Əlyazması hüququnda
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
37
Şəkil 2.1 Hazırda maliyyə nəzarəti respublikamızın qanunverici və icraedici orqanları, maliyyə idarələri ,vergi orqanları ,Mərkəzi Bank ,Nazirlik və idarələrin ixtisaslaĢmıĢ ins-peksiyaları,Dövlət Statistika kommitəsi və digər dövlət idarə orqanları vasitəsilə yerinə yetirilir. Maliyyə nəzarətinin dövlətin maliyyə siyasətinin uğurla yerinə yetirmək, finans ehtiyatlarından xalq təsərrüfatının bütün sahələrində səmərəli istifadə edilməsini təmin etmək prosesində mühim rol oynayır .Bazar iqtisadiyyatı Ģəraitində maliyyə nəzarətinin rolu getdikcə artmaqdadır. 38 Maliyyə nəzarəti-nəzarətin xüsusi sahəsi olub dəyər səviyyəsində istifadə ilə bağlı , məqsədə uyğun yöndə müəyyən tətbiq əhatəsinə sahibdir. Sosial və iqtisadi inkiĢaf fəaliyyətləri özüözünə tənzimlənə bilməz. Bu proseslər hərzaman müxtəlif və ciddi effektlərə məruz qalır, nəticədə sosial və iqtisadi həyatda dövlət iqtisadiyyatı tənzimlənmə sisteminiin fəaliyyətinə maneələr törədən çoxlu problemlər meydana gəlir. Həmin problemləri önləmək,ortadan qaldırmaq və mümkü n olan hər hansı yeni mənfi təsirlərin qabagini almaq üçün hökmən iqtisadi nəzarət mexanizmi movcudolmalıdır. Bazar iqtisadiyyatı dövrün ma-liyyənin rolu son dərəcə geniĢləndiyindən maliyyə nəzarətinin vacibliyi də nəzərə çarpacaq dərəcədə yüksəlir. Ġnzibati-amirlik sistemindən fərqli olaraq azad idarəetmə prinsiplərinə əsaslanan bazar iq-tisadiyyatı quruluĢunda dövlətin iqtisadi rolu xeyli qısılır və bu, iqtisadi azadlığı stimullaĢdırmaq məqsədi güdür, lakin belə bir sərbəstliyin əldə olunnması heç bir halda öz baĢınalığa və sui istifadə hallarına gətiribyol verməməlidir. Buna görə də yeni iqtisadi münasibətlərin formalaĢdığı Ģəraitində iqtisadiyyata dövlət nəzarəti mexanizminin əhəmiyyəti çoxalır. Bazar iqtisadiyyatında nəzarət mexanizmi əsasən maliyyə vasitəsilə həyata keçirilir. Maliyyə nəzarəti maliyyənin nəzarətedici funksiyasının özünü göstərməsi ,vəya reallaĢdırlması kimi çıxıĢ edir və burada həmin nəzarətin məqsədi, mahiyəti müəyyənləĢdirlir. Onu da vurğulayaq ki, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin və ictimai münasibətlərin inkiĢaf səviyyəsindən asılı olaraq ma-liyyə nəzarətinin məqsəd və yönləri də dəyiĢə bilər.Belə bir ciddi proses hazırki dövrdə ölkəmizdə də gedir ki, bu da, dediyimiz kimi, bazar iqtisadiyyatına keçid zamanı iqtisadi münasibətlərin dəyiĢməsi ilə bağlıdır. Beləliklə, maliyyə nəzarəti təsərrufat subyektləri faliyyətinin maliyyə məsələlərinin islənib hazırlanması,eləcə də maliyyənin təskilində istifadə olunan özunəməxsus forma və metodların dəyisdirilməsi sahəsində aparılan əməliyyatların məcmusudur.Makro və mikrotənzimləmə proseslərində maliyyə nəzarətindən ümumi milli məhsulun natura və dəyər göstəriciləri, habelə tələblə təklif arasındak ıuyğunsuzluğa , bu və ya digər natarazlıqlıüqları üzə çıxarmaq üçün də istifadə olunur.Maliyyə nəzarətini həyata keçirmək üçün xüsusi nəzarət orqanları yaradılır və onların huquqları, vəzifə və 39 məsuliyyətləri çox ciddi Ģəkildə, o cümlədən qanunvericilik qaydasında reqlamentləĢdirilir. Ġqtisadi nəzarətin spesifik sahəsi kimi maliyyə nəzarətinin özünün də obyekt və subyektləri var. Onun obyekti maliyyə ehtiyatları formalaĢan zaman və onlardan istifadə olunarkən meydana çıxan pul-bölgü prosesləridir. Onları aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar: 1. Ġstehsal biznesi və xidmət sahəsindəki maliyyə münasibətləri; 2. Qeyri-maddi istehsal sahəsindəki maliyyə munasibətləri; 3.Hökümətin mərkəzləĢ- dirilmiĢ pul fondlarının təĢkil olunması və onların istifadəsi ilə əlaqəli olan maliyyə əməliyyatları .Maliyyə nəzarətinin subyektləri dedikdə, onu həyata keçirən hüquqi və fiziki Ģəxslər, o cümlədən dövlət-orqanları nəzərdə tutulur. Ölkələrin çoxunda dövlət nəzarəti maliyyə nazirliyi və onun yerlinümayənlikləri, vergi təĢkilatları, xəzinədarlıg sistemi, mərkəzi bank, hökumət agentlikləri və ittifaqları , digər təskilatlar vasitəsilə həyata keçirilir. 4 (3) Bu subyektlərin çoxunda xəzinədarlıq və vergi strukturları cox mühüm rol oynayır.Dövlət maliyyə nəzarəti həm də ayrı-ayrı nəzarət-təftiĢ bölmələrinin, baĢ mühasibliklərin, na-zirliklərin və komitələrin maliyyə idarələrinin köməyi ilə gerçəkləĢdirilir. Bir sıra ölkələrdə maliyə və ya ticarət məhkəmələri fəaliyyət göstərir. Özəl nəzarəti isə auditor (təftiĢ) Ģirkətləri həyata kecirir. Maliyyə nəzarətində yoxlama predmeti qismində bir sıra maliyyə gostəriciləri – mənfəət, gəlir, əlavə dəyər vergisi,rentabellilik, maya dəyəri, dovriyyə vəsaiti, muxtəlif məqsədlərə və fondlara ayırmalar və s. çıxıĢ edir. Maliyyə nəzarəti sferasına puldan istifadə yolu ilə gercəkləĢdirilən butun əməliyyatlar daxildir. Burada ilk novbədə maliyyə ehtiyatlarının formalaĢması və onlardan istifadə ilə bağlı olan birbaĢa və dolayı qarĢılıqlı əlaqələri, fəaliyyətin butun novlərini əhatə edən bağlantıları qeyd etmək lazımdır. Konkret desək, maliyyə nəzarətinə aĢağıdakılar daxildir: - iqtisadi qanunların tələblərinə nə dərəcədə riayət olunduğuna nəzarət etmək; - ÜMM-ün və milli gəlirin bölüĢdürülməsi və yenidənbölüĢdürülməsi; - büdcənin hazırlanması və icra olunması; 4 Bağırov D.A. Maliyyə. dərslik. Bakı , 2006, 412səh 40 - əmək, material və maliyyə ehtiyyatlarından səmmərəli Ģəkildə istifadə, muvafiq təĢkilatlardakı büdcə müəssisələrinin maliyyə vəziyyəti; - eləcə də bank, vergi nəzarəti, maliyyə bazarlarına nəzarət və baĢqa sahələr. Maliyyə nizamına əməl olunmasına dair məsələlərdə maliyyə nəzarəti müəssisələrin, təskilatların, dövlət-bank-maliyyə strukturlarının məsuliyəti ilə sıx əlaqəlidir. Bu məsuliyyət maliyyə nizam-intizamına riayət etməyənlərə qarĢı inzibati- iqtisadi tədbirlərdə özünü göstərir. Ġqtisadi effekt tədbirləri maliyə sanksiyyaları və qadağaları vasitəsilə iləhəyata keçirilir. Bazar iqtisadiyyatı dövründə maliyyə nizam- intizamı vaxtaĢırı pozulsa da, maliyyə qadağalarına teztez gərək duyulsa da, maliyyə nəzarəti belə halların çevik Ģəkildə ortadan qaldırılmasına, istehsalın səmərəliyini aĢağı salan qadağaların mümkün qədər az olmasına yönəldilməlidir. Maliyyə nəzarəti növlərinin əsasında yoxlamaların yerinə yetitrlməsi vaxtı (dövrü) dayanır. Bu nöqteyi-nəzərdən maliyyə nəzarətinin üç növü var: a) ilkin b) cari c) sonrakı nəzarət Ġlkin nəzarət pul fondunun təskil olunması, paylanması və istifadə olunması üzrə maliyə əməliyatlarına baslanmazdan öncə reallasdırılan nəzarətdir. Maliyyə nizam-intizama riayət olunamasısnın önünün alınmasında bu mərhələnin cox muhüm əhəmiyyəti var. Bu nəzarət faaliyət üçün zərüri olan lisenziya və sənədlərin - büdcə lahiyyələrinin, maliyə smetaları, planları, kassa sənədlərinin olub-olmamasının yoxlanmasından ibarətdir.AR Vergi Məcəlləsinin 33-cü maddəsinin I bəndində göstərilmiĢdir ki, vergi ödəyiçiləri vergi nəzarətinin reallaĢdırımasının təmin olunamsı hədəfo ilə muvafiq olaraq vergi ödəyicisi olan səxsin, onun filial və numayəndəliklərinin olduğu yer uzrə, həbelə sahibkarlıq fəaliyyətini huquqi Ģəxs yaratmadan reallaĢdıran vergi odəyicisi olan fiziki səxsin yaĢadığı yer üzrə vergi orqanlarında uçota alınır. AR Vergi məcəlləsinin 24-cü maddəsinə müvafiq olaraq isə, vergi orqanları, yuxarıdakı maddədə göstərilən halda, vergi ödəyicilərinə vergi qanunvericiliyi və vergi qanunvericiliyində edilən dəyiĢikliklər barədə KĠV vasitəsilə i 41 və ya fərdi qaydada qaarĢılıqsız Ģəkildə məlumatlandırmağa müəyyən olunmuĢ hesabat formalarının doldurulması qaydalarını baĢa salmağa, vergilərin hesablanması və ödənməsinə dair izahlar verməyə, onların huquq və vəzifələri barədə məlumat verməyə borcludurlar. Beləliklə, maliyənin nəzarətinin məqsədi maliyyə-huquq münasibətlərinin iĢtirakçılarına lazimi metodiki yardım gostərməkdən ibarətdir. Cari nəzarət-pul əməliyatlarının həyata keçirilməsi prossesində aparılan maliyə nəzarətidir. Belə nəzarət dövlət qarĢısında maliyyə öhdəlicklərinin yerinə yetirilməsi, maliyə-təssərrüfat fəaliyətinin həyata keçcrilməsi, ümmumi xərclər və s. həyata keçirilməsi zamanı maliyə orqanları tərəfindən yerinə yetirilir.Nəzarətin bu novünün aparılmasında hədəf maliyyə fəaliyəti zamanı yol verilən qayda pozuntularını aĢkar etmək və xəbərdarlıq etməkdən ibarətdir. Cari maliyə nəzarəti səlahiyətli dövlət orqanlarından əvvəl əslində müəsisə və idarələrin özlərinin xidməti strukturları tərəfindən gündəlik həyata keçirilməsi mühüm olan nəzarətdir. Belə olan halda, onlar muəyyən səbəbdən yol verilmiĢ səhvləri dərhal müəyyən edə bilir və onları ortadan qaldırır. Cari maliyyə nəzarətinin obyekti əldə olunmuĢ mənfəətin dovlət qarĢısında öhdəliklərin icra olunması ilə və ya təqdim edilmiĢ pul vəsaitlərinin xərclənməsi ilə bağlı sənədləsdirmələrdir. Növbəti nəzarət - maliyyə əməliyatlarının axırında aparılan maliyyə nəzarətdir. Məsələn, huquqi səxslər tərəfindən büdcə öhdəçiliklərinin yerinə yetirilməsindən sonra, yaxud müəyyən məqsədlər naminə pul vəsaitləri xərcləndikdən sonra aparılmıs maliyyə nəzarətinin hədəfi əməliyyatların qanunlara uygun olmasını, onların hədəfyönlü prinsipə müvafiq aparılmasını yoxlamaq, noqsanların müyən olunması və onlara görə isə huquq pozqunluğuna yol vermiĢ səxslərə qarĢı məsuliyyət tədbirləri həyata keçirməkdən ibarətdir. Sonrakı maliyyə nəzarətinin tədqiqat obyekti keçən yoxlama dövrünün maliyyə satistik gostəriciləridir.Məhz buna görə də nəzarəti yerinə yetirən maliyyə orqanı subyektin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini əsaslı və tam olaraq analiz edərək yoxlayır. 5 (14) 5 http://referat.ilkaddimlar.com/d_word_refe_malkr_4388.doc 42 Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2001-ci il 13 yanvar 13 saylı qərarı ilə təsdiq edilmiĢ "Xronometraj yolu ilə müĢahidə aparılması qaydaları" Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə uyğun olaraq, vergi orqanları tərəfindən vergi ödəyicilərin gəlir gotürmək üçün istifadə etdikləri, yaxud vergi tutlan obyeklərin saxlanılması ilə bağlı olan istehsal, anbar, ticarət və digər binalarda qanunvericiliklə müəyyən edilmiĢ qaydada xronometrac metodu ilə müĢahidə aparılmasını müəyyən edir. MüĢahdə aparılmasının məqsədi vergi ödəyicilərin obyektlərində istehsal həcminin və mallarının (iĢçilərin, xidmətlərin) satıĢ dövriyəsini müəyən etməkdən ibarətdir. TəftiĢ yerinə yetirən Ģəxs-lər nəzarət zamanı qanun çərcivəsində hərəkət edərək, hərəkətlərini qanuna əsaslamalı, qanunun tələblərinə riayyət etməlidirlər. TəftiĢ aparılan müəsisə və təskilatların rəhbərrəri təftiĢ və yoxlama üçün lazımı sərait yaratmalı və bütün xəbərdarlıqlardan nətijə çıxarmalıdırlar. AĢkar olunmuĢ nöqsanları dərhal aradan qaldırmalıdılar. 6 (3) TəftiĢçinin qeyriqanuni hərəkətlərindən inzibati və məhkəmə qaydasında sikayət etmək olar. Son illər müəsisə, idarə və təĢkilatların maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə çoxlu sayda əsassız müdaxilələrin qarĢısını almaq, iri, kiçik orta və sahibkarlıgın respublikamızda inkiĢafına əngəl törədən maneələri aradan qaldırmaq məqsədiylə dövlət tərəfindən ciddi tədbirlər görülür. Azərbaycan Respublikası presidenti tərəfindən verilmiĢ 1996-cı il 17 iyul tarixli 463 saylı "Ġstehsal, xidmət, maliyə-kredit fəaliyyətinə dövlət nəzarətinin qaydaya salımması və əsassız yoxlammaların qadagan olunması barədə" fərmanı, "Dövlət nəzarəti mexanzminin təkmiləĢdirilməsi və sahibkarlıgın inkisafı sahəsində süni maniələrin aradan qaldırılması haqqında" 7 yanvar 1999-cu il tarixli fərmanı, "Sahibkarlıgın inkiĢafına mane olan müdaxilələrin qarĢısının alınması haqqında" 28 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı, habelə Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən maliyyə nəzarəti iĢini nizamlamaq məqsədilə verilmiĢ " Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi 6 Bağırov D.A. Maliyyə. dərslik. Bakı , 2006, 412səh 43 tərəfindən dövlət maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsi qaydaları haqqında" 1-64 saylı, 27 iyun 2001-ci il tarixli təlimatı, bu qəbildən olan tədbirlərdən hesab olunur. 7 (14) Azərbaycanda sığorta fəaliyyətinə dövlət nəzarəti Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Sığorta Nəzarəti Xidməti tərəfindən həyata keçirilir. Sığorta fəaliyyətinə dövlət nəzarəti Azərbaycan Respublikası sığorta haqqında qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməsi,sığorta bazarının inkiĢaf etdirilməsi,bu sahədə inhisarçılığın aradan və haqsız rəqabətin aradan qaldırılması, sığortalının hüquqlarının müdafiəsi məqsədilə həyata keçirilir. Sığorta fəaliyyətini həyata keçirmək üçün Ģirkətlərə lisenziya Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi tərəfindən verilir. Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|