq  bilavasitə 

tətbiq olunan öhdəliklərdə ziyan vurmadan bu hüquqların tam realizə olunmasına tədricən nail 

olmaq üçün tədbirlər görməlidirlər.    

3.  Bu  Konvensiyanın  həyata  keçirilməsinə  yönələn  qanunvericiliyin  və  strategiyanın  işlənib 

hazırlanması  və  tətbiqi  və  əlillərə  dair  məsələlər  üzrə  qərarlar  qəbul  olunmasının  digər 

prosesləri zamanı, iştirakçı dövlətlər əlil uşaqlar da daxil olmaqla əlillərlə sıx məsləhətləşir və 

onları təmsil edən təşkilatlar vasitəsilə onları fəal şəkildə cəlb edirlər.    

4.  Bu  Konvensiyada  heç  bir  məsələ  iştirakçı  dövlətlərin  qanunlarında  və  ya  bu  dövlətdə 

qüvvədə olan beynəlxalq hüquq normalarında əks olunan və əlillərin hüquqlarının realizəsinə 

mühüm  dərəcədə  kömək  edən  hər  hansı  müddəalara  toxunmur.  Bu  Konvensiyada  bu  cür 

hüquq və azadlıqların tanınmaması və ya onların daha az həcmdə tanınması bəhanəsi ilə bu 

Konvensiyanın iştirakçısı olan hər hansı dövlətdə qanunlara, konvensiyalara, qaydalara və ya 

adətlərə əsasən tanınan və ya mövcud olan hər hansı insan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının 

hər hansı şəkildə məhdudlaşdırılmasına və ya azaldılmasına yol verilmir. 

5.  Bu  Konvensiyanın  müddəaları  hər  hansı  məhdudiyyət  və  ya  istisnalar  olmadan  federativ 

dövlətlərin bütün ərazisinə şamil olunur. 

  

Maddə 5. 

Bərabərlik və ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi 

 

1. İştirakçı dövlətlər bütün şəxslərin qanun qarşısında və qanuna əsasən bərabər olduğunu və 

hər hansı ayrı-seçkiliyə yol verilmədən qanunla bərabər səviyyədə müdafiə olunmaq və ondan 

bərabər istifadə etmək hüquqlarına malik olduqlarını tanıyırlar. 

2. İştirakçı dövlətlər əlillik əlaməti üzrə istənilən ayrı-seçkiliyi qadağan edir və əlillərin istənilən 

zəmində ayrı-seçkilikdən bərabər və səmərəli hüquqi müdafiəsinə təminat verirlər. 

3. Bərabərliyin həvəsləndirilməsi və ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üçün iştirakçı - dövlətlər 

ağlabatan uyğunlaşmanın təmin olunmasına doğru bütün lazımi addımları atırlar.   

4. Əlillərin faktiki bərabərliyinin sürətləndirilməsi və ya buna nail olunması üçün zəruri olan 

konkret tədbirlər bu Konvensiyanın mənasına görə ayrı-seçkilik hesab olunmur. 

  

Maddə 6. 

Əlil qadınlar 

 

1. İştirakçı dövlətlər əlil qadın və qızların çoxsaylı ayrı-seçkiliklərə məruz qaldığını qəbul edir 

və  bununla  əlaqədar  olaraq  onların  bütün  insan  hüquqlarını  və  əsas  azadlıqlarını  tam  və 

bərabər həyata keçirməsini təmin etmək üçün tədbirlər görürlər. 

2.  İştirakçı  dövlətlər  qadınların  bu  Konvensiyada  əksini  tapan  insan  hüquqlarını  və  əsas 

azadlıqlarını həyata keçirilməsinə və realizə etməsinə zəmanət vermək üçün onların hərtərəfli 

inkişafının  təmin  olunması,  vəziyyətlərinin  yaxşılaşdırılması  və  hüquq  və  imkanlarının 

genişləndirilməsi üçün bütün lazımi tədbirləri görürlər. 

 

Maddə 7. 

Əlil uşaqlar 

 

1. İştirakçı dövlətlər əlil uşaqların digər uşaqlar ilə bərabər səviyyədə bütün insan hüquqlarını 

və  əsas  azadlıqlarını  tam  həyata  keçirilməsini  təmin  etmək  üçün  bütün  zəruri  tədbirləri 

görürlər. 

2.  Əlil  uşaqlara  münasibətdə  bütün  hərəkətlər  zamanı  ilk  növbədə  diqqət  uşaqların  ali 

maraqlarına ayrılır. 

3.  İştirakçı  dövlətlər  əlil  uşaqların  digər  uşaqlar  ilə  bərabər  səviyyədə  onların  yaşına  və 

yetkinlik  səviyyəsinə  uyğun  olan  onları  maraqlanıdıran  məsələlər  ilə  bağlı  fikirlərini  sərbəst 

ifadə etmələrini və bu hüquqların realizəsi üçün əlilliyinəvə yaşına uyğun yardım almalarına 

təminat verirlər. 

  

Maddə 8. 

Maarifləndirici-tərbiyəvi iş 

 

1. İştirakçı dövlətlər aşağıdakılara na 

il olmaq üçün təxirəsalınmaz, səmərəli və lazımi tədbirlər görməyi öhdələrinə götürürlər: 

a)  əlillik  məsələlərində  ailə  səviyyəsi  də  daxil  olmaqla  bütün  cəmiyyətin  maariflənməsini 

yüksəltmək və əlillərin hüquqlarına və ləyaqətinə hörmət olunmasını möhkəmləndirmək; 

b)  həyatın  bütün  sahələrində  cinsi  mənsubiyyət  və  yaş  zəminində  baş  verənlər  də  daxil 

olmaqla,  əlillərə  münasibətdə  sterotiplərlə,  mövhumatlarla  və  zərərli  adətlərlə  mübarizə 

aparmaq; 

c) əlillərin potensialının və töhfəsinin təbliğ etmək. 

2. Bu məqsədlə görülən tədbirlərə aşağıdakılar daxildir: 

a)  aşağıdakılara  yönəlmiş  səmərəli  ictimai-maarifləndirmə  tədbirlərinin  genişləndirilməsi  və 

aparılması: 

i) əlillərin hüquqlarına hörmət olunmasının tərbiyə olunması; 

ii) əlillər haqqında müsbət təsəvvürlərin həvəsləndirilməsi və onların cəmiyyət tərəfindən daha 

dərindən başa düşülməsi; 

iii)  əlillərin  vərdişlərinin,  ləyaqət  və  qabiliyyətlərinin,  habelə  onların  iş  yerində  və  əmək 

bazarında verdikləri töhfənin tanınmasına kömək göstərmək; 

b)  təhsil  sisteminin  bütün  səviyyələrində,  o  cümlədən  erkən  yaşlardan  başlayaraq  bütün 

uşaqlarda əlillərin hüquqlarına hörmət edilməsinin tərbiyə olunması; 

c) bütün kütləvi informasiya orqanlarında əlillərin bu Konvensiyanın məqsədlərinə uyğun olan 

təsəvvürlərinin yaradılması; 

d)  əlillərə  və  ya  onların  hüquqlarına  həsr  edilən  təbiyəvi  –  tanışlıq  proqramlarının  inkişaf 

etdirilməsi. 

  

 

 

Maddə 9. 

İstifadə imkanları 

 

1. Əlillərə müstəqil həyat tərzi keçirmək və həyatın bütün aspektlərində hərtərəfli iştirak etmək 

imkanının  yaradılması  üçün  iştirakçı  dövlətlər  əlillərin  digərləri  ilə  bərabər  səviyyədə 

informasiya-kommunikasiya texnologiyaları və sistemləri də daxil olmaqla, habelə həm şəhər, 

həm də kənd rayonlarında yaşayan əhali üçün açıq olan və ya təqdim olunan digər obyekt və 

xidmətlərdən,  fiziki  mühit,  nəqliyyat,  informasiya  və  rabitədən  istifadəsinin  təmin  olunması 

üçün  zəruri  tədbirlər  görürlər.  Bu  imkanlardan  istifadəyə  mane  olan  maneə  və  baryerlərin 

aşkara  çıxarılması  və  aradan  qaldırılmasını  əhatə  edən  bu  tədbirlər  aşağıdakılara  şamil 

edilməlidir:    

a) məktəblər, yaşayış evləri, tibb müəssisələri və iş yerləri də daxil olmaqla, binalara, yollara, 

nəqliyyat və digər daxili və xarici obyektlərə; 

b)  elektron  və  təcili  xidmətlər  də  daxil  olmaqla,  informasiya,  kommunikasiya  və  digər 

xidmətlərə; 

2. İştirakçı dövlətlər həmçini aşağıdakı məqsədlərlə lazımi tədbirlər görürlər: 

a) əhali üçün açıq olan və ya təqdim olunan obyekt və xidmətlərdən istifadə imkanını nəzərdə 

tutan  minimum  standartları  və  rəhbər  istiqamətləri  işlənib-hazırlanmaq,  onları  işə  salmaq  və 

onlara riayət olunmasına nəzarət etmək; 

b) əhali üçün açıq olan və ya təqdim olunan obyekt və xidmətləri təklif edən xüsusi mülkiyyət 

hüququna  əsaslanan  müəssisələrin  əllillərin  də  onlardan  istifadə  etməsinin  bütün  cəhətlərini 

nəzərə almalarını təmin etmək; 

c) bütün cəlb olunan tərəflər üçün əlillərin qarşılaşdıqları əldə etmə imkanları problemləri üzrə 

təlimatlandırmanın  təşkili; 

d) əhali üçün açıq olan binaları və digər obyektləri Brayl əlifbası ilə icra olunmuş işarələrlə və 

asan oxunan və anlaşıqlı formada təchiz etmək; 

e)  əhali  üçün  açıq  olan  binaları  və  digər  obyektləri  onlardan  istifadə  edilməsi  imkanını 

asanlaşdırmaq  üçün  xidmətçilərin  və  vasitəçilərin,  o  cümlədən  bələdçilərin,  qiraətçilərin  və 

peşəkar görmə-eşitmə qabiliyyəti zəif olan şəxslər üçün tərcüməçilərin müxtəlif növ  xidmətləri 

ilə təmin etmək; 

f)  əlillərin  informasiyadan  istifadə  imkanını  təmin  etmək  üçün  onlara  kömək  və  dəstək 

göstərilməsinin digər lazımi formalarını inkişaf etdirmək; 

g) əlillərin İnternet də daxil olmaqla, yeni informasiya – kommunikasiya texnologiyalarından 

istifadə imkanlarının genişləndirilməsi; 

h)  qabaqcadan  da  əldə  edilməsi  mümkün  olan  informasiya  –  kommunikasiya 

texnologiyalarının  və  sistemlərinin,  onlardan  istifadə  imkanlarının  minimum  xərclə  başa 

gəlməsinin  layihələndirilməsini,  işlənib-hazırlanmasını,  istehsalını  və  yayılmasını 

həvəsləndirmək. 

  

 

 

 

Maddə 10. 

Yaşamaq hüququ 

 

İştirakçı dövlətlər bir daha hər bir insanın ayrılmaz yaşamaq hüququnu təsdiq edir və əlillərin 

onu digərləri ilə bərabər səviyyədə səmərəli həyata keçirməsini təmin etmək üçün bütün zəruri 

tədbirləri görürlər. 

  

Maddə 11. 

Risk vəziyyətləri və fövqəladə humanitar vəziyyətlər 

 

İştirakçı dövlətlər beynalxalq humanitar hüquq və insan hüquqlarına dair beynalxalq hüquq da 

daxil  olmaqla,  beynəlxalq  hüquq  üzrə  öz  öhdəliklərinə  uyğun  olaraq  silahlı  münaqişələr, 

fövqaladə  humanitar  vəziyyətlər  və  təbii  fəlakətlər  də  daxil  olmaqla  risk  vəziyyətlərində 

əlillərin  müdafiəsinin  və  təhlükəsizliyinin  təmin  olunması  üçün  bütün  zəruri  tədbirləri 

görürlər. 

  

Maddə 12. 

Qanun qarşısında bərabərlik 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  hər  bir  əlilin  olduğu  yerdən  asılı  olmayaraq  bərabər  hüquqi  müdafiə 

hüququ olduğunu təsdiq edirlər. 

2. İştirakçı dövlətlər əlillərin həyatın bütün sahələrində digərləri ilə bərabər səviyyədə hüquq 

qabiliyyətinə malik olduğunu tanıyırlar. 

3.  İştirakçı  dövlətlər  öz  hüquqi  qabiliyyətinin  həyata  keçirilməsi  zamanı  əlillərə  tələb  olunan 

dəstəkdən onların istifadə etmələri üçün zəruri tədbirlər görürlər. 

4.  İştirakçı  dövlətlər  hüquqi  qabiliyyətin  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı  bütün  tədbirlərin  insan 

hüquqlarına dair beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq sui – istifadə hallarının qarşısını almaq üçün 

lazımi  və  səmərəli  təminatları  nəzərdə  tutmasını  təmin  edirlər.  Bu  cür  təminatlar  hüquq 

qabiliyyətinin  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı  tədbirlərin  şəxsin  hüquqlarına,  iradəsinə  və 

seçimlərinə  hörmət  edilməsinə  yönəlməsini,  maraqların  münaqişəsindən  və  yersiz  təsirdən 

azad olmasını, bu şəxsin şəraitinə mütənasib olmasını və onlara uyğun qurulmasını, mümkün 

qədər  qısa  müddət  ərzində  tətbiq  edilməsini  və  müntəzəm  olaraq  səlahiyyətli,  müstəqil  və 

qərəzsiz  orqan  və  ya  məhkəmə  instansiyası  tərəfindən  yoxlanmasını  təmin  etməlidir.  Bu 

təminatlar bu cür tədbirlərin həmin şəxsin hüquq və maraqlarına toxunduğu dərəcədə uyğun 

olmalıdır. 

5. İştirakçı dövlətlər bu maddənin müddəalarını nəzərə alaraq, əlillərin əmlaka sahibliyinə və 

onun vəsiyyət edilməsinə, şəxsi maliyyə işlərinin idarə olunmasına bərabər hüquqlarının təmin 

olunması  üçün, habelə bank ssudalarını,  ipoteka  kreditlərini  və  maliyyə  kreditləşdirilməsinin 

digər formalarını bərabər şəraitdə əldə etməsi üçün bütün zəruri və səmərəli tədbirləri görürlər 

və əlillərin öz əmlakından özbaşınalıqla məhrum edilməməsini təmin edirlər.    

  

  

  

  

  

  

Maddə 13. 

Ədalət məhkəməsinin təmin olunması 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  ədalət  məhkəməsini  əlillərə  digərləri ilə bərabər səviyyədə  təmin edir,  o 

cümlədən  ibtidai  istintaqın  təhqiqat  və  digər  mərhələləri  də  daxil  olmaqla,  hüquqi  prosesin 

bütün mərhələlərində düzünə və dolayı iştirakçıların, o cümlədən şahidlərin öz səmərəli rolunu 

yerinə yetirməsini asanlaşdıran prosessual və yaşa uyğun düzəlişlər nəzərdə tuturlar. 

2. Əlillərin ədalət məhkəməsindən istifadə etmələrinə imkan yaratmaq üçün iştirakçı dövlətlər 

ədalət məhkəməsinin həyata keçirilməsi sferasında, o cümlədən polis və penitensiar sistemdə 

işləyən şəxslərin lazımi qaydada təlim keçməsinə yardım göstərirlər. 

  

Maddə 14. 

Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq 

 

1. İştirakçı dövlətlər əlillərin digərləri ilə bərabər səviyyədə: 

a) azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququndan istifadə etməsini; 

b)  azadlıqdan  qanunsuz  və  ya  özbaşına  məhrum  edilməməsini  və  istənilən  azadlıqdan 

məhrumetmənin  qanuna  uyğun  olmasını,  əlillyin  isə  azadlıqdan  məhrum  edilmək  üçün  əsas 

olmamasını təmin edirlər. 

2.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərin  hər  hansı  bir  prosedur  əsasında  azadlıqdan  məhrum  edildiyi 

halda, onların digər şəxslər ilə bərabər səviyyədə insan hüquqlarına dair beynalxalq hüquqla 

razılaşdırılan təminatlardan istifadə etməsini və onlarla edilən rəftarın şüurlu uyğunlaşmanın 

təmin  edilməsi  də  daxil  olmaqla,  bu  Konvensiyanın  məqsəd  və  prisiplərinə  uyğun  olmasını 

təmin edirlər.  

  

Maddə 15. 

İşkəncələrdən  və  qəddar,  qeyri-insani  və  ya  insan  ləyaqətini  alçaldan  rəftar  və  cəza 

növlərindən azad olma 

 

1. Heç kəs işkəncələrə və qəddar,  qeyri-insani və ya insan ləyaqətini alçaldan rəftar və cəzaya 

məruz qalmamalıdır. O cümlədən, heç bir şəxsin üzərində onun sərbəst razılığı olmadan tibbi 

və ya elmi təcrübələr keçirilməməlidir. 

2. İştirakçı dövlətlər əlillərin digərləri ilə bərabər səviyyədə işkəncələrə və qəddar,  qeyri-insani 

və  ya  insan  ləyaqətini  alçaldan  rəftar  və  cəzalara  məruz  qalmaması  üçün  bütün  səmərəli 

qanunvericik, inzibati, məhkəmə və ya digər tədbirləri görürlər. 

  

 

 

Maddə 16. 

İstismardan, təcavüzdən və təhqirdən azad olma 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərin  həm  evdə,  həm  də  ondan  kənarda  istismarın,  təcavüzün  və 

təhqirlərin  bütün  formalarından,  o  cümlədən  gender  səbəbli  aspektlərdən  müdafiəsi  üçün 

bütün zəruri qanunverici, inzibati, sosial, maarifləndirici və digər tədbirləri görürlər.   

2.  İştirakçı  dövlətlər  həmçinin  əlillərə,  onların  ailələrinə  və  əlillərə  baxan  şəxslərə  yaş-cins 

spesifikliyini  nəzərə  almaqla  kömək  və  dəstək  göstəriləməsinin  uyğun  formalarını  təmin 

edərək,  o  cümlədən  istismarın,  təcavüzün  və  təhqirlərin  formalarından  yayınmaq,  onları 

müəyyən etmək  və  onlar  barədə  məlumat  vermək  məsələləri  barədə  maarifləndirmə  yolu  ilə 

istismarın, təcavüzün və təhqirlərin bütün formalarının qarşısının alınması üçün bütün zəruri 

tədbirləri görürlər. İştirakçı dövlətlər müdafiə olunma üzrə xidmətlərin yaş-cins spesifikliyini 

və əlillik faktoru nəzərə alınmaqla təqdim edilməsini təmin edirlər. 

3. İstismar, təcavüz və təhqirlərin bütün ifadə formalarının qarşısını almağa can ataraq, iştirakçı 

dövlətlər əlillərə xidmət göstərilməsi üçün nəzərdə tutulmuş bütün təsisatların və proqramların 

müstəqil orqanlar tərəfindən səmərəli müşayət olunmasını təmin edirlər. 

4.  İştirakçı  dövlətlər  istismarın,  təcavüzün  və  təhqirlərin  istənilən  formasının  qurbanı  olmuş 

əlillərin  fiziki,  koqnitiv  və  psixoloji  bərpası,  reabilitasiyası  və  sosial  reinteqrasiyasına  kömək 

göstərmək üçün bütün zəruri tədbirləri görür, o cümlədən müdafiənin təqdimm olunması üzrə 

xidmətlər  göstərirlər.  Bu  cür  bərpa  və  reinteqrasiya  müvafiq  şəxsin  sağlamlığının,  rifahının, 

özünə hörmətinin, ləyaqətinin və müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsinə kömək edən şəraitdə 

baş verir və yaş-cins spesifikliyi ilə şərtlənən  ehtiyaclar nəzərə alınmaqla həyata keçirilir. 

5. İştirakçı dövlətlər əlillərə münasibətdə istismar, təcəvüz və təhqir hallarının aşkar olunması, 

təhqiqatı  və  lazımi  hallarda  təqibinin  təmin  edilməsi  üçün  səmərəli  qanunvericilik  və 

strategiyaları,  o  cümlədən  qadın  və  uşaqlarla  bağlı  qanunvericilik  və  strategiyaları  qəbul 

edirlər. 

  

Maddə 17. 

Şəxsi bütövlüyün qorunması 

 

Hər bir əlil digərləri ilə bərabər səviyyədə onun fiziki və psixi bütövlüyünə hörmət olunması 

hüququna malikdir. 

  

Maddə 18. 

Yerdəyişmə azadlığı və vətəndaşlıq 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  digərləri  ilə  bərabər  səviyyədə  əlillərin  yerdəyişmə,  yaşayış  yerini  və 

vətəndaşlığı seçmək azadlıqları hüququnu tanıyır, habelə əlillərin aşağıdakı hüquqlarının təmin 

edilməsi üçün tədbirlər görürlər: 

a)  vətəndaşlıq  əldə  etmək  və  ya  dəyişdirmək  hüquqlarına  və  özbaşına  və  ya  əlillik  üzündən 

vətəndaşlıqdan məhrum edilməmək hüquqlarına malik olsunlar; 

b)  əlillik  səbəbindən  onların  vətəndaşlığını  və  ya  onların  şəxsiyyətini  təsdiq  edən  digər 

sənədləri  almaq,  bu  cür  sənədlərə  malik  olmaq,  onlardan  və  ya  yerdəyişmə  azadlığı 

hüququnun  həyata  keçirilməsinin  asanlaşdırılması  üçün  zəruri  ola  bilən  müvafiq 

prosedurlardan, məsələn immiqrasiyadan istifadə etmək imkanından məhrum olmasınlar; 

c) istənilən ölkəni, o cümlədən öz ölkəsini sərbəst şəkildə tərk etmək hüququna malik olsunlar; 

d) özbaşına və ya əlillik üzündən öz ölkəsinə qayıtmaq hüququndan məhrum olunmasınlar; 

2.  Əlil  uşaqlar  anadan  olduqdan  dərhal  sonra  qeydiyyata  alınır  və  həmin  andan  onlara  ad 

qoyulması və vətəndaşlıq əldə etmək hüquqlarına, habelə mümkün dərəcədə öz valideynlərini 

tanımaq və onların qayğısından istifadə etmək hüququna malikdirlər. 

  

Maddə 19. 

Müstəqil həyat tərzi və yerli icmaya cəlb olunma 

 

Bu  Konvensiyanın  iştirakçısı  olan  dövlətlər  bütün  əlillərin  seçim  variantı  ilə  bağlı  digər 

insanlarla bərabər səviyyədə daimi yaşayış yerlərində yaşamaqdan ibarət hüququnu tanıyır və 

onların  bu  hüquqlarını  tam  realizə  etməsinə  və  yerli  icmalara  tam  daxil  və  cəlb  olunmasına 

kömək etmək, habelə aşağıdakıları təmin etmək üçün səmərəli və lazımi tədbirlər görürlər: 

a) əlillərin digər insanlar ilə bərabər səviyyədə öz yaşayış yerini və harada və kiminlə yaşamağı 

seçmək imkanına malik olmasını və hansısa bir yaşayış yerində yaşamağa məcbur olmamasını; 

b)  əlillərin  yerli  icmada  həyatının  dəstəklənməsi  və  ona  daxil  olmaq  üçün  zəruri  olan  fərdi 

yardımlar da daxil olmaqla, yerli icmanın bazasında evdə, yaşayış yeri üzrə göstərilən müxtəlif 

növ  xidmətlərdən  və  digər  köməkçi  xidmətlərdən  istifadə  etmək  imkanına  malik  olmasını, 

habelə onların yerli icmadan təcrid olunmasına və seqreqasiyasına yol verilməməlidir; 

c) ümumilikdə bütün əhali üçün təqdim olunan xidmətlər və kollektiv istifadə obyektlərindən 

əlillərin də bərabər dərəcədə istifadə imkanı olmalı və onların ehtiyaclarına cavab verməlidir. 

  

Maddə 20. 

Fərdi hərəkət etmək imkanı 

 

İştirakçı dövlətlər əlillərin maksimal dərəcədə müstəqil fərdi hərəkət etmək imkanlarını təmin 

etmək üçün, o cümlədən aşağıdakı yollarla səmərəli tədbirlər görürlər: 

a)  əlillərin  seçdikləri  üsullarla,  seçdikləri  vaxt  və  münasib  qiymətlə  fərdi  hərəkət  etmələrinə 

yardım göstərilməsi; 

b)  əlillərin  hərəkəti  asanlaşdıran  keyfiyyətli  vasitələri,  qurğuları,  yardımçı  texnologiyaları  və 

köməkçi və vasitəçilərin xidmətlərini, o cümlədən onların münasib qiymətlə onların hesabına 

olması şərtilə əldə etmək imkanının asanlaşdırılmasını; 

c) əlillərə və onlarla işləyən kadrlara hərəkət vərdişlərinin öyrədilməsi; 

d) hərəkəti asanlaşdıran vasitələrin, qurğuların, yardımçı texnologiyaların istehsalı ilə məşğul 

olan  müəssisələrin  əlillərin  hərəkətinin  bütün  aspektlərinin  nəzərə  alınmasına  diqqət 

yetirməsini təşviq etmək. 

  

 

 

Maddə 21. 

Fikir və etiqadların sərbəst ifadə olunması və informasiyadan istifadə imkanları 

 

İştirakçı dövlətlər aşağıdakılar da daxil olmaqla bu Konvensiyanın 2-ci maddəsində müəyyən 

olunan bütün ünsiyyət formalarından öz seçimlərinə uyğun istifadə etməklə əlillərin digərləri 

ilə  bərabər  səviyyədə  informasiya  və  ideyaları  axtarmaq,  əldə  etmək  və  yaymaq  azadlığı  da 

daxil olmaqla, öz fikir və etiqadlarını sərbəst ifadə etmək hüququndan istifadə edə bilməsi üçün 

bütün lazımi tədbirləri görürlər: 

a)  əlillərin  geniş  kütlə  üçün  nəzərdə  tutulmuş  informasiyalarla  əlilliyin  müxtəlif  formalarını 

nəzərə  alan  texnologiyalardan  istifadə  etməklə  vaxtında  və  əlavə  haqq  almadan  təchiz 

olunması; 

b) jest dillərinin, Brayl əlifbasının, əlillərin seçiminə uyğun gücləndirici və alternativ ünsiyyət 

üsullarının  və  ünsiyyətin  bütün  digər  mümkün  üsullarının,  metod  və  formatlarının  rəsmi 

münasibətlərdə qəbul olunması və istifadəsinə kömək göstərilməsi; 

c)  geniş  kütləyə  xidmətlər  göstərən  xüsusi  mülkiyyət  hüququna  əsaslanan  müəssisələrin,  o 

cümlədən  İnternet  vasitəsilə  əlillər  üçün  məqbul  və  yararlı  formatlarda  informasiya  və 

xidmətlərin təqdim olunmasının təşviq olunması; 

d) kütləvi informasiya vasitələrinin, o cümlədən İnternet vasitəsilə məlumat təqdim edənlərin 

öz xidmətlərinin əlillər üçün yararlı formaya çevrilməsinin təşviq olunması; 

e)  jest dilindən istifadənin tanınması və həvələndirilməsi. 

  

Maddə 22. 

Şəxsi həyatın toxunulmazlığı 

 

1.  Yaşayış  yerindən  və  mənzil  şəraitindən  asılı  olmayaraq,  heç  bir  əlil  onun  şəxsi  həyatının, 

ailəsinin,  mənzilinin  və  ya  yazışmalarının  və  digər  ünsiyyət  formalarının  toxunulmazlığına 

özbaşına və ya qanunsuz qəsd olunmasına, yaxud onun şərəf və ləyaqətinə xələl yetirilməsinə 

məruz qalmamalıdır. Əlillər bu cür qəsd və hücumlardan qanunla müdafiə olunmaq hüququna 

malikdirlər. 

2.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərin  şəxsiyyəti,  sağlamlığı  və  reabilitasiyası  haqqında  məlumatların 

məxfiliyini digərləri ilə bərabər səviyyədə mühafizə edirlər.   

  

Maddə 23. 

Evə və ailəyə hörmət 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərə  münasibətdə  nigah,  ailə,  atalıq,  analıq  hüququ  və  şəxsi 

münasibətlərə dair bütün məsələlər üzrə ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üçün digərləri ilə 

bərabər səviyyədə səmərəli və lazımi tədbirlər görür və aşağıdakılara nail olmağa can atırlar: 

a) nikah  yaşına  çatmış bütün  nikaha  daxil  olan  əlillərin  azad  və  tam  razılığı  əsasında nikaha 

daxil olmaq və ailə qurmaq hüquqlarının tanınması; 

b)  əlillərin  uşaqlarının  sayı  və  onların  doğulması  arasındakı  interval  ilə  bağlı  azad  və 

məsuliyyətli  qərar  qəbul  etmək,  habelə  ailənin  reproduktiv  davranışı  və  planlaşdırılması 

məsələlərində müvafiq yaşa uyğun məlumatları və maarifləndirməni əldə etmək hüquqlarının 

və  onlara  bu  huquqların  həyata  keçirilməsinə  imkan  verən  vasitələrin  təqdim  olunması 

 hüquqlarının tanınmasını; 

c) əlil uşaqlar da daxil olmaqla, əlillərin öz təbii artım qabiliyyətini saxlamasını. 

2. İştirakçı dövlətlər əlillərin qəyyumluğa, himayəçiliyə, övladlığa götürülməyə və digər anoloji 

institutlara münasibətdə - bu anlayışlar qanunvericilikdə olduqda hüquq və vəzifələrini təmin 

edirlər;  bütün  hallarda  uşağın  ali  maraqları  birinci  dərəcəli  əhəmiyyət  kəsb  edir.  İştirakçı 

dövlətlər əlillərin öz uşaqlarını tərbiyə etmək üzrə vəzifələrini yerinə yetirməkdə lazımi yardım 

göstərirlər. 

3. İştirakçı dövlətlər əlil uşaqların ailə həyatı ilə bağlı bərabər hüquqa malik olmalarını təmin 

edirlər.  Bu  hüquqların  həyata  keçirilməsi  və  əlil  uşaqların  gizlədilməsinə,  onların  atılmasına, 

onlara  baxmaqdan  yayınmağa  və  onların  təcrid  olunmasına  yol  verməmək  üçün  iştirakçı 

dövlətlər əlil uşaqları və onların ailələrini lap əvvəldən hərtərəfli məlumat, xidmət və dəstəklə 

təmin etməyi öhdələrinə götürürlər. 

4. İştirakçı dövlətlər məhkəmənin nəzarət etdiyi səlahiyyətli orqanların qüvvədə olan qanunlara 

və  prosedurlara  uyğun  olaraq  bu  cür  ayrılmanın  uşağın  ali  maraqları  üçün  zəruri  olduğunu 

müəyyən  etdiyi  hallar  istisna  olmaqla,  əlil  uşaqların  valideynlərinin  onların  iradəsinə  zidd 

olaraq ayrılmamalarını təmin edirlər. Uşağın özünün və ya onun valideynlərindən birinin və ya 

hər ikisinin əlil olması səbəbindən heç bir halda uşaq valideynlərindən ayrıla bilməz. 

5.  İştirakçı  dövlətlər  yaxın  qohumlar  əlil  uşağa baxa  bilmədikdə,  daha uzaq  qohumların  cəlb 

olunması hesabına  alternativ qayğı  göstərməsini  təşkil etmək,  bu  cür  imkan  olmadıqda  isə   - 

uşağın yerli icmada yaşaması üçün ailə şəraitinin yaradılmasını öhdəsinə götürür. 

  

Maddə 24. 

Təhsil 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərin  təhsil  almaq  hüququnu  tanıyır.  Bu  hüququn  ayrı-seçkiliyə  yol 

vermədən və imkanların bərabərliyi əsasında həyata keçirilməsi üçün iştirakçı dövlətlər bütün 

səviyyələrdə inklyüziv təhsili və bütün həyatı boyu təlimi təmin edir və bu zaman aşağıdakılara 

çalışırlar: 

a)  insan  potensialının,  eləcə  də  ləyaqət  və  özünə  hörmət   hisslərinin  tam  inkişafına,  insan 

hüquqlarına, əsas azadlıqlarına və insan müxtəlifliyinə hörmətin güclənməsinə; 

b)  əlillərin  şəxsiyyətinin,  fərdi  istedad  və  yaradıcılığının,  habelə  onların  tam  həcmdə  əqli  və 

fiziki qabiliyyətlərinin inkişafına; 

c) əlillərə azad cəmiyyətin həyatında səmərəli iştirak etmək imkanlarının verilməsinə. 

  

2. İştirakçı dövlətlər bu hüququnu realizəsi zamanı aşağıdakıları təmin edirlər: 

a)  əlillərin  əlillik  səbəbinə  görə  təhsildən,  əlil  uşaqların  isə  pulsuz  ibtidai  və  orta  təhsildən 

kənarlaşdırılmamasını; 

b) əlillərin digərləri ilə bərabər səviyyədə öz yaşayış yerlərində inklyüziv, keyfiyyətli və pulsuz 

ibtidai və orta təhsil almaq imkanlarına malik olmalarını; 

c) fərdi tələbatı nəzərə alan vasitələr ilə təchiz olunmasını; 

d)  əlillərin  təhsil  sistemində  effektiv  tədrisi  yüngülləşdirmək  üçün  tələb  olunan  yardımı 

almalarını; 

e)  biliklərin  mənimsənilməsinə  tam  şərait  yaratmaq  məqsədilə  biliklərin  və  sosial  inkişafın 

mənimsənilməsinə  maksimum  kömək  edən  şəraitdə  effektiv  ölçülərin  götürülməsini  təmin 

edirlər. 

3.  İştirakçı  dövlətlər  əlillərə  həyatı  və  sosial  bilikləri  mənimsəmək  imkanını  verərək  onlara 

təhsil prosesində və cəmiyyətin həyatında iştirak etmək hüququ verirlər. İştirakçı dövlətlər bu 

istiqamətdə lazımi tədbirlər görür, o cümlədən: 

a)  Brayl  əlifbasının,  alternativ  şifrələrin,  o  cümlədən  də  alternativ  metodların  və  ünsiyyət 

üsulları  ilə  formatlarının,  eləcə  də  ünsiyyət  bacarığının  mənimsənilməsinə  şərait  yaratmaqla 

yanaşı həmyaşıdlar tərəfindən dəstəklənməsinə şərait yaradırlar; 

b) jest dilinin və karların dilinin mənimsənilməsinə şərait yaradırlar;  

c) kor, kar və kar-kor olan əlillərin, o cümlədən əlil uşaqların onları üçün uyğun gələn dil və 

metodlarla həyata keçirilməsini təmin edirlər. 

4.  İştirakçı  dövlətlər  bu  hüququn  realizəsini  təmin  etəmk  üçün  müəllimlərin,  eləcə  də   Brayl 

əlifbasını, alternativ şifrələri, jest dilini bilən müəllimlərin bu işə cəlb olunmasını təmin edirlər. 

Bu cür tədris prosesi əlillik problemi baxımından təhsil prosesini əhatə edərək əlillərə yardımın 

göstərilməsi  istqamətində  gücləndirici  alternativ  metodlardan,  ünsiyyət  üsulları  ilə 

formatlardan, tədris metodikası və materiallardan istifadəni əhatə edir. 

5. İştirakçı dövlətlər əlillərin ümumi ali təhsilə, peşəkar tədris prosesinə, böyüklər üçün təhsilə 

və  bütün  həyatı  boyu  tədrisə  heç  bir  diskrminasiya  olmadan  digər  şəxslər  ilə  birlikdə  cəlb 

olunmasını  təmin  edir.  Bu  məqsədlə  iştirakçı  dövlətlər  əlillərə  lazımi  vəsaitlərin  təqdim 

olunmasının da qayğısına qalırlar. 

  

Maddə 25. 

Sağlamlıq 

 

İştirakçı dövlətlər əlillərin əlillik əlaməti üzrə heç bir diskrimnasiya olmadan ən ali sağlamlıq 

səviyyəsinə malik olduqlarını qəbul edirlər. İştirakçı dövlətlər əlillərin gender xüsusiyyətlərini, 

eləcə də sağlamlığa görə reabilitasiya imkanlarını nəzərə almaqla bu kimi xidmətilərdən istifadə 

etmələrini təmin etmək üçün zəruri qərarlar qəbul edirlər. Xüsusilə də iştirakçı dövlətlər; 

a) əlillər üçün sağlamlığın mühafizəsi ilə bağlı təmənnasız və ya ucuz xidmtlərin keyfiyyətini və 

səviyyəsini  seçmək  imkanı  verərək,  dövlətin  səhiyyə  proqramları  çərçviəsində  onların 

reproduktiv və seksual sağlamlığı sahəsində problemlərini də həll etməyə can atırlar; 

b)  əlillik  nəticəsində  yaranan  fiziki  problemlərin  aradan  qaldırılması  ilə  bağlı  səhiyyə 

xidmətlərini əlillərə təqdim edirlər; buraya erkən diaqnostika, lazımi hallarda isə korreksiya və 

xidmətlər, uşaqların və yaşlıların arasında əlilliyi minimuma endirmək kimi xidmətlər də daxil 

olur; 

c) bu xidmətləri səhiyyə sahəsində bu insanların yaşayış məntəqələrinə daha yaxın yerlərdə, o 

cümlədən kənd rayonlarında təşkil edirlər; 

d) səhiyyə mütəxəssislərinin əlillərə eyni keyfiyyətli xidmətlər təklif etmələrini tələb edirlər. Bu 

eyni  zamanda  sərbəst  və  informasiya  razılığı  əsasında  mümkün  olub  dövlət  və  özəl  səhiyyə 

üçün etik standartların qəbulu və tədrisi sayəsində insan hüquqları, şərəf və ləyaqəti, əlillərin 

sərbəstliyi və ehtiyacları haqqında məlumatların əldə olunmasını əngəlləyir; 

e)  tibbi  sığortanın  və  həyat  sığortasının  təqdimatı  zamanı  əlillərə  qarşı  ayrı-seçkilik  hallarını 

qadağan edirlər. Həyatın sığortası milli qanunvericilikdə təsbit olunduqda və ədalətli və şüurlu 

şəkildə təqdim olunduqda bu kimi hal məqsədəuyğun hesab olunur; 

f)  əlillik  nəticəsində  qida  və  ya  mayenin  qəbulu  kimi  xidmətlərdən  diskriminasiyaya  görə 

imtina edilməsinə yol verilmir. 

  

Maddə 26. 

Abilitasiya və reabilitasiya 

 

1.  İştirakçı  dövlətlər  digər  əlillərin  dəstəyi  ilə  əlillərə  maksimal  müstəqillik,  tam  fiziki,  əqli, 

sosial və peşəkar imkanlar vermək və həyatın bütün sahələrinə cəlb etmək istiqamətində əməli 

tədbirlər  görürlər.  İştirakçı  dövlətlər  kompleks  abilitasiya  və  reabilitasiya  xidmətləri  ilə 

proqramlarını  xüsusilə  də  təhsil,  səhiyyə,  məşğulluq  və  sosial  xidmət  sahəsində   təşkil  edir, 

möhkəmləndirir və genişləndirirlər. Məqsəd bu xidmətlərin və proqramların: 

a) mümkün qədər daha tez realizə olunaraq fərdin ehtiyaclarının və güclü tərəflərinin çoxsahəli 

şəkildə qiymətləndirilməsinə imkan yaratması; 

b)  yerli  cəmiyyətə  və  cəmiyyətin  həyatının  bütün  sahələrinə  cəlb  olunmağa  və  qoşulmağa 

yardım  göstərərək  könüllü  xarakter  daşıyıb  əlillərin  daimi  yaşadıqları  yerlərdə,  o  cümlədən 

kənd yerlərində mövcud olmalıdır. 

2.  İştirakçı  dövlətlər  abilitasiya  və  reabilitasiya  xidmətləri  sahəsində  işləyən  personalın  və 

mütəxəssislərin inkişafına şərait yaradırlar. 

3. İştirakçı dövlətlər əlillər üçün nəzərdə tutulmuş və onların abilitasiyası və reabilitasiyasına 

aid assistiv qurğuların və texnologiyaların varlığını və istifadəsini təşviq edir. 

  

Maddə 27. 

Əmək və məşğulluq 

  

1. İştirakçı dövlətlər əlillərin əmək hüququnu digər şəxslərin əmək hüququna bərabər tuturlar; 

bu  hüquqa  əmək  bazarının  və  istehsalat  mühitinin  əlillər  üçün  açıq,  inklüziv  və  əlverişli 

şəraitdə  əlilin  sərbəst  seçdiyi  və  ya  razılıq  verdiyi  əməyi  ilə  özünü  təmin  etmək  hüququ 

daxildir.  İştirakçı  dövlətlər  əmək  fəaliyyəti  zamanı  istehsalat  travması  almış  əlillər  də  daxil 

olmaqla,  zəruri  tədbirlərin,  o  cümlədən   qanunvericilikdə  nəzərdə  tutulan  qaydada,  qəbul 

edilməsi vasitəsilə əmək hüququnun həyata keçirilməsini aşağıda göstərilən  məqsədlər üçün 

təmin edir və həvəsləndirir: 

a) işə qəbul, məşğulluq, işin qorunması, xidməti vəzifədə irəliləmə, təhlükəsiz və sağlam əmək 

şəraiti  də  daxil  olmaqla  məşğulluq  növləri  ilə  bağlı  bütün  məsələlərə  münasibətdə   əlillik 

əlaməti üzrə ayrı-seçkiliyin  qadağan olunması;  

b) bərabər  şərait  və  eyni  dəyərli  əməyə  görə  bərabər  mükafatlandırma,  təhlükəsiz  və  sağlam 

əmək  şəraiti,  o  cümlədən  sataşma  hallarından  müdafiə  və  şikayətlərin  təmin  edilməsi  daxil 

olmaqla  əlillərin  ədalətli  və  əlverişli  əmək  şəraitinə  dair  hüquqlarının  digər  şəxslərlə  bərabər 

qorunması; 

c) əlillərin  əmək  və  həmkarlar  təşkilatı  ilə  bağlı  hüquqlarının  digər  şəxslərlə  bərabər  həyata 

keçirilməsinin təmin edilməsi; 

d) əlillərə   ümumi  texniki  və  peşəkar  yönümlü   proqramlara,  işədüzəltmə  xidmətlərinə  və 

peşəkar, fasiləsiz  təhsil prosesinə qoşulmaq imkanının verilməsi; 

e) əmək  bazarında  əlillərin  işlə  təminatı,  xidməti  vəzifədə  irəliləmə  imkanlarının 

genişləndirilməsi,  eləcə  də  işin  axtarılması,  tapılması,  saxlanması  və  bərpasına  yardım 

göstərilməsi; 

f) fərdi əmək fəaliyyəti, sahibkarlıq, kooperativlərin inkişaf etdirilməsi və şəxsi işin təşkili üçün 

imkanların genişləndirilməsi; 

g)  əlillərin dövlət sektorunda muzdlu işə qəbul edilməsi; 

h) pozitiv  fəaliyyət  proqramları,  stimul  və  digər  tədbirlərdən  ibarət  zəruri   strategiya  və 

tədbirlərin köməyi ilə əlillərin özəl sektorda muzdlu işə qəbul edilməsinin stimullaşdırılması; 

i) əlillərin iş yerində səmərəli vasitələrlə təmin edilməsi; 

j) açıq  əmək  bazarı  şəraitində  əlillər  tərəfindən  iş  təcrübəsinin  mənimsənilməsinin 

mükafatlandırılması; 

k)  əlillər üçün peşəkar və ixtisas reabilitasiyası, iş yerlərinin qorunması və  işə qaytarılma üzrə 

proqramların mükafatlandırılması. 

2. İştirakçı dövlətlər əlillərin qul kimi və ya asılı vəziyyətdə  saxlanılmamasını və digər şəxslərlə 

bərabər icbari və məcburi əməkdən müdafiə olunmasını təmin edir. 

  

Maddə 28. 

Kafi həyat səviyyəsi və sosial müdafiə 

  

1. İştirakçı dövlətlər əlillərin və onların ailələrinin yetərli qidalanma, geyim və yaşayış yeri daxil 

edilməklə  kafi  həyat  səviyyəsinə,  həyat  şəraitinin  daim  yaxşılaşdırılmasına  olan  hüququnu 

tanıyır və əlillik əlamətinə görə diskriminasiyaya yol vermədən bu hüququn təmin edilməsi  və 

mükafatlandırılması üçün zəruri tədbirləri görür. 

2.  İştirakçı  dövlətlər  əlillik  əlamətinə  görə  diskriminasiyaya  yol  vermədən  əlillərin  sosial 

müdafiə hüququnu və ondan istifadə etmək hüququnu tanıyır və bu hüququn təmin edilməsi  

və mükafatlandırılması üçün zəruri tədbirləri görür, o cümlədən: 

a) əlillərin  təmiz su, zəruri və ucuz xidmətlə, vasitələrlə bərabər səviyyədə təmin olunmaları 

və  əlilliklə bağlı ehtiyaclarının ödənilməsi üçün digər köməyin göstərilməsi; 

b) əlillərə,  xüsusilə  əlil  qadınlara,  qızlara  və  yaşlı  insanlara  sosial  müdafiə  və  yoxsulluğun 

miqyasının azadılması proqramlarından istifadə etmək imkanının təminatı; 

c) yoxsulluq  şəraitində  yaşayan  əlillərə  və  onların  ailələrinə   zəruri  təhsil,  məsləhət,  maliyyə 

yardımı  və  müvəqqəti   patronaj  xidməti  kimi  əlilliklə  bağlı  məsrəflərin   dövlət  tərəfindən 

qarşılanması imkanından istifadənin təminatı; 

d) əlillərin dövlət yaşayış proqramlarından istifadəsinin təminatı; 

e) əlillərin pensiya müavinətlərindən və proqramlarından istifadəsinin təminatı. 

  

  

  

 

 

Maddə 29. 

Siyasi və ictimai həyatda iştirak 

İştirakçı  dövlətlər  əlillərə  siyasi  hüquqlar  verərək  bu  hüquqlardan  digər  şəxslər  ilə  bərabər 

istifadə etmək imkanı verir və aşağıdakı öhdəlikləri üzərinə götürür: 

a)  əlillərə  ictimai  və  siyasi  həyatda  digər  şəxslər  ilə  bərabər  birbaşa  və  ya  sərbəst  seçilmiş 

nümayəndələr  vasitəsilə  effektiv  və  geniş  şəkildə  iştirak  etmək,  o  cümlədən  səs  vermək  və 

seçilmək imkanını aşağıda qeyd edilənləri nəzərə almaqla təmin etmək: 

i) səsvermə  üçün  prosedurların,  otaqların  və  materialların  anlama  və  istifadə  üçün  münasib, 

əlverişli və asan olmasının təminatı; 

ii) əlillərin  münasib  olduqda  assistiv  qurğuların  və  texnologiyaların  köməyi  ilə hədə-qorxuya 

məruz qalmadan gizli səsvermədə və referendum prosesində iştirakı və dövlət hakimiyyətinin 

bütün səviyyələrində hər hansı ictimai funksiyaları həyata keçirmək məqsədilə müəyyən vəzifə 

tutmaları üçün namizədliklərini təqdim etmək  hüquqlarının müdafiə olunması; 

iii) əlillərin  sərbəst  seçicilər  kimi  iradələrini  bildirmək  imkanının  və  bu  məqsədlə  onların 

xahişinə  əsasən,  zəruri  hallarda,  səsvermə  prosesində  hər  hansı  bir  nümayəndə  tərəfindən 

onlara yardım göstərilməsinin təminatı; 

b) əlillərin diskriminasiya o