ÇAY – Theaceae Mirb. ex Ker Gawl. fəsiləsi
Çay - Thea sinensis L.
P.M.Jukovskiyə görə çay bitkilərin təsnifatına görə
örtülütoxumlular tipinə (Angiospermae), ikiləpəlilər sinfinə
(Dicotyledonae) çayçiçəklilər sırasına (Theales), çay fəsiləsinə
(Theaceae), çay cinsinə (Thea), Çin çayı növünə Thea sinensis L. aid
edilir. Çay bitkisinin Yaponiya, Çin, Vyetnam, Hindistan, Seylon,
Yunanıstan və s. növmüxtəliflikləri vardır. Çoxillik həmiĢəyaĢıl kol
bitkisi hesab edilir.
Botaniklərin
1935-ci
ildə
Niderlandda
keçirilmiĢ
Ümumdünya konfransında belə qərara alınmıĢdır ki, çay bitki növü
Camellia L. cinsi ilə birləĢdirilsin. Qeyd etmək lazımdır ki, morfoloji
quruluĢlarına görə Camellia ilə çay bitkiləri bir-birindən o qədər də fərqlənmirıər. Hər iki bitkiyə
həm kol, həm də ağac formasında rast gəlinir; yarpaqları, cavan budaqları, çiçəkləri, meyvə və
toxumları xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢayır. Lakin bitkilər arasında böyük fərq olduğunu da
göstərməliyik. Belə ki, Camellia-nın tərkibindən fərqli olaraq çay bitkisində 5%-ə qədər kofein
aĢkar edilmiĢdir. Ġngilis botanikləri belə hesab edirlər ki, çayın vətəni ġimali Birmadır. Çinlilərə
görə çayın vətəni onların ölkəsidir. Akademik N.I.Vavilov «Mədəni bitkilərin mənĢəyi nəzəriyyəsi»
əsərində çinlilərə haqq qazandırır. Çay ilk dəfə Tibet dağının ətəklərində inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və
getdikcə Çinin cənub ətəklərində geniĢ surətdə yayılmıĢdır.
Çin rəvayətlərinin birində deyilir: bir çoban görür ki, qoyun və keçilərin həmiĢəyaĢıl bir
kolun cavan budaq və yarpaqlarını yeyən zaman onlarda oynaqlıq, gümrahlıq, cəldlik əmələ
gəldiyini müĢahidə edir. Çoban həmin bitkinin yarpaqlarını dəmləyib içir. Bitkidə xoĢ tam və ətirli
xüsusiyyət olduğunu baĢa düĢür. Beləliklə, «Allah otu» - çay kəĢf olunur. Sonradan çinlilər onu
mədəni hala keçirirlər. Ġlk vaxtlar çaydan ancaq imperatorlar istifadə edirdi. Sonralar onlar çay
dəmləyib içməyi öz yaxın əyan və xidmətçilərinə icazə verirlər. Ġndoneziyada çay bitkisinin
yetiĢdirilməsi təĢəbbüsü 1684-cü ildən inkiĢaf etmiĢdir. Hazırda Ġndoneziya çay istehsal edən
ölkələr arasında beĢinci yeri tutur. Yava və Sumatra adalarında hazrlanmıĢ çay dünya bazarlarında
əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Çay istehsalına görə birinci yeri tutan Hindistanda həmin bitki ilk
dəfə XVIII əsrin axırlarında inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və 1874-cü ilə kimi ölkənin bir çox əyalətlərini
əhatə etmiĢdir. Vyetnamda, Birmada və Tailandda da çay qədim bitkilərdən hesab olunur. XIX əsrin
əvvəllərində (1826) Vyetnamda iri çay plantasiyalarının salınmasına baĢlanmıĢ və 1918-ci ildən
142
sonra bitki ölkənin cənub əyalətlərində də geniĢ yayılmıĢdır. Asiya qitəsində getdikcə inkiĢaf edən
çay bitkisi XIX əsrdən etibarən Afrika, Amerika və Avropa qitələrinin bir sıra ölkələrində də geniĢ
yayılmağa baĢlayır.
Çay Rusiyada saray əyanlarının xoĢuna gəlmiĢ və sonralar boyarlar onu ölkənin hər yerində
yaymağa baĢlamıĢlar. 1779-cü ildə Çin ilə Rusiya arasında bağlanmıĢ müqaviləyə əsasən, ölkəyə
Çindən çay gətirilmiĢdir.
Rusiyada çay əkilib-becərilməsinə XIX əsrin əvvəllərində baĢlanmıĢdır. Ġlk çay bitkisi 1818-
ci ildə Nikitin Nəbatat bağında əkilmiĢdir. Rusiyada çay bitkisi sənaye məqsədilə 1833-cü ildən
yetiĢdirilməyə baĢlanmıĢdır. Bu da bir çox alimlərin, müxətəssislərin, çay həvəskarlarının səyi
nəticəsində olmuĢdur. Vaxtilə Qərbi Gürcüstanda və Ġranda olmuĢ rus yazıçısı A.S.Qriboyedov
qeyd edir ki, hələ 1827-1828-ci illəıdə Qara dənizin Batumi sahilində çay və digər subtropik bitkilər
yetiĢdiımək haqqında layihə təqdim edilmiĢdir.
Rusiyada ilk çay fabriki 1897-ci ildə tikilmiĢdir. Çay fabriki o zaman lazımi avadanlıqla
təchiz edilmədiyindən istehsal olunmuĢ məhsulun keyfiyyəti çox aĢağı idi. Bu dövrlərdə
Azərbaycanda və Orta Asiyada təcrübə məqsədilə çay əkilməyə baĢlanır. Bitki 1890-cı ildə Cənubi
Qafqazda, 1896-cı ildən sonra isə Lənkəranda sınaqdan keçirilir və beləliklə də Azərbaycanda
çayçılıq get-gedə geniĢlənir.
1931-ci ildən sonra Lənkəran-Astara, ġəki-Zaqatala zonalarında, Krasnodar diyarında çay
sahələri inkiĢaf etdirilməyə baĢlandı. Çayçılıq üzrə kolxoz və sovxozlar, elmi-tədqiqat idarələri və
institutlar yaradıldı. Vaxtilə keçmiĢ SSRI çay istehsalına görə dünyada 20-ci yeri tuturdu və burada
adambaĢına ildə orta hesabla 0,32 kiloqram məhsul istehsal edilirdi.
YUNESKO-nun məlumatına görə gündə dünyada 3 min tona yaxın quru çay iĢlədilir.
Azərbaycanda ildə adambaĢına bir kiloqram çay sərf olunur. Ġçilən çayın miqdarına görə
respublikamız Özbəkistan və Tacikistandan sonra üçüncü yeri tutur.
Çay qiymətli texniki bitki hesab olunur. O, vitaminli, efır yağlı, aĢı təbiətli, dərman
xüsusiyyətli və boyaq əhəmiyyətli bitkidir. Çay yarpağının tərkibində P vitamini qrupundan olan bir
sıra maddələr: tanin, tein, efır yağları, karbonatlar, zülallar, fermentlər və s. vardır. Tədqiqatlar
göstərir ki, yaĢıl çay yarpağının tərkibində C vitamini, çay kollarının nazik budaqlarında və
yarpaqlarında B
1
, B
2
, K, PP vitaminləri də vardır. Bundan baĢqa onun tərkibində nikotin və
pantoten turĢuları, kempferol, rutin, kofein və s. maddələr mövcuddur. Bir sözlə, çayın tərkibində
130-a yaxın nadir və qiymətli maddə vardır.
Qeyd etdiyimiz kimi, çaydan hələ eramızdan çox-çox əvvəl qiymətli müalicə otu kimi
istifadə olunmuĢdur. Qədim manuskript yazılarında göstərilmiĢdir ki, çay bədəni sağlamlaĢdırır,
ürək döyüntülərini nizama salır, zehni təmizləyir və əhvali-ruhiyyəni yaxĢılaĢdırır. Lakin çayın
müalicəvi əhəmiyyəti və onun möcüzəli təsiri elmi surətdə ancaq XX əsrin ortalarından sonra
öyrənilmiĢdir. 1945-ci ildə Xirosimaya atılan atom bombasının təsiri nəticəsincə minlərlə insan
Ģüalanmaya məruz qalmıĢ və bu dəĢhətli hadisənin qurbanı olmuĢdur. PartlayıĢdan sonra yerli əhali
ölkənin müxtəlif əyalətlərinə köçmək məcburiyyətində qalmıĢdır. ġüa xəstəliyinə tutulmuĢ əhalinin
Udçi çayçılıq əyalətinə köçmüĢ hissəsi az bir zamanda sağalmıĢ, amansız ölümdən yaxa qurtara
bilmiĢdir. Bu məsələ yapon ictimaiyyətinin nəzərini cəlb etmiĢ və böyük sensasiyaya səbəb
olmuĢdur. Tokio qəzetləri o zaman «Çay radiasiyadan qoruyur», «Atom əsrinin içkisi», «Çayın
möcüzələri» və s. baĢlıqlar altında çayı geniĢ təbliğ etməyə baĢlamıĢlar. Yaponiyanın Kioto
universitetinin əməkdaĢlarından Yanq Taijiquan və Ensi Hayal çay bitkisini geniĢ tətbiq etmiĢ və
belə nəticəyə gəlmiĢlər ki, çay nüvə partlayıĢı zamanı orqanizmi radioaktiv izotoplarla zəhərləyən
stronsium 90-ı təsirdən salır. Çay Ģüalanmanı neytrallaĢdırır və Ģüalar tədricən insan
orqanizimindən kənar olur. Bunu nəzərə alaraq alimlər Ģüa xəstəliyinin müalicəsində təbabətdə çox
dan bəri məlum olan tanin preparatmdan istifadə edilməsini məsləhət görürlər. KeçmiĢ sovet
alimləri də çayı bu mövqedən tədqiq etməyə baĢlamıĢlar. Kiyev fıziologiya institutunda Ukrayna
alimi A.Qordetski bir qrup siçanı Ģüalandırıb, xəstələndirdikdən sonra iki bərabər qrupa bölmüĢdür.
Birinci qrupu özbaĢına buraxmıĢ, ikinci qrupa ardıcıl surətdə külli miqdarda katexin məhlulu (çayın
tərkibində olan üzvü birləĢmə) vermiĢdir. Nəticədə katexin məhlulu verilən siçanlar sağalmıĢ,
qalanaları isə məhv olmuĢdur ki, bu da Ģüa xəstəliyinin müalicəsində çayın tərkibindəki taninin
143
deyil, katexinin rolunun böyük olmasını sübut edir.
Çoxsaylı tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, yaĢıl çay ağ ciyər, prostat və döĢ
vəziləri xərçənginin qarĢısını alır. Müəyyən edilmiĢdir ki, bunun əsas səbəbi yaĢıl çayın tərkibində
olan antioksidant xassəli yeni qallokatexin qallat (epiqallocatedin qalat – E6C6) maddəsidir.
Yapon alimləri sübut etmiĢdilər ki, qallokatexin qallat xərçəng hüceyrələrinin inkiĢafının
qarĢısını alır, onların artmasına imkan vermir. Bu hadisə isə 67 LR resoptoru ilə sıx əlaqədə baĢ
verir. Bir çox xərçəng hüceyrələri 67 LR reseptorları ilə əlaqədə olub orqanizmin hüceyrə və
toxumlarında yayılmağa baĢlayırlar. Xərçəng xəstəliyinə tutulmamaq üçün gündə 2-3 fıncan yaĢıl
çay içməyi məsləhətdir.
Bu səbəbdən də çaydan katexin preparatının hazırlanması ideyası meydana çıxdı.
Uzunmüddətli axtarıĢlar nəticəsində, nəhayət, çayın komponentlərindən katexin preparatı almaq
mümükün olmuĢdur. Bu preparatdan nefrit, xroniki hepatit və hipertoniya xəstəliklərinin
müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.
Alimləri düĢündürən əsas məsələlərdən biri də, ümumiyyətlə, çayın insan orqanizminə
təsirinin öyrənilməsidir. Bu iĢin ilk tədqiqatçılarından biri Batumi fızioterapiya xəstəxanasının baĢ
həkimi, tibb elmləri doktoru MaqalabliĢvili olmuĢdur. O, ilk növbədə hipertoniya, ateroskleroz,
revmatizm və hepatit xəstəliklərinin müalicəsində çayın rolunu müəyyənləĢdirməyi qərara almıĢdır.
Bu məqsədlə həkim xəstələri yaĢlarına, xəstəliyin xarakterinə, ürək-damar və əsəb sisteminin
vəziyyətinə görə qruplaĢdırmıĢdır.
Ġstehsal prosesində yaĢıl çay dəyərli keyfiyyətlərini nisbətən az itirdiyi üçün ilk təcrübələrdə
yaĢıl çaydan istifadə edilirdi. Müalicənin səmərəliliyini aydınlaĢdırmaq məqsədi ilə xəstələrə bir
neçə müddət (onların razılığı ilə) heç bir dərman verilməyib, ancaq çayla müalicə aparılırdı.
Yüzlərlə xəstə üzərində belə sınaqlar keçirilirdi. Əldə edilən nəticələr həm xəstəliyin, həm də
tədqiqatçıların təəccübünə səbəb oldu. Çay revmatizm və xroniki hepatitə tutulmuĢ xəstələrin
ümumi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmıĢ, ateroskleroz və hipertoniya xəstəliklərinin müalicəsində mühüm
rol oynamıĢ, qan damarlarının elastikliyini xeyli artırmıĢdır. Təcrübə göstərmiĢdir ki, həmin
insanların arterial xəstəlikləri cəmi beĢ gün sonra normaya düĢmüĢdür. Görünür, çayın
hipertoniklərə zərərli təsiri haqqında keçmiĢdə hökm sürən anlayıĢ öz qüvvəsini itirmiĢdir.
Uzun müddət Türkmənistanda yoluxucu xəstəliklərin yayılması və onlara qarĢı mübarizə
tədbirləri ilə məĢğul olan tibb elmləri doktoru, professor S.Berdiyeva belə bir cəhətə fikir vermiĢdir
ki, çayın geniĢ yayıldığı rayonlarda qanlı ishal xəstəliyinə olduqca az təsadüf edilir.
AĢqabad Epidemiologiya və Gigiyena Ġnstitutunda və S.Botkin adına Moskva ġəhər
Xəstəxanasında aparılan bir sıra kliniki təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, qanlı ishal
xəstəliyinin müalicəsində çay səmərəli təsir göstərir. Professor S.Berdiyeva apardığı təcrübələr
nəticəsində belə qərara gəlmiĢdir ki, qanlı ishal xəstəliyinin müalicəsində yaĢıl çay ən kəsərli
vasitədır. Türkmən alimi bir çox xəstəni yaĢıl çayla müalicə etmiĢdir. Ən ağır xəstələrdə belə 2-3
gündən sonra xəstəliyin törədiciləri məhv olmuĢdur. 5-10 gündən sonra isə xəstələr tamamilə
sağalmıĢlar, halbuki, antibiotiklərlə müalicə kursu bir neçə həftə davam edir. Alimlər beyində, mədə
və mədə-bağırsaq sistemində baĢ verən ağır qanaxmaların müalicəsində də yaĢıl çaydan istifadə
etmiĢlər. Çay sidik kisəsində, böyrəklərdə və qara ciyərdə daĢ yığılmasının qarĢısının alınmasında
mühüm rol oynayır. Təsadüfı deyildir ki, çox çay içən çinlilər böyrəkdə daĢ əmələgəlmə
xəstəliyinin nə olduğunu bilmirlər. Alimlər bunun səbəbini çinlilərin yaxĢı çay dəmləmə bacarığına
malik olmalarında və çay dəmlənərkən efırli yağların qorunub saxlanılmasında görürlər.
Almaniyanın Hamburq Ģəhərinin həkimlərinin fikrincə, gün ərzində iki-üç fincan çay içən
Ģəxslərin diĢləri gec xarab olur. Onlar həmçinin təyin etmiĢlər ki, iki fincan çayın tərkibində diĢlərin
çürüməsinin qarĢısını ala biləcək qədər flüor vardır. Həkimlər 37 növ çayı tədqiq etdikdən sonra
müəyyən etmiĢlər ki, bir fincan çayın tərkibində olan flüor çay yarpağının ölçüsündən və yığılma
vaxtından asılıdır. Ən çox flüor köhnə və nazik çay yarpağında aĢkar edilmiĢdir. Çayın yaxĢı
dəmlənməsi üçün 4 dəqiqə optimal vaxt müəyyən edilmiĢdir.
Moskva Elmi-Tədqiqat Stomatologiya Ġnstitutunun əməkdaĢları təcrübə zamanı qəribə bir
hadisə ilə qarĢılaĢdılar. Alimlər təcrübə zamanı müəyyən etmiĢlər ki, Özbəkistanın Gülüstan
Ģəhərinin məktəblilərində, Ukrayna və Baltikyanı respublikalarının məktəblilərinə nisbətən diĢ
144
çürüməsi prosesi baĢ vermir. Gülüstan Ģəhərində yaĢayan uĢaqların yarıdan çoxu diĢ ağrısı nə
olduğunu bilmirlər. Halbuki, onlar Ģirniyyat növlərindən heç də baĢqa Ģəhərlərdə yaĢayan
uĢaqlardan az istifadə etmirlər.
Həkimlərin apardıqları elmi-tədqiqat iĢlərinin nəticəsində məlum oldu ki, Gülüstan
Ģəhərində yaĢayan uĢaqların diĢlərinin agrımamasına səbəb yaĢıl çayın tərkibində olan flüor
maddəsidir. Ona görə də həkimlər məsləhət görürlər ki, orada yaĢıl çaydan da istifadə edilsin.
Çayın tərkibində olan B
1
, P və K vitaminləri dərinin elastikliyini artırır, rəngini yaxĢılaĢdırır,
kapilyar divarlarını möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, çayın müsbət cəhətlərindən çox danıĢmaq olar.
Bu ecazkar içkini həyat sağlamlıq eliksiri adlandıranlar heç də səhv etmirlər. Çay kolu
məhsullarından biri də onun toxumudur. Çay toxumu əkin materialı kimi istifadə edilməklə yanaĢı,
yeyinti sənayesində də iĢlədilir. Çayın toxumunda 36-37% zəhərli saponin maddəsi vardır.
Çində, Yaponiyada və bir sıra baĢqa ölkələrdə çay toxumunu həmin maddədən təmizləyərək,
yeməli yağ istehsal edirlər. Çay toxumundan alınan efırli yağdan sabun istehsalında istifadə olunur.
Çay kolunun bütün məhsulları (çiçək, yarpaq, toxum və cavan budaqları) yuxarıda deyildiyi
kimi, yeyinti, ətriyyat və təbabət sənayesi üçün qiymətli xammaldır. Lakin, hələlik Azərbaycanda
çay kolu məhsullarından bu məqsədlər üçün tam istifadə olunmur, yalnız məxməri çay (qara çay)
hazırlanır.
Azərbaycanda çay bitkisi quru çay hazırlamaq məqsədilə becərilir. Gürcüstanda isə çay
yarpaqlarından qara çaydan baĢqa, yaĢıl çay və preslənmiĢ çay da hazırlanır.
Azərbaycanın quru çayı öz keyfiyyətinə görə dünyanın ən yaxĢı çay növlərindən geri qalmır.
Bunu bitkinin kimyəvi tərkibinə görə Hindistan quru çayı ilə müqayisəsi də aydın göstərir.
Hindistan çayının 46-50%-ni ekstrakt, 25-35%-ni tanin, 3-4%-ni kofein, 4,6%-ni ümumi azot,
5,8%-ni ümumi kül təĢkil edir. Azərbaycan quru çayının tərkibində isə 41-50% ekstrakt, 23,5-
30,0% tanin, 2,4-3,3% kofein, 3,6-5,3% ümumi azot, 4,8-5,8% ümumi kül vardır. Bu göstəriciləri
ilə Azərbaycan çayı Gürcüstan və Seylon çayına uyğundur. Bu maddələrlə yanaĢı Azərbaycan
çayının tərkibində 18,1% C vitamini, B vitamini, nikotin turĢusu (PP vitamini), habelə 4,0-7,4%
pektin maddələri vardır. Bundan baĢqa Azərbaycan çayının yaĢıl yarpaqlarında sərbəst amin
turĢuları vardır ki, bunların da çox miqdarı iyul-avqust aylarında toplanır, bu isə yarpağın əsas
keyfiyyət göstəricilərindən biridir.
QonĢu Gürcüstan Respublikasında çayın daha qaba yarpaqlarından və cavan zoğlarından
yaĢıl çay, kərpici çay, kofein çay konsentratı və s. qiymətli məhsullar hazırlanır. Lakin Azərbaycan
çayçılığında hələlik bu sahəyə əhəmiyyət verilmir. Hər il respublikamızda çay kollarının budanması
ilə əlaqədar hər hektardan 2,0-2,3 ton yaĢıl kütlə xaric edilir ki, ondan da xeyli kərpici çay və yaĢıl
çay hazırlamaq olar. Bizim respublikamızda çay becərilən təsərrüfatlarda yazqabağı çay kollarına
forma verən zaman hər il orta hesabla 20-25 min ton yaĢıl kütlə istifadəsiz qalır. Bu tullantıdan
laboratoriya Ģəraitində yeni texnologiya üsulu ilə yeyinti sənayesində müxtəlif qida nıəhsullarının
sarı, yaĢıl, qəhvəyi və s. rəng və çalarlara boyamaq olar.
Dostları ilə paylaş: |