Elmi redaktorlar amea-nın müxbir üzvləri

Çaytikanının yeyinti əhənıiyyəti. Hələ XVII əsrdə Sibir xaqları çaytikanı meyvəsindən qida 
kimi istifadə etmiĢlər. 
XIX  əsrdə  ġərqi  Sibir  və  Baykalətrafı  xalqlar  yarı  donmuĢ  çaytikanı  meyvələrindən  qida 
kimi istifadə etməyə baĢladılar. TurĢuluğunu azaltmaq üçün tərkibinə Ģəkər əlavə edirdilər. Bitkidən 
ətirli  mürəbbə,  kisel  və  Ģirniyyat  məmulatları  və  s.  hazırlayırdılar.  Bundan  baĢqa,  onun 
meyvəsindən iyinə və dadına görə ananası xatırladan müxtəlif ətirli çaxır növləri, ətirli spirtli içkilər 
hazırlanaraq  ġəıqi  Sibirdə  geniĢ  istifadə  olunmuĢdur.  Mütəxəssislərin  fıkrinə  görə  çaytikanı 
meyvəsindən hazırlanan çaxırlar Macarıstan çaxırlarının xüsusiyyətlərini özlərində saxlayırlar. 
Birinci  Dünya  Müharibəsi  dövründə  çaytikanı  meyvəsindən  hazırlanan  likörləri  müxtəlif 
meyvələrlə dəyiĢirdilər. Tunkin qalası xalqları XIX əsrin ortalarında hər il 500-800 vedrəyə qədər 
çaytikanı  meyvəsi  toplayıb  QerkuĢski  vilayətində  satırmıĢlar.  XIX  əsrin  axırları  və  XX  əsrin 
əvvəllərinə  kimi  Uryanxay  vilayətindən  çaytikanı  meyvəsini  toplayıb  Yenisey  çayı  ətrafında 
yaĢayan əhaliyə satar, əvəzinə dəri, yun, duz, balıq, çəllək, sidr ağacının tozunu alarmıĢlar. Monqol 
xalqı isə çaytikanı ıneyvəsini ət-süd məhsullarına qataraq müxtəlif qida növləri hazırlayırlar. 
Əvvəllər  çaytikanı  meyvəsindən  sənaye  məqsədləri  üçün  çox  az  istifadə  edilirdi.  Lakin 
1943-1944-cü illərdə çaytikanı meyvəsindən yağ alındıqdan sonra ona maraq daha çox artmıĢdır. 
Hazırda  isə  çaytikanı  meyvəsindən  alınan  yağın  qiymətli  müalicəvi  təsiri,  vitaminlərlə 
zəngin olduğu nəzərə alınlb, sənaye məqsədləri üçün onun geniĢ bağları salınmıĢdır. 
Alimlərin  apardıqları  elmi-tədqiqat  iĢləri  zamanı  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  Sibirdə  və  onun 
ətraf  rayonlarında  bitən  çaytikanı  meyvəsi  həm  iri  olur,  həm  də  tərkibində  yağın  və  vitaminlərin 
miqdarı, keyfiyyəti yüksəkdir. 
Altay  meyvə  və  giləmeyvə  təcrübə  stansiyasının  laboratoriyasında  həmin  ərazidə  bitən 
çaytikanının  ayrı-ayıı  formalarının  meyvələrindən  müxtəlif  cem,  sirop  və  mürəbbə  hazırlayıb 
istehsalat sınaqları keçirmiĢlər. Bunlar xoĢ iyə malik olub, öz rəng və keyfiyyətlərini itirmədən uzun 
müddət qalmıĢlar. 
BiĢirilmə üsulu ilə hazırlanan çaytikanı pavidlasının tərkibində 34 mq% askorbin turĢusu, 28 
mq% cem, 4 ay keçdikdən sonra 50%-ə qədər C vitamini qalır. 
Soyuq mürəbbəsini hazırlayarkən bitkini toplayır, budaqlardan ayırır, əl ələyindən keçirib, 1 
kq çaytikanı Ģirəsinə 2 kq Ģəkər qarıĢdırırlar. Alınan mürəbbənin ətirli iyi, turĢaĢirin dadı olur. Belə 
mürəbbəni  bir  müddət  saxladıqdan  sonra  o  iki  hissəyə  ayrılır.  Yuxarı  hissəyə  narıncı  rəngli  yağ, 
aĢağı hissəyə isə sarı rəngli sirop yığılır. 

---

156 
 
Hər  iki  qarıĢıq  bir-birindən  asanlıqla  ayrılrr.  Alınan  mürəbbənin  tərkibində  70-72%  Ģəkər 
olduğundan o öz tərkibini dəyiĢmədən uzun müddət qalır. 
Çaytikanı  meyvəsi  sirkə  və  limon  əvəzinə  giləmeyvələrdən  alınan  Ģirələrin 
vitaminləĢdirilməsi məqsədilə meyvə, tərəvəz və konserv məhsullarının, eyni zamanda marmelad və 
dərman preparatlarının tərkibinə əlavə edilir. 
Çaytikanı  meyvəsindən  hazırlanan  Ģirə  sərinləĢdirici  xüssiyyətə  malikdir  və  orqanizmin 
fəaliyyətini  nizama  salır.  Bundan  çaytikanı  balı  da  hazırlayırlar.  Aparılan  elmi-tədqiqat  iĢləri 
nəticəsində  məlum  olmuĢdur  ki,  1  hektar  çaytikanı  əkilən  sahədən  50  sentnerə  qədər  meyvə 
toplamaq mümkündür. Bu qədər məhsuldan isə 522 kq yağ almaq olur.