Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

BAĞAMBÜRC – Loranthaceae Juss. fəsiləsi  
Bağambürc (həmiĢəcavan) – Viscum album L. 
 
Bir çox xalqlar bağambürcü «quĢ  yapıĢqanı» adlandırırlar. QuĢlar bu bitkinin mərcan kimi 
parıldayan ağ rəngli Ģar formalı meyvələrini qıĢda rahathulqum» kimi yeyirlər. Meyvəni yedikdən  
sonra  dimdiklərini ağacın  budaqlarına  sürtüb  təmizləyən  zaman  toxumları  budaqlara  yapıĢıb  qalır 
və  Ģərait  yaranan  kimi  cücərib  kollar  əmələ  gətirirlər.  Bəzi  xalqlar  bunu  «cadugər  süpürgə»  də 
adlandırırlar. Qədim xalqlar bağambürcə çox «hörmətlə» yanaĢmıĢlar. Ġnsanlar belə güman edirdilər 

---

56 
 
ki,  bağambürc  onları  bir  çox  təbii  fəlakətlərdən,  cadugərlərdən,  sehrbazlardan  qoruyurmuĢ. 
Bağambürcün  latınca  –  Viscum  album  L.  adının  mənası  «viscosus»  -  omela,  bağambürc,  «quĢ 
yapıĢqanı» mənasını verir. 
Bağambürcün  meyvəsi  yeməli  deyil.  Bitkinin  yarpaq  və  budaqları  güclü  müalicəvi  təsirə 
malikdir.  Son  vaxtlar  tibb  mütəxəssisləri  bağambürcün  müalicəvi  xüsusiyyətlərini  tədqiq  edərək 
belə  nəticəyə  gəliblər  ki,  bitkidən  hazırlanan  preparatların  köməyi  ilə  qankəsici,  ağrıkəsici, 
soyuqdəymədə,  qıcolmada,  hipertoniya,  podaqra,  epilepsiya  və  müxtəlif 
xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilə bilər. 
Dünya  florasının  tərkibində  Viscum  L.  cinsinin  60-a  qədər  növünə 
rast  gəlmək  olar.  Qafqazda  o  cümlədən  Azərbaycanda  1  növünə  təsadüf 
edilir.  HəmiĢəcavan  «omeliya»  -  Viscum  album  L.  -  kiçik  Ģarabənzər 
kolcuq  olub  hündürlüyri  50-70  sm-dir,  sıx  çəngəlvari  budaqlara, 
oduncaqvari və qıĢlayan yarpaqlara malik bitkidir. Bitkinin bütün hissələri 
çılpaq  sarımtıl-yaĢıl  rəngdədir.  Yarpaqları  qalın  uzunsov  və  yaxud  uzumsov  ovalvaridir. 
Giləmeyvələri sarımtıl-ağ və yaxud sarımtıl olub 9-10 mm diametrindədir. 
Azərbaycanda bağambürc  Dəvəçi düzənliklərində, Qobustanda, Böyük Qafqazın Ģərq, qərb 
ərazilərində,  Kiçik  Qafqazın  isə  mərkəz  və  cənub  rayonlarında  Lənkəranın  dağlıq  və  düzən 
sahələrində, meĢəliklərində yayılmıĢdır. 
Əsasən yarpaqlı və meyvə ağaclarının budaqlannın üzərində parazitlik edir. 
Bağambürc çox qədim zamanlardan müqəddəs bitki sayılmıĢdır. Qərbi Avropa xalqlarından 
olan keltlər bu bitkiyə uzun müddət sitayiĢ etmiĢdir. Onların kahinləri, elm xadimləri həmiĢəcavana 
«hörmətlə»  yanaĢmıĢlar.  Bitki  bu  din  xadimlərinə  uzun  müddət  sirr  olaraq  qalmıĢ,  «sirləri»  lakin 
zaman  keçdikcə  açılmağa  baĢlamıĢdır.  Onlar  elmi  əsaslarla,  kimyəvi  analizlərlə  bitkinin  tərkibini 
öyrənmiĢ  və  bitkinin  bir  sıra  çətin  sağalan  xəstəliklərin  Ģəfavericisi  olduğunu  böyük  zəhmət 
bahasına  olsa  da  müəyyən  etmiĢlər.  Dindarlar  həmiĢəcavanın  budaqlarından  dini  mərasimlərdə 
kəsib qapıya, həyətin divarlarına taxmaqla özlərini bədnəzərdən qoruyarmıĢlar. KeĢiĢlər bu bitkini 
özlərindən baĢqa heç kimin istifadə etməsinə icazə verməzmiĢlər. 
Dini  mərasimlərdə  ingilislər  həmiĢəcavanın  budaqlarından,  eləcə  də  yarpaqlarından  öpər, 
ondan  özlərinə  xöĢbəxtlik  diləyərmiĢlər.  Cənubi  Fransada  təzə  ilin  birinci  günlərində  uĢaqlar 
əllərində  onun  çubuqlarını  tutub  ev-ev  gəzərək  dost-tanıĢlarını  təbrik  edirlər. 
Bağambürc onların inancına görə  yerlə göy arasında əlaqə yaratdığı üçün bu bitki 
Avropa  xalqlarına  sanki  Allah  tərəfindən  hədiyyə  göndərilmiĢdir.  Avropa  xalqları 
bitkini  müxtəlif  adlarla  çağırırlar.  Məsələn,  «cadugər  süpürgə»,  «yuva  cadugəri», 
«ot cadugəri»,  «xoĢbəxtlik budağı»,  «ilahi ağacı»,  «qıĢ  göyərtisi»,  «mənasız kol», 
«keçi  otu»  və  s.  Rusiya  xalqları  bitkini  «quĢ  yapıĢqanı»,  «palıd  giləmeyvəsi», 
«kəkilli  yuva»,  «qasırğa  yaradan»  bitki  və  s.  adlarla  çağırırlar.  Bitkinin  latınca 
adının  mənası  -  «xoĢbəxtlik  gətirən»,  «kömək  edən»,  «gözlərini  zilləyib  tamaĢa 
edən» mənasını bildirir. 
Qədim  romalılar  viscum  sozünün  mənasını  meyvələrindən  yapıĢqan  almaq  mənasında 
iĢlədirlər.  «Album»-un  latınca  mənası  isə  bitkinin  çicəklərinin  «ağ  rəngdə»  olduğunu  bildirir. 
Bağambürc  Skandinaviya  və  Ġngiltərədən  baĢqa,  Cənubi  və  Orta  Avropa  ölkələrindən  baĢlamıĢ 
Qərbi  Ġran  və  ġimali  Asiyaya  qədər  gəlib  çıxmıĢdır.  Ġsveçrənin  dağlıq  zonalarının  1200  metr 
yüksəkliklərində  bitkiyə  təsadüf  etmək  olar.  Bağambürc,  əsasən  ağacların  yumĢaq  oduncağında 
özlərinə  məskən  salıb  yaĢayıĢlarını  davam  etdirirlər.  Bunlar  ən  çox  yarpaqlı  bitkilərdən  -  alma, 
armud, albalı, çökə, qayınağacı, qovaq, tozağacı, iynəyarpaqlı bitkilərdən - Ģam, xüsusən də ən çox 
ağ Ģamın budaqlarında daha geniĢ yayılmıĢdır. 
Bundan baĢqa bitkiyə palıd, küknar, göyrüĢ, fıstıq və s. ağaclarda da təsadüf edilir.  Fındıq 
ağacında  isə  nadir  hallarda  rast  gəlmək  olar.  Bağambürc  ən  çox  su  yaxınlığında  bitən  ağacların 
budaqlarında  yaĢamağı  sevir.  Mart-aprcl  aylarında  ağacların  budaqlarının  üzərində  bitkinin  xırda 
(kiçik) ağımtıl-sarı çiçəkləri görünür. Noyabr-dekabr aylarında bitkinin ağ parlaq meyvələri əmələ 
gəlməyə baĢlayır. Bu  giləmeyvə çox vaxt tək, nadir hallarda isə 2 ədəd olur. Giləmeyvə xaricdən 
yumĢaq  «seliklə»,  «yapıĢqanla»  əhatə  olunur.  Baqambürc  «müdrik  yaĢa»  -  70  ilə  qədər  yaĢayır. 

---

57 
 
HəmiĢəcavanın  hər  bir  budağı  bir  ili  göstərir.  YaĢılı  bağambürc  ən  çox  ağacların  ən  yuxarı 
budaqlarında yaĢamağa can atır. Onun kökləri yaĢadığı ağacların budaqlarının çox dərinliklərinə, ən 
çox isə budaqların Ģirə axan kanallarına gedib çıxır. 
Siz  bağambürcü  öz  həyətyanı  bağ  və  bağçalarınızda  da  əkib-becərə  bilərsiniz.  YapıĢqanla 
əhatə  olunmuĢ  giləmeyvəni  alma,  armud,  xurma,  tut,  gavalı,  ərik,  alça  və  s.  ağacların  çatlamıĢ 
qabıqlarının içərisinə qoyub buna nail ola bilərsiniz. 
ƏlveriĢi iqlim Ģəraitində bağambürc kök ataraq inkiĢaf etməyə baĢlayacaq.  Bununla da siz 
öz bağınızda, sağlamlığınız naminə «müalicə əczaxanası» açmıĢ olarsınız. 
Bağambürcün  yarpaqları  dərini  xatırlatdığından  suyu  az  buxarlandırır.  Bu  vəziyyətdə  o 
bütün qıĢ dövründə bir ədəd də yarpaq itirmədən «yaza» çıxır. Bağambürc - xüsusi  «ağıla» malik 
bitkidir.  Onun  toxumları  gələcək  bağambürcün  baĢlanğıcınıı  qoyur.  Belə  ki,  o  külək  vasitəsilə 
«gəzintiyə» çıxır,  yapıĢqanla əhatə olunmuĢ giləmeyvələrini  ağacların çatlarına yapıĢdırıb gələcək 
bağambürc  bitkisinin  baĢlanğıcını  qoyur.  Giləmeyvə  onu  əhatə  edən  yapıĢqanla  mühafizə  olunur. 
Giləmeyvələr bitki çılpaqlaĢan dövrdə partlayırlar. Yerin üzəri qalın qarla örtüldüyündən ac quĢlar 
kənardan  bu  «Ģam»  kimi  iĢıq  saçan  «kürələrı»,  yapıĢqanlı  meyvələri  görüb,  onları  acgözlüklə 
yeyirlər.  Bağambürcün  yapıĢqanlı  yalançı  giləmeyvələri  qaratoyuqların  sevimli  qidasıdır.  Digər 
quĢlar,  məsələn,  sığırçın,  sərçə,  qarğa,  çobanaldadan  və  s.  bitkinin  giləmeyvələrini  o  qədər  də 
həvəslə  yemir.  Yalançı  giləmeyvələri  yeyən  quĢlar  öz  daxili  orqanlarını  bununla  təmizləyirlər. 
Toxumlar  quĢların  həzm  orqanlarında  həll  olunmadığına  görə  zığ  vasitəsilə  ağacların  çatlamıĢ 
budaq, oduncaq və qabıq hissələrinə asanlıqla yapıĢaraq, Ģərait yaranan kimi cücərməyə baĢlayırlar. 
Yeni  cücərən  həmiĢəcavanın  incə  kök  saçaqları  ağac  qabıqlarının  altına  daxil  olur.  Sonra  onlarda 
sorucu  tellər  əmələ  gəlir  ki,  bunlar  da  öz  növbəsində  oduncağın  yumĢaq  toxumaları  ilə  daxilə,  o 
cümlədən Ģirə kanalcıqlarına qədər  gedib çıxaraq qidalanmağa baĢlayır və get-gedə inkiĢaf edərək 
iri  yaĢıl  rəngli  yarımkola  çevrilirlər.  Bir  ağac  bitkisinin  üzərində  çoxlu  miqdarda  həmiĢəcavan 
bitkisi  yaĢayır.  HəmiĢəcavan  vegetativ,  kök  zoğları,  toxumları  vasitəsilə  artırılıb  çoxaldılır. 
Toxumunun  cücərməsi  üçün  hökmən  iĢıq  lazım  gəlir.  Buna  görə  də  həmiĢəcavan  «çalıĢır»  ki, 
yaĢadığı ağacın ən hündür və daimi iĢıq düĢən yerində özünə Ģərait yaradıb yaĢamını davam etdirsin 
və bütün yaĢadığı illər boyu həmiĢə iĢıqla tam təmasda olsun. HəmiĢəcavan bir ağac üzərində 70 ilə 
qədər ömür sürə bilir. 
Orta əsrdə yaĢamıĢ «otların atası» adı ilə məĢhur olan Ġlronim Bok yazırdı ki, həmiĢəcavanın 
cavan budaq və yarpaqlarından hazırlanan preparatların köməyi ilə bir sıra çətinsağalan xəstəliklər 
məharətlə müalicə olunur. Bundan baĢqa həmiĢəcavandan hazırlanan Ģirələrlə bir çox xəstəliklərin 
müalicəsi haqqında  məlumatlara tarixi mənbələrdə rast gəlmək olar. Belə bir fıkir irəli sürülür ki. 
həmiĢəcavandan  hazırlanan  preparatlar  ecazkar  bir  qüvvəyə  malikdirlər.  Belə  ki,  qədim  yunan 
filosofu  və  həkimi  Hippokrat  eramızdan  əvvəl  (460-370)  bitkidən  alınan  ekstrakt  və  Ģirələrlə 
epilepsiya və baĢgicəllənmələrin müalicə olunması haqqında xəbər verirdi. Maraqlı burasındadır ki, 
orta əsrin təbibləri həmiĢəcavandan alınan preparatların köməyilə epilepsiya və qıcolmanı məharətlə 
müalicə edirmislər. Bitkinin tərkibi «ağlasığmaz» dərəcədə bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Belə 
ki,  bir  sıra  xarici  alimlərin  apardıqları  kimyəvi  analizlər  zamanı  elmə  məlum  olmuĢdur  ki, 
həmiĢəcavanın  tərkibində  viskotoksin,  diginin,  xolin,  asetilxolin,  visçin,  inozit,  piridin,  histamin, 
urzon,      əsas  rol  oynayan  amillədən  biri  bitkinin  yüksək  toksiki  xüsusiyyətə  malik  olmasıdır.  Bu 
xüsusiyyətlər xərçəng çöplərinə qarĢı orqanizmin səfərbər  edilməsinə səbəb olur.. HəmiĢəcavandan 
hazırlanan preparatlar orqanizmin hər hansı bir üzvünü zədələyən və onu ölümə sürükləyən xərçəng 
hüceyrələrinin  inkiĢafının  qarĢısını  alır  və  tədricən,  get-gedə  xərçəng  hüceyrələrini  məhv  edib, 
insanı  bu  qorxunc  xəstəlikdən  xilas  edir.  Prof.  Vesterin  bu  təcrübəsinin  nəticələrini  bir  çox  tibb 
mütəxəssisləri  də  təsdiq  etmiĢlər.  Lakin  tibb  alimlərini  belə  bir  sual  dərindən  düĢündürür: 
doğrudanmı həmiĢəcavandan hazırlanmıĢ  preparatlar dəhĢətli xərçəng çöplərini məhv edib sıradan 
çıxardır  və  insan  övladını  bu  «ölüm  saçan»  silahdan  tamamilə  azad  edir?  Hazırkı  dövrdə  tibb 
mütəxəssisləri hələ bu suala cavab tapa bilməyiblər. 
MəĢhur  xalq təbabətçisi  avstriyalı  Mariya  Treben  Allah tərəfindən  bəxĢ  edilən  «Sağlamlıq 
apteki» kitabında yazır, həmiĢəcavandan alınan preparatların vəzi sistemində baĢ verən xəstəlikləri, 
nasazlıqları  müvəffəqiyyətlə  müalicə  edilir  və  maddələr  mübadiləsini  sistemləĢdirir.  Aparılan 

---

58 
 
tədqiqatlar  nəticəsində  tibb  elminə  məlum  olmuĢdur  ki,  həmiĢəcavandan  hazırlanan  preparatların 
köməyilə  uzun  müddət  Ģəkər  xəstəliyinə  tutulmuĢ  insanları  müalicə  etmək  mümkündür.  Bitkinin 
preparatları ilə hormonal sistemlərdə baĢ verən nasazlıqlar aradan qalxır, skleroz sağalır, itlic aradan 
götürülür.  Müalicə  məqsədi  üçün  ancaq  bitkinin  cavan  budaq  və  yarpaqlarından  istifadə  edilir. 
Bitkinin yetiĢməmiĢ meyvəsindən isə müalicə məqsədləri üçün istifadə cdilmir. 
Müalicə  məqsədləri  üçün  ancaq  bitkinin  mart-aprel,  payızda  isə  sentyabr-oktyabrda,  nadir 
halda  isə  dekabr  ayında  toplanan  cavan  budaq  və  yarpaqlarından  istifadə  edilir.  Sonrakı  aylarda 
həmiĢəcavan bitkisi öz müalicəvi təsirini itirir. ToplanmıĢ xammalı tez bir zamanda xırda hissələrə 
salıb  havası  daimi  dəyiĢilən,  mehvuran,  kölgəli  yerlərdə  sərib  qurutmaq  məsləhət  görülür.  Quru 
xammal  nəmliyi  sevmədiyinə  görə  tünd  ĢüĢə  bankalarda,  çini  qablarda  və  eləcə  də  taxtadan 
düzəldilmiĢ  qablarda,  ağızları  möhkəm  kip  bağlanmıĢ  karton  qutularda,  taxta  yeĢiklərdə 
saxlamalıdır. məsləhətdir. Xammalın saxlama müddəti bir ildir. 
Bağambürc  bakterisid,  soyuqdəymədə,  ağrıkəsici,  qankəsici,  yarasağaldıcı,  sakitləĢdirici, 
büzüĢdürücü,  iĢlədici,  sidikqovucu,  südqovucu,  skleroz  əleyhinə,  orqanizmi  möhkəmləndirici  və 
bakterisid   təsirə malikdir; təzyiqin aĢağı  salınmasında, maddələr mübadiləsinin nizamlanmasında, 
damarların  geniĢləndirilməsində,  ürək  fəaliyyətinin  tənzimlənməsində,  xərçəng  ĢiĢlərinin  sorulub 
aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır. 
Dərman bitkilərinin bilicisi olan məĢhur xalq təbabətçisi - Mariya Trebenin həmiĢəcavandan 
hazırlanmıĢ bir neçə müalicə resepti ilə oxucuları tanıĢ etmək istərdik.