Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir

Millət yoludur, haqq yoludur, tutduğumuz yol…

Ulu öndər M. Ə. Rəsulzadə «millətçilik-patriotizm» adlı məqaləsində yazır ki, statik bir keyfiyyət ərz edən milliyyət baxımından vətən coğrafi bir anlamdır. «Halbuki şüur və iradəyə malik olan millət baxımından vətən, siyasi bir məna ifadə edər.

Etnik bir özəllik ərz edən milliyyət mənsublarının yaşadığı bir yerdən ibarət olan coğrafi vətən dinamizmdən məhrum, passiv bir sevginin mövzusudur. Halbuki, siyasi şüur və dövlət olmaq əzminə malik olan bir millət üçün vətən eşqi aktiv bir hərəkət amilidir.

Etnik milliyyətçilik və coğrafi vətən sevgisi bir topluluğun yaşadığı yerlərə: dağlara, dərələrə, yayla və ovalıqlara, dəniz və çöllərə qarşı duyulan bir ilgidən ibarətdir. Halbuki bir millətçi üçün vətən, sadəcə, maddi ünsürlərlə hüdudlanmaz. Milliyyətdə siyasi şüur güdən millətçi vətəndə də mənəvi bir öz, bir ruh arar. Onun üçün vətən maddi deyil, mənəvi bir varlıqdır.

Maddi özəllikləri mənəvi özəlliklərlə canlanmadıqca, coğrafi bir bölgənin, sözün əsil mənası ilə, zatən bir vətən olmasına imkan yoxdur. Maddi vətən ünsürlərindən başqa hər aydın insanın bildiyi kimi, dil, din, ədəbiyyat, musiqi, fəlsəfə, sənət və tarix kimi mənəvi vətən ünsürləri vardır. Bu ünsürlər, coğrafi vətən dışı içində yoğrulub mənəvi bir vətən içi vücuda gətirirlər. Cansız maddə canlı bir ideya halına gəlir.

Millətin, dövlət olmaq əzmində israr edən bir milliyyət olduğu bilgin sosioloqlar tərəfindən kəşf və tərif edilmişdir. Bımu biz, keçən sayımızda qeyd etdik. Bir millətçinin vətən anlayışı, coğrafi mənadakı vətəni müstəqil bir dövlət halına gətirmək istəməsidir. Bir millətçi, hər şeydən əvvəl istiqial davasında olan bir vətənçi - bir patriotdur.

Avropalıların patriot terminilə ifadə etdikləri anlam, bizim millətçi sözü ilə anlatmaq istədiyimiz anlamın eynidir. Bu, avropalıların nasionalizm sözü ilə dedikləri milliyyətçilikdən tamamilə başqa bir şeydir. Nasionalizm Qərbi Avropa demokratiyası anlayışınca, təcavüzçü və ümumi tərəqqi yoluna girmək istəməyən, dünyanın seyrindən (gedişindən) ayrılmış bir gerilik hərəkətidir. Halbuki patriotizm bir millətin öz müqəddəratına şəxsən özünün hakim olması və özünəməxsus milli bir dövlət qurması hərəkatıdır, bu isə bütün dünyanı bürüyən tərəqqi hərəkatının bir parçası, demokratik bir hərəkatdır.

Tarixi müəyyən şərtlərin təsirilə milliyyət halından milləti halına gələn topluluqların müstəqil bir dövlət qurmaq və ya istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərə mütləq Avropa terminlərilə bir ad lazımsa, bunlara milliyyətçi [nasionalist] deyil, millətçi [patriot], hərəkatlarına da milliyyətçilik [nasionalizm] deyil, millətçilik [patriotizm] demək lazımdır!» (3).

Məsələyə sırf bu prizmadan baxsaq, Azərbaycandakı hərəkat milliyyətçi, yəni nasionalist bir hərəkat deyil, millətçi, yəni patrotik bir hərəkat idi. Hərçənd ki, milliyətçi təsəvvürlərdən də tam azad deyildi. Bu, milliyyət halından millət halına gələn bir xalqın müstəqil bir dövlət qurmaq, istilaya uğrayan vətənlərinin istiqlalını geri almaq uğrunda mücadilə edənlərəin hərəkatı idi. Təsadüfi deyil ki, Nemət Pənahlı hər yeni gün çıxışına Tofiq Fikrətin «Millət Şərqisi»ni oxumaqla başlayırdı:

Çeynəndi yetər varlığımız cəhl ilə qəhrə,

Doğrandı mübarək vətənin bağrı səbəbsiz.

Birlikdə bu gün tapmalıyıq dərdinə çarə,

Can qardaşı, qan qardaşı, şan qardaşıyıq biz.

Millət yoludur, haqq yoludur, tutduğumuz yol,

Ey haqq, yaşa! Ey sevgili millət, yaşa, var ol!

Gəl, qardaş, anan xalq sənə möhtac, onu qurtar.

Yardım ona, qurtarmaq o bədbəxti vəzifən.

Qarşında anan bağrı açıq, xəstə, zarıldar,

Görmək bunu, durmaq bizə bədtərdir ölümdən!

Hər an o gözəl sinəni xəncərləyir ellər,

İmdadına çatmazsaq əgər – məhvi müqərrər.

Zulmün topu var, gülləsi var, qələsı varsa,

Haqqın da bükülməz qolu, dönməz üzü vardır.

Göz yumma günəşdən, nə qədər nuru qaralsa

Sönməz əbədi, hər gecənin gündüzü vardır.

Millət yoludur, haqq yoludur, tutduğumuz yol,

Ey haqq, yaşa! Ey sevgili millət, yaşa, var ol!

Vaxtilə atan kimsəyə minnətmi edərdi?!

Yox, qalmadı haşa sənə zillət pədərindən.

Dünyada şərəfdir yaşadan milləti, fərdi,

Silkin, bu zəlalət tozu uçsun üzərindən.

İnsanlığı pamal edən alçaqlığı yıx, əz!

Billah yaşamaq! Yerdə sürüklənməyə dəyməz!

Hərr rəng ilə haqsızlığı gördün… Bumu qanun?

Ən qəmli səfalətlərə düşdün… Bumu dövlət?..

Dövlətsə də, qanunsa da artıq yetər olsun,

Artıq yetər olsun bu dəni zülmü cəhalət…

Millət yoludur, haqq yoludur, tutduğumuz yol,

Ey haqq, yaşa! Ey sevgili millət, yaşa, var ol! (5).

Və hər keçən gün bu ideya ürəklərə və zehinlərə daha çox hakim kəsilirdi. Nəhayət, noyabrın 28-də Nemət Pənahlı hərəkarın əsil hədəfininin Azərbaycanın SSRİ-dən çıxması olduğunu yüzminlərlə insanın qarşısında bəyan etdi. Fəqət buna hələ daha 2 gün qalırdı.

Ədalət Tahirzadə iki gün öncə, yəni 26 noyabrda baş verənləri belə qeydə almışdır:

«26 noyabr 1988.

Saat 10-da qəzet köşklərində qəzetlər satılıb qurtarmışdı. 11-in yarısında Hökumət evinin yanına çatdım. Hər tərəfdən tanklar əhatə etmişdi... Bir nəfər də içəri buraxılmırdı. Deyirdilər ki, saat 12-də MK xalqa cavab verəcək, o vaxt buraxacaqlar. Bu vəddə nikbin bir şey tapmadığımdan gecə evə getməkdə səhv etdiyimi başa düşdüm. Hökmən meydanda qalmaq lazım idi ki, içəridəki əsl həqiqəti biləydim. Xalqın iztirabları, təşvişi ilə mən də yaşayaydım.

11.00. Görək nə olacaq? Hələ ki, içəri girmək üçün yollar, üsullar axtarıram.

11.06. Meydandayam! “Elm” qəzeti redaktorunun vəsiqəsi içəri keçməyimə kömək etdi. Hamı ucadan xorla oxuyur: “Öldü var, döndü yox!”. Leninin portretini də tribunada qoydular. Meydanda təxminən 15 min adam var. Bunlar əsl mücahidlərdir - mənim kimi can ağrısından bezən fərarilər yox! Eşq olsun ürəyində millət alovu bir an da sönməyən bu ərənlərə, azmanlara!

11.11. «Azərbaycan» mehmanxanası tərəfdə əsgərlər kütlənin təzyiqinə davam gətirməyib dağıldılar. Xalq onları yarıb böyük izdihamla içəri girdi. Meydan sol tərəfdən doldu. “Abşeron”mehmanxanası tərəfdə də xeyli adam toplaşıb. Ancaq hələlik onlar sədləri yara bilmirlər. Meydanda aramsız “Azərtürk” və “Öldü var, döndü yox!” sədaları yüksəlir. Mikrofon tələb edirlər. Tribunada həkimlərdən başqa heç kəs yoxdur. “Nemət” çağırışları güclənir. 

Yeni şüarlar və çağırışlar:

“Xalq Cəbhəsinin ətrafında birləşin!”,

“Allahu əkbər! İslam dininin düşmənlərinə ölüm!”.

“İdman” istehsalat birliyi xalqla birlikdədir!”,

“Bakı əlvan metalların emalı zavodu Razin filialı”,

“VNİİOLEFİN”,

“Azərbaycan həkimləri sizinlədir!”,

“Naxçıvan MSSR İliç rayonunun Sədərək kəndi nümayişdə” (3 gündür buradadır),

“Bibiheybət əhli sizinlədir!”,

“Füzuli rayon zəhmətkeşləri sizinlədir!”,

“Bakı dəri və xəz məmulatları fabriki sizinlədir!”,

“Ağdam 2711 No-li avtokalonu”.

“Qadağan saatının qurbanları sizinlədir!",

"Bakısənayetikinti nəqliyyatı istehsalat avtomobilnəqliyyat birliyi sizinlədir!",

"Montin zavodu. Son nəfəsimizəcən varıq, çünki biz Babək, Şah İsmayıl övladlarıyıq!",

"Bakı dəzgahqayırma zavodu sizinlədir!",

"Lənkəranlılar sizinlədir!",

"Biz astaralılar sizinləyik",

"İliç rayon Kərki kəndi sizinlədir!",

"Gücümüz birlikdədir".

"Əli-bayramlılar sizinlədir",

"Biləcəri lokomotiv deposunun işçiləri sizinlədir!

"Xəzər dəniz neft donanması sizinlədir!".

"Saatlı rayonunun azəri türkləri sizinlədir!".

"Qutqaşen rayonunun səhiyyə işçiləri sizinlədir!",

"Volodarski fabriki sizinlədir".

"Laptevin deputat mandatı ləğv edilsin!",

“NQDU Leninneft sizinlədir!”,

“Azərbaycan xalqının hüquqları bərpa edilsin!”,

“Rədd olsun erməni millətçiləri!!!” (böyük transparant),

“Masallı”,

“VAZ sizinlədir!”,

“Qeyrətli Azərbaycan xalqına eşq olsun!”.

Dini ifadələr də (“bismillahirrəhmanirrəhim”) yazılıb divarlara vurulub.

İşi Biləcəri yarımçıq, Şirvan stansiyası tam dayandırıb.

11.20. «Azərbaycan» mehmanxanası tərəfdən də “cəbhə” yarıldı, camaat içəri keçməyə başladı. Baş tribunada Babəkin daha böyük ikinci tunc büstü qoyulub.

11.50. Camaat arasında kağız gəzirdi ki, meydanı tərk etməyək, yoxsa axşam əsgərlər dolacaq.

Dünənki hadisələrdən. Tələbələr “Azərbaycan”, “Abşeron” mehmanxanalarına, Hökumət evinin iki qülləsinə Azərbaycanın bayrağını sancıblar. Baş poçt idarəsinin üstündəki bayrağı isə bir-birinin çiyninə çıxan 4 tələbə antena dirəyinin başına sancıb. Dünən Babəkin büstünün altında yazılıb: “Babam, ruhun şad olsun, övladların ayılıb!”.

12.04. Mikrafon gəldi. S. Rüstəmxanlı da tribunaya çıxdı. Xalq onu alqışladı: “Mübarizəmizdavam edir. Onuncu gündür. Onduquzuncu gün də olacaq – gələbəmizədək”.

12.07. Nemət: Tofiq Fikrətin “Millət şərqisi” - yığıncağımızın himni ilə mitinqimizi açırıq. And içirik ki, mübarizəmizdən dönməyəcəyik! (“And içirik!”). Bu gün çalışacaqlar ki, meydan boşaldılsın. Ona görə yorğunlar getsin, yeni qüvvələr gəlsin.Siyasi səhvlərə yol vermədən, artıq şüarlar irəli sürmədən iş görməliyik. Dövlət adamlarını özümüzdən uzaqlaşdırmağa, onları söyməyə çalışmayaq. Çalışaq ki, onlar da bizimlə olsunlar. Körpə uşaqlara bu meydanda ehtiyac yoxdur. Qoy orta məktəb, texniki peşə məktəbləri müəllimləri bura gəlməkdənsə məktəblərdə hərəkatımızı öyrətsinlər.

O tərəfdə - Cənubi Azərbaycanda tonqallar yandırıb bizimlə həmrəy olduqlarını bildirirlər. Gürcüstanda, Ermənistanda da türk qardaşlarımız bizimlədir. Artıq bu toplantımız nümayiş, mitinq deyil. Bu, Azərbaycan xalqının milli hərəkatıdır. Öz millətimizə başqa yad familiya qoymaq bizə ayıbdır. (“Vəziryan”ı nəzərdə tutur - Ə.T.)…

Əliyevə qarşı təbliğat edirlər. İndi Əliyev meydanı deyil. Burada xalqın taleyi həll olunur. (Alqışlar).

12.20. Sabir:

- Bizim söhbətimizə baxmayaraq bir iş məni narahat edir: burada yalnız Azərbaycan respublikasının indiki və Azərbaycan Demokratik Respublikasının bayraqları dalğalanmalıdır. “Müsavat” sözündən vicvicəyə düşmək gərək deyil. Burada islam bayrağı da var. Bizə ləkə vururlar; deyirlər ki, panislamizm yayırıq. Türk bayrağı var; onlarla əlaqəmiz olmaya-olmaya işimizə ziyan vururuq. Bu bayraqdan sonra, olan əlaqələrimizi də kəsəcəklər. Ümumazərbaycan Xalq Milli Hərəkatı adından bəzi məsələlər üzərində düşünək. Bütün icraiyyə komitələrinə qərar göndərilməlidir ki, öz familiyalarımızı dəyişək, adam adın dayaşaya bilək. Biz öz taleyimizə laqeyd olmuşuq. Mütiliyə, köləliyə, ətalətə dözmək olmaz. İndinin özündə də gec deyil.

8 günlük təzyiqimizdən sonra “Vremya” nümayişimizi göstərdi. Amma belə təklif də almışıq ki, aclıq elan edən 5 azəri gəncinin taleyini Beynəlxalq Qırmızı Aypara Cəmiyyətinə xəbər verək. Razıyam. Ancaq gərək biz bütün milləti yumruq kimi birləşdirməyi bacaraq.

Aramızda çoxlu cəmiyyətlər var. Onlar hamısı hərəkatımızın tərkib hissəsidir. Hərəkatımız getdikcə genişlənir. Sərhəd rayonlarının camaatı ayaq üstədir. Bütün Azərbaycan barıt çəlləyi üstündədir. Buna yolverənlər məsuliyyət daşıyır. Bu gün bir nazir mənə dedi ki, öz tabeliyimizdəki müəssisələrdən İttifaq müəssisələrinə heç nə göndərməməyə göstəriş vermişəm. Poçtlar, məktəblər işləməlidirlər.

O gün oğlum tribunaya dırmaşırdı. Dedim ki, düş, hələ sənə ehtiyac yoxdur, birimiz burdayıq. Əgər respublika AS-i xalqın həyatına acıyırsa DQ ləğv edilməlidir. Dünən DQMV partiya komitəsi plenum keçirib. Orada nə Volski olub, nə Moskvanın nümayəndəsi. Orada oyuncaq hökumət yaranıb. DQMV-nin ləğvini gözləməyib oranın partiya bürosunu buraxmalıyıq. Kevorkov niyə vəzifədə işləməlidir? Poğosyan canidir.

İndiyədək “çoxminli” deyirdik, indi isə “çoxmilyonlu” deməliyik, milli hərəkatımızın adından müraciəti (M.S.Qorbaçova) oxuyuruq: Azərbaycanda partlayış vəziyyəti yaranmışdır. Ermənistan SSR-də azərbaycanlıların vəziyyəti çox pisdir. DQMV-də azərbaycanlıların evlərinin yandırılması adi hala çevrilmişdir. Erməni ekstremistləri bilməlidirlər ki, Azərbaycan xalqı heç kimə heç vaxt öz torpağının bir qarışını da verməz. Azərbaycan xalqı çox səbirlidir. O, doqquz aydır ki, partiyanın çağırışı ilə dözür, gözləyir. Erməni ekstremistləri bütün Azərbaycan millətinə, türk xalqlarına qatı nifrət təbliğ edirlər. Onlara qarşı mərkəzdə etiraz olunmur, hətta bəzi dairələr onlara havadarlıq edir.

Dağlıq Qarabağda əslində yerli dərəbəylik yaranıb. Topxanada Azərbaycan xalqının haqqına zidd olaraq sənaye obyekti tikilir. Tələb edirik:

1) Arutyunyan başda olmaqla Ermənistan KP işçilərini, hökumət işçilərini konstitusiyaya, partiya intizamına dəvət etməli.

2) Erməni millətçiliyinə mərkəzi hökumətin son qoymasına nail olmalı. 18 iyul tarixli qərara əməletməyən DQ partiya işçilərini cəzalandırmalı.

3) DQ-da sovet hökumətini bərpa etməli. Əmək sabotajına yol verən DQMV partiya rəhbərliyinicinayət məsuliyyətinə cəlb etməli.

4) DQMV özünü doğrultmur. Bu, iki xalq arasında düşmənçiliyə səbəb olan hadisələr yaratdığı üçün məqsədəuyğun deyildir.

5)...........................

6) “Zvartnots” iştirakçıları cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmalıdır.

7) “Sumqayıt hadisəsi” ciddi nəzarətə alınsın, ölüm hökmləri ləğv edilsin. Sizi mühakimə edilən gənclərə qarşı rəhmdil olmağa çağırırıq.

8) Ermənistanda, DQ-da baş verən hadisələrə partiyanın mövqeyinə qiymət vermək üçün mətbuata, televiziyaya göstərişlər verilsin, erməni millətçiliyinə qəti sədd çəkilsin.

9) Noyabrın 24-ündə Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda gözlənilmədən xüsusi vəziyyət yaradılmışdır. Bu iş əhalinin ləyaqət və mənliyinə toxunur. Azərbaycan xalqı bunun üçün heç bir əsas verməmişdir. Biz 18 iyul tarixli qərarların həyata keçməsini tələb edirik. Ermənistanın Azərbaycanın daxili işinə qarışmasına qəti etiraz edirik, yoxsa sonrakı hadisələrin qarşısını almaq olmaz. Sov. İKP işçilərinin erməni millətçilərinə liberal münasibəti bizə qətiyyən aydın deyil. Ermənilər öz başçıları ilə birgə demokratiyaya, yenidənqurmaya qarşı çıxır, dövlətimizin vahidliyini dağıtmağa çalışırlar. Biz Azərbaycan xalqının çoxgünlük və çoxmilyonluq iştirakçıları adından sizi bu hadisələrinqarşısını vaxtında almağa çağırırıq. Hələ ki, gec deyil, hələ hadisələrə nəzarət olunur. Yoxsa sonrakı hadisələr üçün Azərbaycan xalqı məsuliyyət daşımır.

12.50. Nemət:

1) Pulu yalnız mənim göstərişımlə yığın

2) Həkimlər, ərzağı, suyu tez-tez yoxlayın: aramızda düşman əli var. Biz SSRİ Konstitusiyasının layihəsində olan suverenliyimizi məhdudlaşdıram maddəyə etiraz edirik.Bura gələnlərin hamısı tankı yarıb gəlib. Bacarmayanların gəlməsi lazım deyil. Adımdan xəbər yayılır ki, guya mən işə çıxmağa çağırıram. Belə deyil.

12.55. Xudu Xuduyev (fəhlə):