Emosiya mövzusunda imtahan işi

Emosiyaların funksiyaları və intensivliyi

Emosiyaların funksiyaları məsələsi də bir çox müəlliflər tərəfindən əsas tədqiqat obyekti kimi ayrılmışdır. V.K.Vilyunas emosiyaların bioloji məqsədəuyğunluğundan danışarkən aşağıdakı funksiyaları sadalayır:

1. Qiymətləndirmə

2. Təhriketmə (motivləşdirmə)

3. Tənzimetmə (təşkiletmə) və dezorqanizasiya (pozma)

4. Möhkəmləndirmə (tormozlama)

5. Sezmə (qabaqlama, evristik) funksiyalar.

Rus psixoloqu S.L.Rubinşteyn emosiyaların inkişaf mərhələlərini sadalayır:

1. Elementar hissеtmə (orqanik xarakterli məmnunluq, qeyri-məmnunluq);

2. Müxtəlif şəkildə olan predmet hisslər (nədənsə qorxmaq, nəyəsə təəccüb etmək və s.); Bu hisslər intellektual, estetik, əxlaqi hisslərə bölünür.

3. Ümumi dünyagörüşü hissləri (yumor, istehza hissi, yüksək olanın və ya faciəli olanın hiss edilməsi);

Bununla bərabər müəllif göstərilən emosional yaşantılara yaxın olan, yaxud onlardan fərqlənən affektləri, ehtirasları, əhvalları ayırır.

B.I.Dodunovun təqdim etdiyi təsnifat "dəyərli" emosiyalara aiddir. Təsnifatın əsası kimi tələbatlar və məqsədlər, yəni, bu və ya digər emosiyaların aid olduğu motivlər götürülmüşdür. Emosional sahənin diskret modelinin tərəfdarları emosiyaları ilkin (təməl) və ikinci emosiyalara bölürlər. P.Ekman 6 ilkin emosiyanın adını çəkir: qəzəb, qorxu, ikrah, təəccüb, kədər, sevinc. R.Plutçikin təsnifatında dörd cüt emosiyanın hər cütü müəyyən hərəkətlə əlaqədardır:

1. Qəzəb (hücum, dağıdıcılıq) - qorxu (müdafiə);

2. Bəyənmə (təqdir qəbuletmə) - ikrah (rəddetmə);

3. Sevinc (canlandırma, əksetmə) - məyusluq (hüzn, məhrumolma);

4. Gözləmə (tədqiq etmə) - təəccüb (istiqamətlənmə)

K.Izardın müəyyən etdiyi təməl emosiyaların sayı 10 qrupa bölünür: qəzəb, ikrah, nifrət, dərd-iztirab, qorxu, günah, maraq, sevinc, utanma, təəccüb.

Nəhayət "Akademik" adlandırılan təsnifatda emosiyalar intensivlik dərəcəsinə və davamlılığa görə əhvallara, emosiyalara, hisslərə, affektlərə və ehtiraslara bölünürlər.

Bütün emosional fenomenlər içində ən qeyri-müəyyən və müəmmalı emosiya əhvaldır. S.L.Rubinşteynə görə əhval hər hansı xüsusi hadisə ilə bağlı olmayan, qeyri-məxsusi dağınıq halətdir. N.D.Levitov əhvalı müəyyən zaman ərzində insanın yaşantı və fəaliyyətinə rəng verən ümumi emosional halət kimı anlayır. Z.M.Vekker isə əhvalı insanın fiziki halı ilə paralel hiss etdiyi ruhi halı adlandırır.

Əksər psixologiya dərsliklərində əhval zəif intensivliyi, uzunmüddətliliyi, səbəbsizliyi və ya səbəbinin aydın olmaması, insanın fəallığına təsirliliyi ilə səciyyələndirilir.Məmnunluq insanın arzu, meyl və tələbatlarının ödənilməsi zamanı keçirdiyi razılıq hissi kimi müəyyən olunur. Ali məmnunluq vəcd, sövq, məftunluqdur.

V.Kvin sevinci yaxşı əhvalda və razılığın duyulmasında təzahür edən aktiv müsbət emosiya kimi təqdim edir. V.S.Deryаbin və K.Izard sevinc və şadlıq arasındakı fərqin müəyyənləşdirilməsindəki çətinlikdən dаnışsalar da, оnların başqa-başqa hadisələr olduğu fikrindədirlər. Izard sevincin özündən və dünyadan razı qalma yaşantısı ilə müşayiət olunduğunu söyləyir və bunu sevincin fərqləndirici xüsusiyyəti kimi anlayır. Psixoloji səviyyədə sevinc emosiyası fərdin frustrasiyaya olan tоlerantlığını, özünə inam hissini artırır.

Еhtirаs – uzunmüddətli, qüvvətli və dərin hissdir. Dekard qeyd edir: "...bir əşyanın dəyərini müəyyən etməzdən əvvəl təəcüblənirik, deməli; təəccüb ehtirasların ən birincisidir." K.Izard təəccübün qısa müddətliliyindən danışır; bu halət gözlənilmədən baş verir və tezliklə ötüb keçir. Başqa emosiyalardan fərqli olaraq təəccüb davranışı uzun müddətə motivləşdirə bilmir.

Təəccüb qəfil dəyişiklik zamanı əsəb sisteminin indiki an üçün uyğun olmayan və adapdasiyaya mane ola biləcək aktivliyini saxlayır. Tomkinsin ifadəsi ilə desək: "təəccüb kanalları təmizləyən emosiyadır".

I.A.Vasilyev təəccübü problemin formalaşması ilə əlaqələndirir və bu emosiyanın inkişafinın 3 mərhələsini ayırır: çaşma (çaşıb qalma), "normal təəccüb", heyrət.

Intellektual emosiyalardan biri olan marağın insanın təkamülündəki rolu böyükdür. Insan başqa insanlarla, onlan digər canlılardan, əşya və situаsiyalardan daha maraqlı gördüyü səbəbindən münasibət qurur və bu münasibəti qoruyub saxlayır.

Maraq hər bir şeyə istiqamətlənə bilər, lakin insanlığa daha çox fayda vеrən intellektual, estetik və başqa yaradıcı fəaliyyət növləridir.

Е.P İlin gözləmə və proqnoz emosiyalarına həyəcanı, təşvişi, qorxunu, ümidsizliyi aid edirlər.

Emosiyaların psiхologiyasında həyəcan ayrıca bir kateqoriya kimi nəzərdən keçirilmir. O, insanın əhəmiyyətli fəaliyyətdən və ya görüşdən öncə təzahür etdirdiyi narahatlıq, situativ hadisə, qorxu halətlərini əks etdirən məişət anlayışı kimi qəbul olunur. E.P.Ilin həyəcanı aşırı səviyyəli emosional oyanma kimi müəyyənləşdirir.

"Həyəcan" anlayışını psixologiyaya Z.Freyd gətirmişdir və bir sıra müasir tədqiqatçılar həyəcаnı qorxunun bir növü kimi nəzərdən keçirməkdədirlər. Həyəcan gələcəyə aid fantaziyanın, təxəyyülün nəticəsi kimi ortaya çıxır. O, qeyri-müəyyən şəraitdə insan üçün çox vacib, əhəmiyyəli olanın gözlənilməsi və ya fərd tərəfindən uğursuzluğun, təhlükənin proqnozlaşdırılması ilə əlaqədar olan kəskin daxili məzmunsuz narahаtlıq haləti kimi anlaşılır.

Qorxunun konkret mənbəyi vardır, o, şərtiz təhlükəli qiymətləndirilən müəyyən obyektlə əlaqədardır. Həyəcanın yaranması üçün isçə dəqiq və konkret bəhanəyə ehtiyac olmur. Insanın qorxu reaksiyası göstərməyə bioloji meylli olduğu stimullar və situasiyalar kompleksi movcuddur. Bir çox müəlliflər bеlə təbii siqnallara ağrını, tənhalığı, stimulyasiyanın gözlənilməz deyişikliyini aid edirlər.

K.Izardın qeyd etdiyi kimi, qorxu yaşantısı inamsızlıq, acizlik, köməksizlik, situasiyanı idarə etmə imkanmının olmaması ilə müşayiət olunur.

K.K.Platonov qorxunun iki əsas formasını ayırır: astenik və stenik qorxu. Astenik qorxu passiv müdafiə (donub qalma, stupor, əsmə) və aktiv müdafiə reaksiyalarında (qaçma) təzahür edir. Stenik forma isə təhlükə anında fəal şüurlu fəaliyyətlə əlaqədar olan "döyüşə hazır" vəziyyətlə xarakterizə olunur.

Аffеkt – (lаt. аffеktus- həyəcаnlаnmа dеməkdir) cоşğun surətdə əmələ gəlib, kəskin ifаdəyə mаlik оlаn qüvvətli cərəyаn еdən qısа müddətli hissdir.