Energetika fakulteti

1.2. Elektr qurilmalaridagi shikastlanishlar. 

Energetika tizimidagi ko‘pgina shikastlanishlar fazalarniig o‘zaro va yer 

bilan qisqa tutashishlariga (QT) olib keladi (1.1 - rasm). Elektr mashinalari va
transformatorlarning chulg‘amlarida bundan tashqari uramlar orasida bir fazali 
qisqa tutashuvlarni beltirib chiqadi. SHikastlanishlarning asosiy sabablariga
izolyasiyaning buzilishi, eskirishi, kuchlanishning normadan oshib ketishi, xizmat 
ko‘rsatuvchi shaxslarning noto‘g‘ri amali va xatolari, ajratgichni kuchlanish ostida
uzish, qisqa tutashtirgich bor holda kuchlanishni berilishlari kiradi. 

Rasm 1.1. Elektr qurilmalaridagi shikastlanishlar turlari: 

a, b, v, g – uchfazali, ikki fazali,bir fazali va ikki fazali yer bilan qisqa tutashuv;

d va e – neytrali izolyasiyalangan tarmoqlarda bir fazali va ikki fazaning yer bilan tutashuvlar. 
Qisqa tutashuv vaqtida yopiq elektr konturning ta’minot manbasining 

(generatorning) E EYUK da katta qisqa tutashuv toki I

k
hosil bo‘ladi. Qisqa 

tutashuvlar uch fazali K

(3)

, ikki fazali K

(2)

, bir fazali yerga K

(1)

va ikki fazali yerga

K
(1.1)

larga bo‘linadi (1.1 - rasm).

Qisqa tutashuv paytida tokning ortishi natijasida elektr tizimning 
elementlaridagi kuchlanishning miqdori kamayadi.Bu o‘z navbatida elektr
liniyaning barcha nuqtalarida kuchlanishning kamayishiga olib keladi. Qisqa 

---

8
tutashuv nuqtasi K da kuchlanish nolga teng (1.2a - rasm). Tarmoqning biror bir 

nuqtasidagi pasaygan kuchlanishning qiymati quyidagicha aniqlanadi:

U
m

=I
k

·Z

m

(1)

1.2. rasm. QT ning kuchlanish pasayishiga ta’siri.

a - iste’molchilar ishiga, b - energosistemaning parallel ishlash turg‘unligiga, v - asinxron

rejimda tok va kuchlanishning ossillogrammasi. 
Qisqa tutashuv vaqtida tokning ortishi va kuchlanishning kamayishi 

quyidagi xavfli natijalarni yuzaga keltiradi:

a) Joul-Lens qonuniga asosan qisqa tutashuv I
k
toki

.
R aktiv qarshilikdan t 

vaqt mobaynida Q=k·I
k
2

·R·t issiqlik ajralishiga olib keladi.Shikastlangan

joylardagi tok va elektr yoyi natijasida hosil bo‘lgan issiqlik buzilishlarni yuzaga 
keltiradi, I
k
tokva t vaqt qancha katta bo‘lsa u ham katta bo‘ladi. QT toki 

shikastlanmagan qurilmalardan o‘tishi natijasida ruxsat etilgan miqdoridan

qizdiradi, bu esa izolyasiyani va tok o‘tkazuvchi qismlarni shikastlantiradi. 
b) katta QT toklari o‘tishi natijasida o‘tkazgichlar orasidagi elektrodinamik
o‘zaro ta’sir ortadi, natijada mexanik kuchlanish kattalashadi. 
v) qisqa tutashuv paytida kuchlanishning tushishi sinxron va asinxron
motorlarning, yoritish uskunalari va boshqa elektr qurilmalarining ishlashini 
buzilishiga olib keladi (1.2 b - rasm).
g) kuchlanish tushuvi parallel ishlayotgan generatorlar turg‘un ishlashini 
buzilishiga olib kelishi mumkin, bu esa energiya tizimning buzilishiga va bir qism
yoki barcha istemolchilarning elektr ta’minotida to‘xtalishlar buladi. 
Shikastlanishlarining asosiy ko‘rinishi neytrali izolyasiyalangan yoki katta
qarshilikli yoyni so‘ndiruvchi reaktor yoki katta aktiv qarshilik orqali zaminlangan 
tarmoqlarda bir fazali tutashuv hisoblanadi. 1.1 - rasmdan ko‘rinib turibdiki,
neytrali izolyasiyalangan tarmoqda bir fazali tutashuv QT ni keltirib chiqarmaydi, 

---

9
chunki shikastlangan fazaning E

A
EYUK si yer bilan shunt hosil qilmaydi. Bunda 

shikastlangan joydagi Iz toki shikastlanmagan tarmoq o‘tkazgich faza (B va C)
larini yer bilan orasidagi sig‘im orqali tutashadi, bunda shuni ta’kidlash kerakki 
uning qiymati kichik bo‘ladi. Ushbu turdagi shikastlanishda fazalararo kuchlanish
o‘zgarmasdan qoladi. Buning natijasida neytrali izolyasiyalangan tarmoqlarda bir 
fazali yerga tutashuv iste’molchilarning ishlashiga ta’sir qilmaydi va generatorlar
sinxron ishlashini buzmaydi. Lekin ushbu turdagi shikastlanish tarmoqda o‘ta 
kuchlanishni keltirib chiqaradi, buning natijasida esa shikastlanmagan ikki faza (B
va C) larning yerga nisbatan izolyasiyasini buzilishi va bir fazali yerga tutashuv 
ikki fazali QT yoki yerga ikkita tutashuvga o‘tishi mumkin bo‘lgan xavfni
keltiradi.