Elmi biliklər üst-üstə yığılarkən bəzən
Yüklə 5,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elm haqqında elm
- Elm–Texnika–İstehsal
|
Elm–Texnika–İstehsal
447 Əslində texniki qurğular tam obyektiv, insanla əlaqəsini kəsmiş, on- dan asılı olmadan işləyən sistem olsa idi, onları da təbiətşünaslığın pred- metinə daxil etmək olardı (bu halda «ikinci təbiət» tədricən «birinci təbiə- tin» strukturuna daxil olur, onunla qaynayıb-qarışır, ilkin ziddiyyətlər ara- dan qalxır). Lakin texnika təbii obyektlərə nəzərən bir sıra spesifik cəhətlə- rə malikdir və onun strukturunda insan komponenti, mənəvi yaradıcılığın özgələşmiş, maddiləşmiş formaları və s. iştirak edir. Biz yuxarıda koqnitiv biliklərin maddi fəaliyyətin strukturuna daxil olmasının spesifik cəhətlərini araşdıraraq göstərmişdik ki, əgər əməli bilik- lər bilavasitə maddi fəaliyyətlə bağlıdırsa, koqnitiv biliklər müstəqilliyə malikdir və maddi fəaliyyətlə müəyyən aralıq vasitə sayəsində əlaqələnir. Bu vasitə zəncirinin mərkəzi ünsürü texnikadır. Texnika öz funksiyasına görə insanın təbiəti dəyişdirməsinə xidmət etsə də, öz iş prinsiplərinə görə insanın təbiəti dərk etməsinə əsaslanır. Bununla da texnika koqnitiv bilik- lərin də əməli nəticə verməsinə səbəb olur. Texnikanın bizim tərəfdar olduğumuz konsepsiyasına görə bu anla- yışda yalnız müəyyən əməliyyatların icrasına xidmət edən maddi predmet- lər (əmək alətləri və s.) deyil, həm də onlardan istifadə vərdişləri əhatə olu- nur. Bu vərdişlər məhz müvafiq əməli biliklərin «avtomatlaşmış», qeyri- şüuri hala keçmiş formasıdır. Texnika insanın təbiətlə qarşılıqlı təsiri prosesində insanla təbiət ara- sında dayanır və istər-istəməz sual ortaya çıxır: texnika qarşılıqlı təsirdə olan bu iki tərəfə nəzərən nə isə üçüncü bir tərəfdirmi? Əgər belə deyilsə, onda texnika bu iki tərəfdən hansına aiddir? Heç birinə və hər ikisinə?! Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, texnika maddi komponentləri ilə «ikinci təbiətə» daxil olsa da, ondan istifadə qaydasının texnologiyanın vərdişə çevrilmiş, «maşınlaşmış», «texnikalaşmış» tərəfini də əhatə edir. Lakin bu istifadə qaydaları koqnitiv yox, əməli biliklərdir, bu biliklərin «texnika- laşmış» variantı isə bizim əvvəllər tədqiq etdiyimiz formaya, fəaliyyətdən ayrılmayan, müstəqilliyə malik olmayan əməli biliklərə uyğundur. Bu isə əməli biliklərin ən ilkin, ən primitiv formasıdır. Lakin tarixən ən ilkin olan bu forma hər cür peşəkar fəaliyyətin son həddi, final momentidir. Burada biz əməli biliklərin bu cür mühüm kəyati əhəmiyyəti üzərin- də geniş dayanmadan, texnikanın məhz maddi komponentin «təbii təbiət- dən» fərqli və bu «süni təbiətdə» insani ünsürün iştirakı, onun spesifikası məsələsinə nəzər salaq. Texniki sistem məhz insanın bilavasitə iştirakı ilə
Elm haqqında elm
448
işə düşür. Primitiv texniki sistemlərdə insanın payına çox iş düşür, başqa sözlə fiziki əmək hələ çoxluq təşkil edir. Texnika mükəmməlləşdikcə insan üçün olan «pay» azalır, işin çoxu maşınla «süni təbiət» prosesləri vasitəsilə görülür. Təsadüfi deyil ki, işçi maşınların kəşfi sənayedə inqilabın özəyi hesab edilir. Məhz işçi maşınlar insanı fiziki əməkdən azad edir. Nəyin he- sabına? Maddiləşmiş, təbiətə tətbiq olunmuş zehni əməyin hesabına. Bura- da biz koqnitiv biliklərin texnikada iştirakı məsələsi ilə qarşılaşırıq. Əməli biliklərə (baxılan halda – texnologiyaya) uyğun olan fiziki fəaliyyət qis- mən maşınlar tərəfindən əvəz olunduğu, qismən də insanın özü tərəfindən icra olunduğu halda, koqnitiv biliklər «süni təbiətin», texniki sistemin iş prinsipində öz əksini tapır; məlum qanunauyğunluq üzrə işləyən maddi sis- tem düzəldilir və deməli, ideal formada, bilik halında texniki sistemə daxil olmur. Koqnitiv biliklər elmi biliklərin əsasını təşkil etdiyindən elmi bilik- lər də texnikada öz əksini yalnız maddiləşmiş şəkildə tapır; yaxud dərk edilmiş təbiətin prinsipləri əsasında onun müvafiq hissələrinin, ayrı-ayrı təbii hadisələrin süni analoqlarını – modellərini yaratmaq və işə salmaqla insan təbiət hadisələrini müəyyən üstün (insanın mənafeyinə uyğun gələn) istiqamətə yönəltməyə çalışır. Burada biz habelə elmin, elmi biliyin nə kimi bir yolla praktika sa- kəsi ilə əlaqələndiyinin şahidi oluruq. Elmi biliklərin heç də əməli biliklər zəminində deyil, koqnitiv biliklərin zəminində formalaşdığını göstərməklə, biz elmin bütövlükdə praktika sahəsinə daxil olmadığını, ona nəzərən nisbi müstəqilliyə malik olduğunu izah etmişdik. Digər tərəfdən də elmin məhz praktik tələbatla əlaqədar inkişaf etdiyi inkarolunmaz həqiqətdir. İlk baxışda bir-birinə zidd görünən bu iki hal elmin daxili mürəkkəbliyindən ikili funksiyasında irəli gəlir. Elmin ikili təbiəti – bir tərəfdən, sosial-mədəni, digər tərəfdən də praktik bir hadisə kimi çıxış etməsi əksər hallarda unudulsa da, son vaxt- larda bir sıra tədqiqatlarda bu məsələyə diqqət yetirilmişdir. Əlamətdar haldır ki, iqtisadçı akademik A.İ.Ançişkin də elmin sosial-mədəni hadisə olmasını nəzərə alır və yalnız bununla yanaşı elmin praktik, iqtisadi funk- siyasını tədqiq edir. A.İ.Ançişkin yazır: «Elmin məzmunu və onun inkişaf məntiqi ilk növbədə idrakın obyekti ilə müəyyən olunur, texnika isə özün- də iki başlanğıcı – elmi və praktik başlanğıcları ehtiva edir. Bu, həm də onu göstərir ki, elmin praktik ehtiyaclara meyli eyni zamanda onun texnika Elm–Texnika–İstehsal
449 ilə birləşməsi dərəcəsindən baş verir; yalnız texnika ilə vəhdətdə elm təkcə sosial-mədəni hadisə olmaq hüdudundan kənara çıxır, praktiklik kəsb edir, bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilir». 6 1
dın nəzərə alınmışdır. Bircə bunu qeyd etmək lazımdır ki, elmin praktik funksiyasını texnika ilə məhdudlaşdırmaq düz deyil. Elm ictimai həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməklə praktik istifadə miqyası baxımından texnikanın sərhədlərini çoxdan keçmişdir. Texnikanın əhatə dairəsini dəqiq təsəvvür edə bilmək üçün insan – təbiət münasibətin- də insanın vasitəçi sistemlə münasibətinin müxtəlif spesifik formalarını nə- zərdən keçirmək lazımdır. Bu münasibətin kənar hallarından biri (sərhəd şərti) maddi fəaliyyətin subyekti olan insanın əslində vasitəçi texniki siste- mə bir ünsür kimi daxil olmasıdır. Bu zaman insan-təbiət münasibətində birinci tərəf heç də bilavasitə maddi fəaliyyətin subyekti olan insan yox (zira o bir ünsür kimi aralıq mərhələyə texnikaya daxil olur), həmin texniki sistemi ixtira edən, quraşdıran və adam-robotlarla birlikdə bütöv bir mexa- nizm kimi işə salan insandır. Beləliklə, baxılan kənar halda, icraçı insan yaradıcı insanla təbiət arasında vasitəçi sistemə daxil olur. Elmin müasir inkişaf mərhələsində bu nisbət özünü daha aydın şəkildə biruzə verir və insan-insan münasibətinin daha bir çaları da ortaya çıxmış olur. Elm və texnikanın müasir mərhələdəki inkişafı yeni mənəvi, əxlaqi problemlər qoymuş olur və bunların həlli müxtəlif ictimai-iqtisadi sistemlərdə müx- təlif olur. Elə kənar hal da təsəvvür etmək olar ki, insanın təbiətə təsiri «insan əli dəyməmiş» «saf» təbiətin özü tərəfindən həyata keçirilsin. Daha doğru- su, insan təbiətin «obyektiv məntiqini» dərk etməklə, onun müxtəlif hissə- lərini elə əlaqələndirə bilər ki və ya onlar arasındakı obyektiv əlaqəni elə yönəldə bilər ki «təbii» (ciddi yanaşdıqda, tam təbii prosesləri heç bir dəyi- şikliksiz nəzərdə tutulan istiqamətə yönəltmək mümkün deyil) proses insa- nın məqsədinə uyğun nəticə versin. Tam idealizasiya halında insanla təbiət arasındakı vasitələndirici sistemə insan komponenti daxil olmur, insan ün- sürü texnikadan çıxır. Təbiət özü həm də vasitə rolunu oynayır, insan isə istehsalçı, əməkçi deyil yalnız istehlakçı olunur. Bu halda yenə də özünəməxsus mənəvi problemlər ortaya çıxır.
1 А.И.Анчишкин. Наука – Техника – Экономика, с. 165 Elm haqqında elm
450
Elmi-texniki tərəqqi və elmi-texniki inqilab Sistemli tədqiqat baxımından elmi-texniki tərəqqi «elm-texnika» sisteminin formalaşması və inkişafı prosesi kimi öyrənilməlidir. İstənilən sistemin tarixi inkişaf yolu üç əsas mərhələyə bölünə bilər: genezis, yetkinlik və nəhayət, tənəzzül və parçalanma dövrü. Hazırda «elm-texnika» sistemi öz inkişafının yalnız formalaşma mərhələsindədir. Ayrıca «elm» və «texnika» sistemləri ilə yanaşı, bu sistemlərin hər ikisinin bəzi elementlərini əhatə edən «elm-texnika» sisteminin formalaş- ması hadisəsi müasir dövrün ən əsas xüsusiyyətlərindən biridir və elmi- texniki inqilab hadisəsinin mahiyyətini əks etdirir. «Elm-texnika» sisteminin strukturunu və inkişaf prinsiplərini öyrən- mək üçün onun özünün tarixən necə meydana gəldiyini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Biz əvvəlki fəsillərdə bu məsələni ətraflı şəkildə təhlil etmiş və elm və texnikanı öz nisbi müstəqil inkişaf prosesində keçdikləri başlıca tarixi mərhələləri göstərməyə çalışmışıq. İndi isə tarixi inkişaf prosesində yaranmış şəraiti, ilkin müqəddəm şərtlər əsasında «elm-texnika» sistemi- nin inkişafını, elmi-texniki tərəqqi hadisəsinin əhatə dairəsini müəyyənləş- dirməyə çalışaq. «Elm-texnika» sisteminin formalaşması elm və texnikanın nisbi müstəqil inkişafının müəyyən mərhələsində başlanmışdır ki, elmi-texniki tərəqqi hadisəsindən də yalnız bundan sonra danışmaq mümkündür. Belə bir şərait XIX əsrdə, elmi nailiyyətlərin texnikaya tətbiqinin müntəzəm xarakter alması ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Texnikanın elmə təsiri, elm qarşısında konkret tələblər qoyması halları isə zamanca xeyli əvvəl baş vermiş və elmin inkişafını daha da sürətləndirmişdir. Bu yeni inkişaf mərhələsində elmin öz nisbi müstəqil inkişafı sayəsində əldə olunmuş əsaslı nailiyyətlərin də tətbiqi üçün geniş imkan
Elm–Texnika–İstehsal
451 yaranmışdır. Bu dövrdə ayrıca bir elmi istiqamət – texniki elmlər xüsusilə geniş təşəkkül tapmışdır. Tətbiq üçün yararlı vəziyyətə salınmış elmi biliklərin texnikada reallaşdırılması üçün isə xüsusi bir fəaliyyət sahəsi – texnoloji fəaliyyət formalaşmağa başlamışdır. Bu iki sahə elm və texnika arasında əlaqəni möhkəmləndirmiş və ayrı-ayrılıqda «elm-texnika» siste- minin formalaşması üçün əsas olmuşdur. «Elm-texnika» sisteminə texniki fənlərdən və texnoloji fəaliyyətdən başqa, elm və texnikanın bilavasitə bu fəaliyyətə xidmət edən digər hissə- ləri də daxildir. Lakin bütövlükdə elm və texnikanı «elm-texnika» sistemi- nə aid etmək düzgün olmazdı. Çünki istər elm, istərsə də texnika öz nisbi müstəqilliklərini də saxlamaqda davam edirlər və «Elm-texnika» sisteminə daxil edilə bilməyən bir sıra özünəməxsus hissələrə də malikdirlər (bax:
lığın bəzi prinsipial nəzəri məsələləri, həmçinin yalnız praktik bilik hes- abına düzəldilmiş olan texniki vasitələr «elm-texnika» sisteminə aid olma- dıqları halda, elm və ya texnikanın ayrılmaz tərkib hissələridir.
Elm texnikası Elm Elm-texnika Texnika Sxem 8.
«Elm» və «elm-texnika» sistemlərinin əhatə dairələri arasında fərq bundan da görünə bilər ki, biliyin bəzi sahələri «elm» sisteminə daxil olmasa da, «elm-texnika» sisteminə daxildir. Və ya əksinə, «elm» sisteminin tərkib elementi olan bir sıra bilik sahələri «elm-texnika» sisteminə daxil deyildir. Mövcud ədəbiyyatda bu məsələyə dair bilavasitə heç bir qeyd olmasa da («elm-texnika» sisteminin əhatə dairəsinin təyin edilməsinə heç bir cəhd göstərilmədiyi üçün, bu məsələnin həllinə də konkret ehtiyac ola bilməz- di), başqa münasibətlə aparılan tədqiqatlarda bu məsələnin bəzi cəhətləri öz əksini tapmışdır. Amerika alimli Alfred Nort Uaythed yazır: «Son vaxt- Elm haqqında elm
452
larda (axırıncı yüzillik) texnologiyanın böyük sürətlə inkişaf etməsi elm və praktik zəkanın, nəhayət, kontakta gəlməsi faktının nəticəsidir». 6 1
alsaq ki, xarici ədəbiyyatda «texnologiya» adı altında əslində elmi-texniki fəaliyyətin bir hissəsi başa düşülür, aydın olur ki, söhbət «elm-texnika» sisteminin inkişafında elmi və praktik zəkanın (və deməli, həm də biliyin) rolunu müəyyənləşdirməkdən gedir. Lakin sitat gətirilən fikirdə səbəbiyyət əlaqəsi düzgün təyin edilməmişdir. Elmi biliyin praktikada istifadə oluna biləcək səviyyəyə çatması elmin öz nisbi müstəqil inkişafı sayəsində müm- kün olur və elmi-texniki (texnoloji) fəaliyyətin inkişafına səbəb də məhz budur. Lakin texnologiyanın inkişafının ilk mərhələsində bu prosesin çox zəif getməsi haqdakı fikrində müəllif tamamilə haqlıdır: «Şübhəsiz ki, axırıncı üç min il ərzində texnologiya inkişaf etmişdir, lakin son vaxtlara qədər elmin texnikaya bilavasitə təsirini aydınlaşdırmaq olduqca çətin idi».
6 2 Burada belə bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, texnoloji və ya elmi-texniki fəaliyyətə aid olan bu fikir «elm-texnika» sisteminə şamil edilə bilməz, zira əvvəlki dövrlərdə bu fəaliyyət sistemli xarakter daşımalıdır. Kanada filosofu Mario Bunqe elmi biliyin texnologiyaya aidliyi mə- sələsini təhlil edərək yazır: «Elm xalis və praktik elmlərə bölünür… Əgər birinci – şeylərin daha yaxşı dərk edilməsi məqsədinə xidmət edirsə, ikinci – bizim şeylər üzərindəki hakimiyyətimizi yaxşılaşdırmağa yönəldilmiş- dir».
6 3
Bilavasitə «şeylər üzərindəki hakimiyyətin yaxşılaşdırılmasına» xid- mət edən sahə texnoloji fəaliyyətə uyğun gəlir və deməli, «elm-texnika» sisteminə daxildir. Bu sahəni «praktik elm» kimi adlandırmaq, yəni onun guya «elm» sisteminə də daxil olduğunu fərz etmək sistemli tədqiqatın nə- ticələri ilə bir araya sığa bilməz. Praktik bilik isə elmə daxil olmadığı kimi, «elm-texnika» sisteminə də daxil deyildir. Mühakimənin düzgün qurulmaması daha bir mübahisəli nəticənin çıxarılmasına səbəb olur: «Qısaca desək, praktika elmi problemlərin mən- bələrindən biridir, digər mənbə isə intellektual maraqdan ibarətdir». 6 4 Hal-
1 А.N.Whitehead. Function of Reason, p. 43-44. 2 Yenə orada, s. 42. 3 M.Bunge. Forwards a philosophy of technology // Philosophical problems of science and technology. Boston, 1974, p.29. 4 Yenə orada. Elm–Texnika–İstehsal
453 buki, intellektual maraq özü də mənbəyini məhz praktikadan alır. İlk prob- lemlər yalnız bundan sonra həmin problemin həllindən doğan yeni prob- lemlər ortaya çıxır ki, bu da «elm» sisteminin nisbi müstəqil inkişafını tə- min etmiş olur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, «elm-texnika» sisteminə elm və tex- nikanın bəzi ünsürlərindən başqa, yalnız özünəməxsus olan elementlər də daxildir. «Elm-texnika» sistemi öz strukturuna görə «elm» sisteminə bənzə- yir. Onların hər ikisi texnikadan fərqli olaraq dinamik sosial sistemlərdir. Biz bu sistemləri ona görə dinamik sistemlər qrupuna aid edirik ki, onların əsas elementləri əslində müəyyən hərəkətləri, hadisə və prosesləri əks etdi- rir. «Elm-texnika» sistemində bu cür elementlər konkret elmi-texniki fəa- liyyət proseduralarından ibarətdir. «Elm-texnika» sisteminin və elmi-texniki tərəqqi hadisəsinin ətraflı tədqiqinə keçməzdən əvvəl, indiyəqədərki tədqiqatlarda alınmış nəticələr bizə tanış olmalıdır. Biz I fəsildə elm və texnikanın tədqiqinə həsr olunmuş əsərlərlə bu sahədə əldə edilən başlıca nailiyyətlərlə tanış olduq. İndi isə, məqsədəuyğun olardı ki, «elm-texnika» sisteminin və elmi-texniki tərəqqi- nin öyrənilməsi sahəsində görülən işləri nəzərdən keçirək. Lakin biz birba- şa olaraq elmi-texniki inqilabın fəlsəfəsinə həsr olunan əsərləri təhlil edə- cəyik, çünki nə qədər təəssüflənməli olsa da, nə «elm-texnika» sisteminə, nə də elmi-texniki tərəqqinin hadisəsinə dair heç bir müstəqil tədqiqat işi yoxdur. Və bu məsələlərə yalnız elmi-texniki inqilaba dair yazılan əsərlər- də həm də çox səthi şəkildə toxunulur. Biz də bu cür tədqiqatları ayırıb xü- susi olaraq tədqiq etməyəcəyik və yalnız yeri gəldikdə bu haqda söylənən ayrı-ayrı fikirlərə öz münasibətimizi bildirəcəyik. Qeyd edək ki, sovet elmi-fəlsəfi sistemində elmi-texniki tərəqqi müstəqil şəkildə tədqiq olunmurdu. Bu dövrdə elmi-texniki tərəqqiyə nəin- ki ayrıca tədqiqat əsərləri həsr edilməmiş, bu anlayışa dərsliklərdə və hətta fəlsəfi terminlərin təsnifatında, məsələn, fəlsəfə lüğətində 6 1 və fəlsəfi ensik- lopediyalarda 6 2
səfi tədqiqata ehtiyacı olan yalnız elmi-texniki inqilab hadisəsi imiş, «el-
1 Философский словарь. М., 1986. 2 Философская энциклопедия». т. IV. М., 1967; Новая философская энциклопедия в 4-х томах, т. 3, М., «Мысль», 2010.
Elm haqqında elm
454
mi-texniki tərəqqi» kimi anlayışın isə mövcud olub-olmaması maraq do- ğurmur, ya da onun fəlsəfi tədqiqinə ehtiyac yaranmamışdır. Belə vəziyyət heç də təsadüfi olmayıb obyektiv qnoseoloji səbəblər- lə bağlıdır. Məsələ burasındadır ki, elmi-texniki nailiyyətlərin sürətli inki- şaf dövründə, elmin ictimai həyatda getdikcə daha çox rol oynamağa baş- ladığı bir şəraitdə baş verən dəyişiklikləri ifadə etmək üçün ən məqsədəuy- ğun söz «inqilab» sözü olmuşdur: – «elmi-texniki inqilab»… Həmin dövr- də elm, texnika, istehsal və s. fəaliyyət sahələrindəki hər cür irəliləyiş akt- ları məhz bu anlayış altında ümumiləşdirilmiş, bu ad ilə tədqiq edilmişdir. Əgər belədirsə, elmi-texniki tərəqqidən də danışmağa ehtiyac qal- mır? Əgər elmdə və texnikada həmçinin onlarla bağlı olan digər sosioloji sferalarda baş verən istənilən dəyişiklik inqilab ünsürü kimi qəbul edilirsə, «tərəqqiyə» əlavə etmək üçün yerdə nə qalır? Və bir də müasir dövrdə «el- mi-texniki tərəqqinin həyatakeçmə forması elə elmi-texniki inqilabdırsa» 6 1
onda xüsusi olaraq elmi-texniki tərəqqidən danışmağa, onu da əlavə olaraq tədqiq etməyə ehtiyac varmı və belə tədqiqat üçün məxsusi predmet qalır- mı? – Xeyr, qalmır. Ayrı-ayrı tərəflərin spesifikası məlum deyilsə və onlar hamısı vahid bir ad altında ümumiləşdirilirsə, yerdə nə kimi məxsusi predmet qala bilər? Tədqiqatçıların yalnız elmi-texniki inqilabdan yazmasının, elmi-texniki tə- rəqqi adı altında çıxan tək-tük əsərlərin də öz məzmununa görə elmi-texni- ki inqilaba həsr olunmuş əsərlərdən fərqlənməməsinin obyektiv səbəbi məhz budur. İndiyədək aparılmış tədqiqat işlərindən elmi-texniki tərəqqiyə və el- mi-texniki inqilaba aid olan hissələri seçib, onları təklikdə təhlil etmək üçün ona görə imkan yoxdur ki, hər iki anlayışın mahiyyəti müəyyənləşdi- rilməmişdir və buna görə də onları dəqiq şəkildə fərqləndirmək mümkün deyil. Bəzi əlaqədar metodoloji məsələlər öyrənilərkən məlum olur ki, bu anlayışları müqayisə etmək belə məntiqi cəhətdən qüsurludur, zira inqilab heç də tərəqqidən kənar, özgə bir hadisə olmayıb, onun yalnız bir momen- tidir. Əksər ədəbiyyatda bu iki anlayış felən fərqləndirilməsə də və «elmi- texniki inqilab» anlayışına müasir dövrdə elm və texnikada baş verən hər
1 Человек-Наука-Техника (Опыт макрсистского анализа научно-технической революции), М., 1973, с.8. Elm–Texnika–İstehsal
455 cür dəyişilmələr (deməli elmi tərəqqi və texniki tərəqqi) daxil edilsə də, yenə çox vaxt onlar formal şəkildə müqayisə edilir, bir-birinə qarşı qoyu- lurlar. N.İ.Dryaxlov yazır: «Elmi-texniki tərəqqinin ən qədim dövrlərdən başlayaraq bu günlərə qədər bütün elmi-texniki inkişaf prosesini əhatə et- məsi, elmi-texniki inqilabın isə onun yalnız müasir formasını əks etdirməsi haqda ədəbiyyatlarda mövcud olan fikirlərə qoşulmaqla bərabər, buna bəzi əlavələr də edək. Elmi-texniki tərəqqi öz xarakterinə görə daha çox dərə- cədə cəmiyyətin tarixi inkişafındakı təkamül mərhələləri ilə bağlıdır. Cə- miyyətin təbii tarixi inkişaf prosesində köklü dəyişilmələr dövrü başlan- dıqda elmi-texniki tərəqqi də inqilabi inkişaf forması əldə edir və məhsul- dar qüvvələr və ictimai münasibətlərin strukturundakı müstəqil dəyişilmə- lərlə əlaqələnir. Məsələn, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövründə elmi- texniki tərəqqinin belə inqilabi forması…XVIII-XIX əsrlərdəki sənaye in- qilabı olmuşdur». 6 1 Əvvəla, qeyd edək ki, elmi-texniki tərəqqinin guya “ən qədim dövrlərdən başlayaraq bu günlərə qədər bütün elmi-texniki inkişaf prosesini əhatə etməsi” haqda ədəbiyyatda mövcud olan fikirlər «elmi- texniki tərəqqi» anlayışının bir elmi istilah kimi hələ də müəyyənləşdiril- məməsinin nəticəsidir. Belə ki, tədqiqatçılar elmi-texniki tərəqqi anlayışını vaxtında tədqiq etmədikləri üçün bu anlayış haqda hər halda danışmaq zərurəti yarandıqda trivial ifadələr işlətməklə kifayətlənməli olurlar. Elmi- texniki tərəqqini «elmi-texniki inkişaf prosesi» kimi təyin etmək sadəcə tavtologiyadan başqa bir şey deyil. Halbuki bu sahədəki tədqiqatın əsas məqsədi elə «elmi-texniki» ifadəsinin işlədilməsinin mümkünlük şərtlərini müəyyənləşdirməkdən ibarət olmalıdır. Ədəbiyyatlarda isə hətta bu şərtlə- rə toxunmadan belə, «ən qədim dövrlərdən başlanan elmi-texniki inkişaf- dan» danışılır. «Ən qədim dövrlər…» Nə qədər də qeyri-müəyyən ifadədir… Ayrılıqda elmin və texnikanın inkişafı haqqında belə, yalnız elm və texnikanın özlərinin bir məxsusi tərəf kimi formalaşdıqları dövrdən baş- layaraq danışmaq mümkündür. Elmi-texniki inkişaf isə bütöv elm-texnika sisteminə aid olmaqla yalnız belə bir sistemin formalaşma dövründə həyata keçə bilər. Bəs belə bir sistemin formalaşması hansı dövrə təsadüf edir?
1 Н.И.Дряхлов. Научно-техническая революция как объект социального исследования (автореферат). М., 1974, с.11-12. |