Elmi, təhsili heç vaxt unutmayan bir

KAMİLLİK VƏ MƏNƏVİYYAT ZİRVƏSİNDƏ
Görkəmli şərqşünas alim Aida xanım İmanquliyeva haqqında düşüncələr
Hər bir insanın həyat yolunu, cəmiyyətdə mövqeyini, ictimai statusunu onun dərk edilmiş məsuliyyətə əsaslanan fəaliyyəti müəyyənləşdirir. Tanrının bəxş etdiyi ömür payını ləyaqətlə yaşayan, həyatının mənasını nəcib, xeyirxah əməll­ərdə taparaq bütövlükdə xalqının tərəqqisinə, maariflənməsinə əvəzsiz töhfələr vermiş zəngin mənəviyyat sahibləri hər cür ehtirama layiqdirlər. Onlar gördükləri işlərlə təkcə öz çevrə­sinin – dostlarının, yaxınlarının deyil, el-obasının sevimlisinə çevr­ilmiş, bütövlükdə cəmiyyətin tükənməz rəğbətini qazan­mışlar. Bununla həm də mənəvi ucalığa qovuşan belə ziyalılar qəri­nələr boyu xalqımızın özünəməxsus nəcib keyfiyyətlərini, zən­gin mənəvi aləmini parlaq şəxsiyyətlərində, savab əməl­lərin­də təcəssüm etdirmişlər.

Yüksək yaradıcılıq duyumu ilə fərqlənmək qabiliyyəti ilk növbədə insanın kamillik səviyyəsindən, şəxsi ləyaqət hissindən, sağlam həyat tərzindən qaynaqlanır. Bütün bunların vəhdətindən doğan ən ali keyfiyyət aid olduğu şəxsi, həm də müsbət mənada əbədi məsuliyyətə məhkum edir. Fərqli zaman və məkanlarda xalqın döyünən qəlbi, düşünən beyni sayılan belə yaradıcı ziyalılar milli yaddaşın, milli ruhun daşıyıcısı olaraq söz sənətkarlığının zirvəsinə ucalmış, elm kəhkəşanında parlaq ulduzlara bənzəmişlər. Belə şəxsiyyətlər həyatın bütün sevincini, şirinliyini istedadın onları məhkum etdiyi ağır zəhmətdən almış, mənəvi zənginliyi nəfsani nemətlərdən üstün tutmuşlar. Onların ömür tablosu sanki “sonu görünməyən mübarizə boyaları” ilə işlənmişdir. Qarşıya qoyduqları nəcib amallara, məqsədlərə yetişmək - sözü, zəkası ilə ucalan bu insanlar üçün dünyanın ən böyük xoşbəxtliyi olmuşdur.

Sağlığında böyük hörmət, izzət qazanmış, haqq dünyasına qovuşduqdan sonra çoxlarının xatirində yüksək mənəviyyatlı kamil insan, dəyərli alim, unudulmaz müəllim, qayğıkeş ana, ləyaqətli Azərbaycan qadını kimi qalmış belə şəxsiyyətlərdən biri də filologiya elmləri doktoru, professor Aida Nəsir qızı İmanquliyevadır. Xüsusi təqdimata ehtiyacı olma­yan bu nəcib insan – şərqşünaslıq elminin görkəmli siması mənalı ömrü boyu insanlığın zinəti sayılan saf və munis dəyər­ləri parlaq xarakterində cəmləşdirmişdir. Bu fani, gəlim­li-gedimli dünyadan yeganə umacağı isə elmdə özünəməxsus məktəb yaratmaq, xalqının tərəqqisinə töhfə vermək olmuşdur.

Əsl elm adamı bütün ruhu ilə yaradıcı şəxsiyyət olduğu üçün daxildən gələn tükənməz enerji ilə çalışır, qarşıya qoyduğu hədəflərə yetişmək naminə hər cür əziyyətə qatlaşır, zəhmətdən yorulmur. Yüksək alimlik və tədqiqatçılıq keyfiyyəti həyat amalından, daxili aləmindən qaynaqlanaraq onu həm də yeni axtarışlara sövq edir. Üzərinə düşən missiyanı düzgün dəyərləndirərək elmi potensialı ilə millətə layiqli xidməti qarşısına məqsəd qoyan kamil yaradıcı insan isə ziyalılıq məqamına ucalır. Mübaliğəsiz demək olar ki, filologiya elmləri doktoru, professor Aida İmanquliyeva da onu yaxından tanıyanların nəzərində məhz belə bir ucalıqda dayanır!

Uzun illər şərqşünaslıq sahəsində dəyərli tədqiqatlar aparan, yüksək səviyyəsi, özünəməxsus tədqiqatçılıq məharəti, bir də qələminin qüdrəti ilə elmin ən uca mərtəbələrini fəth edən Aida xanım İmanquliyeva görkəmli alim, müəllim, tərcüməçi kimi elm tarixinə möhürünü vurmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı, Aida xanımın nurlu siması gözlərimiz önündə həm də gözəl həyat yoldaşı, mehriban ana, zərif qadın kimi can­lanır. Sağlığında sahib olduğu yüksək vəzifələri, elmi titul­ları, ictimai həyatda fəallığı onu ümdə insani keyfiyyətlərdən əsla məhrum etməmişdir.

Mənəvi keyfiyyətləri ilə fərqlənən kamil insan - dünyagörüşü, sözü, fikri, düşüncəsi ilə ilk növbədə yetişdiyi mühiti, ailəni ifadə edir. Belə istedadlı qələm sahiblərinin formalaşmasında, elmdə peşəkarlıq zirvəsinə ucalmasında bilik və yaradıcı proseslə yanaşı, onun yetişdiyi mühit də öz sözünü deyir. Görkəmli yazıçı İlyas Əfəndiyev haqlı olaraq yazırdı ki, “Hər bir insanın tale yolu, yaradıcılıq qabiliyyəti onu əhatə edən mühitə, məkana və zamana bağlıdır”.

Görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva 1939-cu ilin bir payız günündə - oktyabrın 10-da Bakı şəhərində ziyalı ocağında dünyaya göz açmış, ailəsində gördüyü yüksək mənəvi-əxlaqi dəyərlər onun xarakterinə, ruhuna hopmuşdur. Atası – milli jurnalistikamızın patriarxlarından sayılan Nəsir İmanquliyev uzun illər dövrünün nüfuzlu mətbuat orqanlarının rəhbərliyində çalışaraq qələmi ilə insanların mənafeyinin keşiyində dayanmış, eyni zamanda jurnalistikanın nəzəri problemlərinin tədqiqinə sanballı töhfələr vermişdir. Şərəfli ömrünü milli mətbuatın inkişafına həsr etmiş filologiya elmləri doktoru, professor Nəsir İmanquliyev daxilindən gələn yaradıcılıq əzmi ilə həyatını jurnalist sənətkarlığına bağlamışdı. Qəzetlərin barmaqla sayıldığı ötən əsrin 40-50-ci illərində “Yeni yol”, “Gənc işçi”, “Kommunist”, “Bakı” kimi nüfuzlu mətbu orqanlarda əsl jurnalist kimi özünü göstərmiş Nəsir İmanquliyev milli mətbuatın klassik simalarının yolu ilə getmiş, onların zəngin yaradıcılığından, mütərəqqi ənənələrindən bəhrələnmiş, özünəməxsus irs yaratmışdır.

Aida xanım İmanquliyevanın hələ erkən yaşlarından yüksək bilik, savad almaq, yazıb-yaratmaq, cəmiyyət üçün faydalı insan kimi yetişmək istəyi elə kökdən, gendən gəlirdi. Özünütəsdiq əzmi, bir də həyatda layiqli mövqe tutmaq arzusu ilə orta məktəb illərindən gecəsini gündüzünə qataraq səylə çalışan, ən müxtəlif fənləri eyni səviyyədə mənimsəyən gənc Aidanın bu zəhməti hədər getmədi, təhsil aldığı 132 saylı orta məktəbi qızıl medalla başa vurdu. Bununla həyatının daha bir uca mərhələsinə qalxmağa, tələbə adını daşımağa da nail oldu. 1957-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb filologiyası bölməsinə daxil olan Aida İmanquliyeva tələbəlik illərində də eyni həvəslə, səylə çalışaraq təhsili, intellekti, peşəsinə vurğunluğu, nizam-intizamı ilə müəllimlərinin rəğbətini qazandı. Azərbaycan ərəbşünaslığının banisi professor Ələsgər Məmmədovdan dərs alaraq ərəb dilini mükəmməl öyrənən Aida xanımın tələbəlik illərindən elmi tədqiqata həvəsi də ətrafdakıların diqqətini çəkdi. 1962-ci ildə ADU-nun Şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb filologiyası bölməsini bitirdikdən sonra ömrünü elmə bağlamaq niyyətini özü üçün tam yəqinləşdirdi və imtahanları müvəffəqiyyətlə verərək universitetin Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatı tarixi kafedrasının aspiranturasına daxil oldu. Burada o, görkəmli şərqşünas Rüstəm Əliyevin rəhbərliyi ilə “Qələmlər Birliyi və Mixail Nüaymənin yaradıcılığında onun rolu” mövzusunda namizədlik dissertasiyası üzərində işləməyə başladı. Aspirant kimi onun tədqiqatçılıq əzmi yüksək dəyərləndirilərək Moskva şəhərinə göndərildi, təhsilini SSRİ Elmlər Akademiyasının Asiya Xalqları İnstitutunun aspiranturasında davam etdirdi. 1964-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında “Mixail Nüaymə və XIX əsr qabaqcıl rus ədəbiyyatı” adlı ilk məqaləsi dərc olundu. Gərgin zəhməti sayəsində elmi tədqiqatlarını qısa müddətdə yekunlaşdıran Aida İmanquliyeva 1966-cı ilin martında hər iki elmi rəhbərinin – Rüstəm Əliyevin və İosif Braginskinin xeyir-duası ilə namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək, filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsini aldı.

Bakıya döndükdən sonra Azərbaycan Elmlər Akademi­ya­sının Şərqşünaslıq İnstitutunda işə başlayan Aida İman­quliyevanın gələcək həyatı da bu elm məbədi ilə bağlı olmuşdu. O, 1966-1973-cü illərdə institutda kiçik elmi işçi, 1973-1988-ci illərdə böyük elmi işçi kimi ərəb filologiyası şöbəsinin müdiri, 1988-1991-ci illərdə elmi işlər üzrə direktor müavini, nəhayət, 1991-ci ildən həyatının sonunadək – 1992-ci ilin 19 sentyabrınadək direktor vəzifələrində çalışmışdır. Elmi tədqiqatlarını davam etdirən Aida İmanquliyeva 1989-cu ildə Tbilisi şəhərində doktorluq dissertasiyasını müvəffəqiyyətlə müdafiə etmiş, filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi almışdır.

Yüksək elmi zəkası, intellektual səviyyəsi ilə yanaşı, həm də təşkilatçılıq, idarəçilik keyfiyyətləri ilə onu yaxından tanıyanların rəğbətini qazanan Aida İmanquliyeva Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi tədqiqatların genişləndirilməsi və beynəlxalq əlaqələrin gücləndirilməsi məsələlərinə daim diqqətlə yanaşmışdır. Görkəmli alim institutda fəaliyyət göstərən Asiya və Afrika ölkələri xalqları ədəbiyyatı ixtisası üzrə Müdafiə Şurasının üzvü, sədr müavini və sədri olmuş, Moskva, Kiyev, Düşənbə, Tbilisi, Hamburq, Küveyt, Poltava, Sankt-Peterburq və digər şəhər və ölkələrdə keçirilmiş elmi konfranslarda məzmunlu məruzələrlə çıxış etmişdir. Aida xanımın bilavasitə rəhbərliyi altında ərəb filologiyası şöbəsində güclü kadrlar hazırlanmış, ərəb ədəbiyyatının, Ərəb-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin ən müxtəlif sahələrini araşdıran monoqrafiyalar, kitablar hazırlanıb çap olunmuşdur. Bütün bu nəşrlər həm də onun bir direktor kimi təşkilatçılıq bacarığından, elmi rəhbər kimi tədqiqatçılığından, mütərcim ki­mi istedadından, şərqşünas alim kimi keçmiş irsə ehtira­mın­dan soraq verir.

Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində ərəb­şünas mütəxəssislərin hazırlanması işində böyük xidmətləri olmuş Aida xanım tələbələrində elmi tədqiqata həvəs oyatmış, bir çox dissertasiya işlərinin elmi rəhbəri olmuşdur. Onun başçılıq etdiyi ərəb filologiyası şöbəsində qısa müddətdə 10-dan artıq namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir.

Aida İmanquliyeva həm keçmiş Sovet İttifaqında, həm də Azər­baycanda yeni ərəb ədəbiyyatı kursunun yaradıcılarından sayılır. Ərəb dünyasında yaranmış zəngin ədəbiyyatı araş­dır­maq, həmin ədəbiyyatın səciyyəvi cəhətlərini müəy­yənləş­dir­mək, görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılığını öyrənmək, əsərlərini yüksək nəzəri səviyyədə təhlil etmək dünya ərəbşünaslığı qarşısında duran ümdə vəzifələrdəndir. Aida xanım sağlığında bu sahəyə böyük əmək sərf etmiş, nəticədə belə bir çətin kursun nəzəri-metodoloji əsaslarının yaradılmasına nail olmuşdur. Görkəmli alimin bu barədə yazdığı məqalələr, beynəlxalq forumlarda etdiyi çıxışlar, uzun illər BDU-nun Şərqşünaslıq fakültəsində oxuduğu mühazirələr yeni ərəb ədəbiyyatının çağdaş dövrdə daha dərindən öyrənilməsi baxımından əvəzsiz mənbə rolunu onyayır.

Görkəmli şərqşünasa qədər nəinki ərəb məhcər (mühacir) ədəbiyyatı, habelə Qərb romantik poeziyası respublikamızda geniş tədqiq olunmamışdı.

U.Bleyk, R.Emerson, U.Uitmen kimi görkəmli şairlərin həm bədii yaradıcılıq metodlarını, həm də ideya mövqelərini Azərbaycan oxucularına ilk dəfə məhz Aida İmanquliyeva təqdim etmişdir. Onun başlıca rolu bu ədəbi proseslər haqqında, sadəcə informasiya verməkdən ibarət deyildi. Aida xanım tədqiqatlarında empirik səviyyə ilə kifayətlənməyərək mövzunun nəzəri-konseptual dərinliklərinə varmış, Şərq və Qərbdə gedən ədəbi proseslərin ümumi tendensiyalarını üzə çıxarmışdır. Bu baxış bucağında ərəb ədəbiyyatı ilə bərabər Amerika, Avropa və Rus ədəbiyyatını da görmək mümkündür. Aida xanım İmanquliyeva bir tərəfdən, Turgenev, Çexov, Tolstoy, Dostoyevski kimi rus yazıçılarının ərəb məhcər ədəbiyyatına təsirindən bəhs etmiş, digər tərəfdən, onların başlıca ideyalarını diqqət mərkəzinə çəkmişdir.

Rus tənqidi realizmindən, ingilis romantizmindən və Amerika transsendentalizmindən kifayət qədər təsirlənmiş, lakin bu təsiri Şərq kontekstində qəbul etmiş məhcər ədəbiyyatı yeni ərəb ədəbiyyatının dünya miqyasında tanınmasına zəmin yaratmışdır. Şərq ruhunu Qərb düşüncəsi, Qərb analitizmi ilə birləşdirmiş Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani, Mixail Nüaymə, İlya Əbu Madi kimi görkəmli sənətkarlar Şərq-Qərb ədəbi sintezi prosesində mühüm rol oynamışlar. Bütün bu ümdə məsələlərin kompleks tədqiqi isə Aida xanımın elmi yaradıcılığında əksini layiqincə tapmışdır. Ümumilikdə, alimin Şərq müdrikliyi ilə Qərb həssaslığını özündə cəmləşdirən ərəb məhcər ədəbiyyatının yaranması, inkişafı, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, spesifikası, onun başqa ədəbi məktəblərdən fərqli cəhətləri, bir ədəbi cərəyan kimi səciyyələndirilən məziyyətlər barədə mülahizə və fikirləri bu gün də görkəmli şərqşünaslar tərəfindən bəyənilir və qəbul edilir.

Elm pillələrində irəliləmək hər bir tədqiqatçı alimin arzusudur. Lakin bu nəcib istəyi, niyyəti xalqın, dövlətin mənafeyi naminə yönəldib səmərəli nəticələr əldə etmək xüsusi istedad, qabiliyyət və zəhmətsevərlik tələb edir. Professor Aida İmanquliyeva da məhz bu qabiliyyəti və zəhmətsevərliyi sayəsində şərqşünaslıq sahəsində bir sıra kitablar yazmış, bu sahədə özünəməxsus irs yaratmışdır. Müxtəlif illərdə qələmə aldığı ensiklopedik səciyyəli nəşrlərlə tanışlıq onun necə yüksək istedada, intellektə, özünəməxsus dəst-xəttə, yazı üslubuna malik tədqiqatçı olduğunu göstərir. Bu əsərlər təkcə gənc şərqşünaslar üçün deyil, ümumilikdə, bu sahə ilə maraqlanan oxucu auditoriyası üçün də sanballı mənbə rolunu oynayır.

Aida İmanquliyeva həm də ötən əsrin 70-80-ci illərində çapdan çıxmış “Sovet Azərbaycanı və xarici Şərq”, “Yaxın Şərq xalqlarının müasir ədəbiyyatında tərəqqi və ictimai ədalət uğrunda mübarizə problemi”, “Yaxın və Orta Şərqdə milli azadlıq hərəkatı məsələləri”, “Şərq filologiyası məsələləri”, “Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatı imperializmə qarşı mübarizədə”, “Xarici Şərqin problemləri: tarix və müasirlik”, “Şərq ədəbiyyatında ənənə və novatorluq” kimi məqalə məcmuələrinin redaksiya heyətinin üzvlərindən, müəllif və redaktorlarından biri olmuşdur.

Əksər xarici ölkələrdə nüfuzlu alimlərin elmi tədqiqatla­rının ictimai dəyəri, ilk növbədə onlara edilən istinadlar əsa­sında müəyyənləşir. Yəni aktuallığı, elmi siqləti, ideya məz­munu ilə seçilən elmi əsərlərdə irəli sürülən tezis və fikirlər sonradan digər nüfuzlu alimlər üçün də maraqlı istinad mənbəyinə, diskussiya predmetinə çevrilir. Bu mənada, Aida xanı­mın gərgin zəhmət hesabına ərsəyə gətirdiyi əsərlərinə bu gün ölkə hüdudlarından kənarda – Rusiyada, Ukraynada, Alma­niyada, İngiltərədə, Fransada, Özbəkistanda, Gürcüs­tan­da, eləcə də əksər ərəb ölkələrində geniş müraciət olunur. Ali­min “Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri (XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb ədəbiyyatının qarşılıqlı əlaqəsi problemlərinə dair)” kitabı 2005-ci ildə gürcü, 2007-ci ildə isə türk dilinə tərcümə olunmuşdur.

Görkəmli alim hələ 1975-ci ildə Moskvada çapdan çıxmış “Qələmlər Birliyi və Mixail Nüaymə” monoqrafiyasında ərəb yazıçısı və mütəfəkkiri Mixail Nüaymənin yaradıcılığını, fəaliyyətini araşdırmış, ədəbi-elmi ictimaiyyəti onun əsərləri ilə yaxından tanış etmişdir. Ərəb ədəbiyyatının məhcər qatını Şimali Amerikada Mixail Nüaymənin yaradıcılarından biri olduğu “Qələmlər Birliyi” vasitəsilə dünyaya yayan, Suriya və Livanda baş verən hadisələrə, azad sözə və fikrə bir növ ayna tutmağa çalışan ərəb şair və nasirləri Qərbi daha çox maddi sıxıntılardan qurtulmaq üçün seçmişdilər. Onlar gördükləri, eşitdikləri yeni fəlsəfi, ədəbi cərəyanların təsiri ilə əsərlər yaratmağa cəhd edirdilər. Birbaşa rus klassikasına, realizminə, romantik fikrinə arxalanıb əsərlər yaradan Mixail Nüaymənin Rusiyada – keçmiş SSRİ-də tanınmasının əsas səbəbi də məhz bu olmuşdur.

Mixail Nüaymə ərəb dünyasını, ərəb ədəbi, ictimai fikrini dirçəlişə, dünya ədəbi-fəlsəfi fikrinə söykənərək əski yaddaşa qayıtmağa, şərq mənəvi dəyərlərinə, sərvətlərinə sahib çıxmaq üçün mənəvi kamilliyə, birliyə və dünyəvi dəyərlərə çağırmış, bu ideyalar onun əsərlərində “çiçəklənmişdir”. Alim rus klassik fikrindən və əski Şərq fəlsəfi məntiqindən, müasir Avropa düşüncəsindən bəhrələnən Mixail Nüaymənin yara­dıcılı­ğından söhbət açarkən dolğun mülahizələr irəli sür­müşdür. Aida İmanquliyeva yazırdı: “Mixail Nüaymə müasir ərəb novellasının banilərindən biridir. Ərəb dünyasında bu böyük realist sənətkar nəsr və nəzmə, publisistika və ədəbiyyatşünaslığa dair məqalələrin müəllifidir”.

Qərbdə yaşasalar da, mədəniyyətlərini qorumaqdan, təbliğ etməkdən zövq alan ərəb ziyalılarının yaşantılarından, duyğularından, dünyaya baxışlarından söhbət açan Aida İmanquliyeva xalq üçün yanan-yaradan, dövlətlərini nura qərq edən ziyalıların basqılara məruz qalmasının səbəblərindən danışmışdır.

Aida xanımın 1975-ci ildə işıq üzü görmüş “Cübran Xəlil Cübran” monoqrafiyasında ərəb məhcər ədəbiyyatının başqa bir nümayəndəsinin – C.X.Cübranın yaradıcılığı araşdırılır. Müəllif Cübranın yaradıcılığında romantizm üslubunun inkişaf prosesini izləyir, yazıçının ən məşhur əsərlərini təhlil edir, onun yaradıcılıq metodunu, dünyagörüşünü, poetik dilinin təkamülünü, lirizmini, romantik qəhrəman obrazının xüsu­siy­yət­lə­rini tədqiq edir. Müəllifin güclü elmi məntiqi və dərin nə­zə­ri bilikləri nəticə etibarilə tədqiqatın müvəffəqiyyətini təmin et­miş, qiymətli elmi mühazirələrə zəmin yaratmışdır.

Uzaq Amerikada – Nyu-Yorkda ərəb ziyalılarını birləş­dirən ideya və məfkurə birliyindən söhbət açan Aida xanım Cübran Xəlil Cübranın yaradıcısı, qurucusu olduğu “Qələmlər Birliyi”nin əhəmiyyətindən danışarkən qeyd edirdi: “Bu cəmiyyətin yaranması yeni ərəb mədəniyyətinin inkişa­fın­da görkəmli rol oynayan təzə və böyük ədəbi məktəbin mey­dana gəlməsi demək idi”.

Bu ədəbi birliyin mahiyyətində siyasi motivlərin olduğunu diqqətə çatdıran Aida xanım istedadlı şair və rəssam Cübran Xəlil Cübranın təkcə ərəb ədəbi bədii fikrində deyil, ictimai-siyasi düşüncəsində də özünəməxsus yeri olduğunu yazırdı. Alim qadının kölə, hüquqsuz, məzlum vəziyyətinə etiraz edən Şərqin bu istedadlı qələm sahibinin haqqa xidmətdə bulunduğunu qeyd edirdi. O, Cübran Xəlilin bu sahədə xidmətləri barədə yazırdı: “Bütün əsərlərində Cübran qadının cəmiyyətdə hüquqsuz, məzlum, hətta bəzən kölə vəziyyətindən narahat olduğunu, narazı qaldığını bildirir”.

Professor Aida İmanquliyeva eyni zamanda yazır ki, ərəb yazıçı və şairlərində romantik metodu zəruri edən səbəb mövcud reallığın onları qane etməməsi, habelə tərənnüm etdikləri qəhrəmanların daha yüksək həyat arzusu ilə yaşamasıdır: “Romantik qəhrəmanla cəmiyyətin qarşıdurması, onların bir-birini başa düşməməsi onların qarşılıqlı əlaqələrinin ən ümumi göstəricisidir. Bu, aydındır. Axı adi qəhrəmanlar adi həyatla yaşayır, onlar çoxcəhətli, cismani və mürəkkəb insanlardır”.

Hər bir əsəri, monoqrafiyası, məqaləsi ilə ərəb məhcər ədəbiyyatına körpü salan Aida İmanquliyevanın şərqşünas alim kimi ən böyük xidmətlərindən biri də ədəbi, elmi düşüncələrinin içərisində oxucularını özünün və dövrünün siyasi baxışları ilə tanış etməsidir. Aida xanım bütün ömrünü, gücünü, qüvvəsini, məharətini bəxş etdiyi “Yeni ərəb ədəbiyyatının korifeyləri” monoqrafiyası ilə müasir ərəb ədəbiyyatı üzrə sanballı mənbə yaratmışdır. Monoqrafiyada daha çox üç sənətkarın – Mixail Nüaymənin, Cübran Xəlil Cübranın və Əmin ər-Reyhaninin yaradıcılığını tədqiqata cəlb edən alim müasir düşüncəli bu istedad sahiblərinin simasında ərəb ruhunun ölməzliyindən söhbət açmışdır.

Azərbaycan oxucusunu ərəb ədəbiyyatı ilə tanış etmək üçün əvəzsiz xidmətlər göstərmiş böyük alim bir sıra görkəmli ərəb yazıçılarının əsərlərini dilimizə çevirmişdir. O, Mixail Nüaymənin “Buz əriyəcək”, “İnsan və quş”, “Qu-qu saatı”, Mahmud Zahirin “Üsyan”, Məhəmməd Dibin “Hasın Dermək”, Sahib Camalın “Yusif”, Süheyl İdrisin “Azadlıq” və Qənəma Məcid Zeyyibin “Növ­bəyə dayanmaq” hekayələrini Azərbaycan dilinə tərcümə etmiş­dir.

Bir sıra ictimai işlərdə də fəal iştirak etmiş Aida xanım İmanquliyeva Ümumittifaq Şərqşünaslar Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin üzvü və onun Azərbaycan bölməsi sədrinin müavini, habelə Şərq Ədəbiyyatının Tədqiqi üzrə Ümumittifaq Koordinasiya Şurasının üzvü olmuş, 1981-ci ildən həm də Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyünə qəbul edilmişdir.

Aida xanım İmanquliyevanı şəxsiyyət kimi çoxlarının nəzərində ucaldan ali keyfiyyətlərdən biri də bu idi ki, o, insanlığa xas cəhətləri öz xarakterində cəmləşdirmişdi. Görkəmli alimlə birgə çalışmış həmkarları deyirlər ki, Aida xanımın zahiri və daxili gözəlliyi, sadəliyi, mehribanlığı, insansevərliyi onun müsbət aurasını daha da cazibədar edirdi. Yaxından tanıyanlar onu kübar qadın kimi qəbul edir, sadəliyinə, təvazökarlığına, mehribanlığına görə daim ehtiram və sevgi göstərirdilər. Bu böyük şəxsiyyət insanlara yaxşılıq etmək, onların qayğısına qalmaq, problemlərinin həllinə yardımçı olmaq istəyi ilə yaşayırdı.

Yaxından tanıyanlar xatirələrində qeyd edirlər ki, görkəmli ədəbiyyatşünas alim Mir Cəlalın ocağına gəlin köçərək akademik Arif Paşayevlə ailə quran Aida xanım məişətdə son dərəcə sadə, mehriban, qayğıkeş insan idi. O, ailəsinə qəlbən bağlılığı ilə əsl Azərbaycan qadınına xas cizgiləri xarakterində təcəssüm etdirirdi. İşinin gərginliyinə, çətinliyinə baxmayaraq, evdə qadın və ana olduğunu heç zaman unutmurdu. Yaxşı bilirdi ki, həyat anadan və onun övladlarına verdiyi sevgi payından başlayır. Yəqin elə buna görədir ki, layiqli vətəndaş, nəcib ziyalı kimi yetişdirdiyi övladları Aida xanım İmanquliyevanın adını öz xeyirxah, nəcib, savab, əməlləri ilə daim ucaldaraq cəmiyyətin sonsuz rəğbətini qazanmışlar.

“Ot kökü üstə bitər”, deyiblər. Ölkənin birinci xanımı, YUNESKO –nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın humanizm, mərhəmət və nəciblik kimi ali mənəvi keyfiyyətlərindən irəli gələn əzmkar və çoxşaxəli fəaliyyətinin təməlində məhz millətə layiqli xidmət məramı daya­nır. Azərbaycanın birinci xanımı bir ictimai-iqtisadi formasiyadan digərinə keçidlə bağlı cəmiyyətdə uzun illərdən bəri yığılıb qalan, insanları narahat edən problemləri dəqiq müəyyənləşdirməyə, onların həlli üçün səmərəli tədbirlər planı hazırlamağa və qısa müddətdə maksimum nəticələr əldə etməyə çalışır. Qurumun müxtəlif layihələrini birləşdirən ortaq nöqtə isə, məhz milli genefondun qorunmasıdır. Bu ali mərama xidmət edən hər bir addım Heydər Əliyev Fondu üçün ey­ni səviyyədə prioritet mahiyyət daşıyır. Fondun prezidenti Meh­riban xanım Əliyeva xüsusən də son 6 ildə həyata keçir­diyi əhəmiyyətli layihələrlə, irəli sürdüyü nəcib və xeyirxah təşəb­büslərlə xalqın dərin inam və etimadını qazanmışdır.

Ölkədə mədəni-mənəvi intibah prosesinin dərinləş­məsi, yüksək idealların ictimai şüurda möhkəmlənməsi prosesinə Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rektoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nərgiz xanım Paşayeva da layiqli töhfələr verir. Nərgiz xanımın sevimli anasına – Aida xanıma ithaf etdiyi “ÜNS” Yaradıcılıq Səhnəsinin fəaliyyəti bu baxımdan cəmiyyətdə böyük maraq və rəğbətlə qarşılanır.

Hər bir alimin kamillik səviyyəsi təkcə qarşıya qoyduğu nəcib amal və məqsədlərdə, saf niyyətlərdə deyil, həm də özündən sonra layiqli davamçılar yetişdirmək əzmində ifadə olunur. Aida xanım İmanquliyevanın ali idealları bu gün həm də onun mənəvi övladlarının əməllərində həyat gerçəkliklərinə çevrilir, xeyirxahlığa və insanpərvərliyə cığır açır. Universitet auditoriyalarından onun xeyir-duası ilə həyatın qoynuna atılmış çoxsaylı yetirmələri, əlindən tutub elmə gətirdiyi və bu gün hər biri milli mədəniyyətin görkəmli siması kimi cəmiyyətdə yüksək mövqe sahibinə çevrilmiş yüzlərlə insan üçün Aida xanımın yaşadığı şərəfli ömür əsl insana xas olan ən gözəl xüsusiyyətləri şəxsində uzlaşdırmağa müvəffəq olmuş alicənab, nəcib, xeyirxah Azərbaycan ziyalısının həyat hekayətidir. Ömrünün çiçəklənən çağında – 1992-ci il sentyabrın 19-da əbədiyyətə qovuşmuş Aida İmanquliyeva bu gün də nəcib, xeyirxah müəllim, şərqşünaslıq elminin aparıcı simalarından biri kimi xatırlanır. Aida İmanquliyeva bu gün cismən həyatda olmasa da, saf həyat amalı, sanballı əsərləri, qədirbilən yetirmələri ilə yaddaşlarda yaşayır.