Entomologiya va fitopatologiya

kemirib oziqlanadi.
Karadrina qanotlarini yozganda 23—30 mm, tanasi to‘q kul
rangda bo‘lib, ularda ikkitadan qizg‘ish rangli dog‘ bo‘lishi bilan
boshqa tunlamlardan ajralib turadi (22-rasm). Dog‘larning birinchisi
qanot markazida bo‘lib, loviya ko‘rinishida, ikkinchisi qanot tubiga
yaqin joylashgan bo‘lib, dumaloq shaklda va ochroq rangli bo‘ladi.
Keyingi qanotlari esa oq popukli bo‘ladi.
Tuxumlarini to‘p-to‘p qilib ustiga qorintangalarini pardalab
qo‘yadi. Tuxumi dumaloq, qirrali bo‘lib, 0,5 mm keladi.
Karadrinaning voyaga yetgan qurtlari 2,5—3 smga yetadi.
Qurtning bosh qismi qo‘ng‘ir rangli, tanasi esa och yashildan
qoramtir ranggacha bo‘ladi. G‘umbagi 13 mm, qo‘ng‘ir rangda.
G‘umbagining keyingi uchida alohida bo‘rtmachaga joylashgan
qorincha tomonga qayrilib turadigan ikkita tikani bor. Shu

53
b o ‘ r t m a c h a   u s t i g a
keyinroqda yana ikkita
tikancha joylashgan.
Karadrina g‘umbagi
tuproqning 5 sm gacha
chuqurligida tuproqdan
yasalgan uya (pilla)da
bo‘ladi.
Karadrina ko‘pincha
g‘umbak holida, ayrim
hollarda tuxum va voyaga
y e t g a n   b o s q i c h i d a
qishlaydi.
Kapalaklari erta
ko‘klamda paydo bo‘lib,
o‘simlik barglariga tuxum
qo‘yadi. Tuxumdan
chiqqan qurtlari o‘simlik
bargini kemirib oziq-
lanadi. Karadrina
O‘zbekistonda 5—6
marta avlod beradi.
Kurash choralari — Chigitni  erta ekish, kuzda hosil yig‘ishtirib
olingach esa yerni  chuqur shudgorlash, qishki yaxob suvini berish,
g‘o‘zani o‘suv davrida qator oralariga o‘z vaqtida ishlov berish,
to‘g‘ri  o‘g‘itlash, begona o‘tlarni yo‘qotish, g‘o‘za maydonida qurt
paydo bo‘lganda sug‘orish kabi chora-tadbirlar zararkunanda zarar
yetkazishini ma’lum darajada cheklaydi.
Tabiatda karadrina miqdorini  oltinko‘z lichinkalari, brakon,
taxin pashshalari kabi hasharotlar va chumchuq,  qora qarg‘a qushlari
kamaytirib turadi.
G‘o‘za dalasida karadrina ko‘payib ketsa, ko‘sak qurtiga qarshi
tavsiya etilgan pestitsidlardan birini qo‘llash mumkin.
 Savollar
Tunlam qurtlari biologiyasiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi?
Kuzgi tunlam biologiyasi va unga qarshi kurash choralari qanday?
Ko‘sak qurti  bir yilda necha marta avlod beradi?
Tunlamlarga qarshi qanday foydali hasharotlarni qo‘llash mumkin?
22-rasm. 
Karadrina.
1 — kapalagi; 2 — g‘o‘za barglaridagi
tuxumlari; 3 — g‘o‘za bargini zararlayotgan
qurt;  4,5 — zararlangan  g‘o‘za barglari.

54
7.3. Qattiq qanotli hasharotlar — qo‘ng‘izlar
Qattiq qanotlilarning hozirgi kunda 300 mingga yaqin turi fanga
ma’lum. Mazkur turkum vakillarining asosiy belgisi birinchi juft
qanotlari qattiq. Tinch turganda ushbu qanotlar orqasiga yopishib
turadi. Qattiq qanotlari ostida bir juft pardasimon qanotlari
joylashgan. Qo‘ng‘izlarning ba’zi turlarida ( masalan: qora tanlilarda)
qanotlar yo‘q.  Qo‘ng‘izlarning tanasi bir necha mm dan  10—15
sm va undan ham katta bo‘lishi mumkin. Qattiq qanotlilarning og‘iz
apparati kemiruvchi  ti pda  tuzilgan. Yuqori jag‘lari taraqqiy etgan
bo‘lib kemirish vazifasini bajaradi.
Qattiq qanotlilar  oziqlanishiga ko‘ra yirtqichlar, o‘laksaxo‘rlar,
o‘simlikxo‘rlar va go‘ngxo‘rlarga ajratiladi.
Qattiq qanotlilar turkumi go‘shtxo‘rlar  va turli xo‘rlar  kenja
turkumlariga bo‘linadi.
Qarsildoq qo‘ng‘izlar oilasiga mansub Kukuxo nomli qo‘ng‘iz
o‘zidan nur chiqaradi. Kukuxo qo‘ng‘izi chiqargan yorug‘lik  kechasi
kitob o‘qish uchun yetarli bo‘ladi.
Ayrim tur yirtqich qo‘ng‘izlar (masalan: xonqizilar)
o‘simliklarga zarar yetkazuvchi o‘simlik bitlari kabi zararkunanda
hasharotlar bilan oziqlanib foyda keltiradi.
Ushbu turkum vakillari ichida qishloq xo‘jalik ekinlariga zarar
yetkazuvchi turlari mavjud. Masalan: mo‘ylovdor qo‘ng‘izlar —
turli daraxtlarning yog‘och qismini kemiradi. Bargxo‘r qo‘ng‘izlar
— barglar bilan oziqlanadi, po‘stloqxo‘r qo‘ng‘izlar — daraxt
po‘stloqlari bilan oziqlanadi,  kolorada qo‘ng‘izi(10-rasm) —
kartoshka va boshqa ituzumdoshlarga,  poliz qo‘ng‘izi — poliz
ekinlariga kuchli zarar yetkazadi.
7.4. Yog‘och kemiruvchilar yoki uzun mo‘ylovlilar
Uzun mo‘ylovlilar  oilasining yer yuzida 17 mingdan ortiq
turi mavjud. O‘zbekistonda 50 dan ortiq turdagi mo‘ylovdorlar
aniqlangan bo‘lib, ulardan 22 turi o‘rmon manzarali va mevali
daraxtlarining tana, shox va ildizlarini kemirib zararlaydi. Ushbu
oila vakillarining mo‘ylovlari uzun bo‘lib, tanasi bo‘ylab orqa
tomonga egilishi mumkin.  Voyaga yetgan turlarining tanasi cho‘ziq.
Lichinkalari yo‘g‘on, bosh qismi ko‘krakka botiq birikkan, ko‘krak
oyoqlari juda kichik yoki umuman bo‘lmaydi. Mo‘ylovdorlarning
ko‘p turlari o‘rmon daraxtlariga zarar yetkazadi. Lichinkalari

55
daraxt poya va shoxlarini yog‘ochlik qismini kemirib zararlaydi.
Ayrim turlari dala ekinlariga va hatto binolarning yog‘ochlariga
zarar yetkazadi.
Mo‘ylovdorlar turli kattalikda bo‘ladi. Ukraina dub
uzunmo‘ylovdorining uzunligi 5 sm va Uzoq Sharq  relekt
yog‘ochqirqariniki 10 sm gacha bo‘ladi.
Shahar mo‘ylovdori. O‘zbekistonda keng tarqalgan. Daraxtlarning
ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi. Shahar mo‘ylovdori
lichinkalari terak, tol, qayrag‘och, yong‘oq, chinor va bir necha
turdagi mevali daraxt tana va shoxlarining yog‘och qismi bilan
oziqlanadi. Voyaga yetgan qo‘ng‘izlari faqat tunda faol bo‘ladi. Kuchli
shikastlangan daraxtlar kuchsizlanib qurib qoladi. Mazkur
zararkunanda ayniqsa shahar va boshqa aholi yashaydigan joylardagi
daraxtlarga kuchli shikast yetkazadi.
Turon mo‘ylovdori.  O‘zbekistonda keng tarqalgan.
Daraxtlarning ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi. Turon
mo‘ylovdori Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan. Dengiz sathidan
2500 m balandlikda ham uchraydi. Zararkunanda lichinkalari
olma, o‘rik, tut, shaftoli, do‘lana, tut, tol, terak va boshqa
bir necha turdagi daraxtlarning tana va yo‘g‘on shoxlarini
po‘stloq ostki qismini kemirib oziqlanadi.  Zararkunanda asosan
kechasi zarar yetkazadi. Lekin kunduzi ham ma’lum darajada
daraxtlarning po‘stloq va barglari bilan qo‘shimcha oziqlanishi
mumkin. Lichinkalari daraxt po‘stlog‘i ostida turli ko‘ndalang
yo‘llar hosil qilib oziqlanadi. Natijada daraxt po‘stlog‘ining
bargda hosil bo‘lgan  organik modda oquvchi  lub qavati
shikastlanadi va daraxtlar, ayniqsa, yosh ko‘chatlar tezda nobud
bo‘ladi.
Namangan mo‘ylovdori — O‘zbekistonda keng tarqalgan.
Daraxtlarning ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi. Tol, terak va
boshqa ko‘p turdagi manzarali hamda mevali daraxtlarga zarar
yetkazadi.
Jiyda mo‘ylovdori — O‘zbekistonda keng tarqalgan bo‘lib, faqat
jiyda daraxtlarining ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi.
Archa mo‘ylovdori — O‘zbekistonning archa o‘sadigan
hududlarida keng tarqalgan. Faqat kasal va  kuchsizlangan archa
daraxtlarining ashaddiy zararkunandasi hisoblanadi. Sog‘lom
archalarga zarar yetkazmaydi.
Mo‘ylovdorlarga qarshi kurash choralari. Mo‘ylovdorlarga
qarshi kurashda agrotexnik usulni to‘g‘ri qo‘llash zararkunandalar

56
ko‘payishining oldini oladi va daraxtlarning rivojlanishi uchun
qulay, zararkunandaning rivojlanishi uchun esa noqulay sharoit
yaratadi. Agrotexnik  kurash choralari o‘z vaqtida va oqilona olib
borilsa, kimyoviy zaharli moddalarni ishlatish kamayadi.
Mo‘ylovdorlar zararlagan daraxt shoxlarini kesib tashlash,
daraxtning zararlangan organlarini daraxtzordan yo‘qotish, daraxt 
qator oralariga ishlov berish, daraxtlarni oqlash kabi chora-
tadbirlar zararkunandalar sonini kamaytiradi.
Agar mo‘ylovdorlarning zarari ko‘paysa va  daraxtlarni
shikastlanishi kuchaysa kimyoviy kurash choralari qo‘llaniladi.
Bunda: BI-58 40% k.e — 2l/ga; detsis 2,5% k.e — 1 l/ga;   Zolon
35%  k.e — 2 — 4 l/ga va boshqa O‘zbekistonda  ishlatishga ruxsat
etilgan va mo‘ylovdorlarga tavsiya etilgan pestitsidlardan biri bilan
ishlov berish zarur.
 Savollar
Qattiq qanotlilar oziqlanishiga ko‘ra qanday guruhlarga ajratiladi?
Qaysi  qo‘ng‘iz o‘zidan nur chiqaradi?
Mo‘ylovdorlarning zararli turlari va ularga qarshi kurash choralarini
gapirib bering?
7.5. Dala ekinlariga zarar yetkazuvchi qo‘ng‘izlar
Qo‘ng‘izlar turkumiga mansub bir necha tur zararkunanda
hasharotlar ko‘pgina dala ekinlariga zarar yetkazadi.
No‘xat donxo‘ri — O‘zbekistonning no‘xat ekiladigan
maydonlarida tarqalgan. Faqat no‘xat bilan oziqlanadi. Zararkunanda
no‘xat urug‘ining ichki qismi bilan oziqlanib zararlaydi. Zararlangan
no‘xat donlarini ichki qismi lichinka chiqargan chiqindilar bilan
ifloslanadi va iste’mol qilishga yaroqsiz holga kelib qoladi.
Qo‘ng‘izining tanasi to‘rtburchak shaklda bo‘lib, 4—5 mm ga
yetadi. Boshining oldingi qismi pastga tomon bukilib turadi. Qanot
ustliklari qornining oxirigacha yetib bormaydi va uchi yumaloq
bo‘ladi. Qanot ustliklarida qo‘ng‘ir va oq rangli dog‘lar mavjud.
Mo‘ylovlarining osti, oldingi ikki juft oyoqlarining panja va boldir
qismi sariq rangda, tuxumi cho‘zinchoq oval shaklda, sariq yaltiroq
tusda bo‘lib, 0,5 — 0,6 mm gacha yetadi. Lichinkasi birinchi yoshida
qizg‘ish, ikkinchi yoshidan boshlab sarg‘ish rangga kiradi.
Lichinkasining uzunligi 5 — 6 mm, oyoqsiz bo‘lib, oyoqlar o‘rnida

57
do‘mboqchalar mavjud. Bosh qismi ko‘krak tomonga bir oz egilib
turadi.
G‘umbagi sariq rangli bo‘lib,  ochiq ti pda va 5 mm uzunlikka
ega. No‘xat qo‘ng‘izi voyaga yetgan qo‘ng‘iz bosqichida no‘xat doni
ichida qishlaydi. Bahorda havo harorati 20 °C dan past bo‘lmagan
paytda donni teshib chiqadi. Ular no‘xatga gullaydigan davrda tushadi.
Chang va gultoj bilan oziqlangachgina juftlashadi. Urg‘ochisi
tuxumlarini no‘xat dukkaklariga qo‘yadi. Bitta urg‘ochisi o‘rtacha
130 dona, ko‘pi bilan 730 tagacha tuxum qo‘yadi.
Tuxumdan chiqqan lichinkalar avval dukkak ichiga kirib, uning
to‘qimasi bilan oziqlanadi. So‘ngra donning ichiga kiradi va oziq
moddalar bilan oziqlanadi. Bitta donga bitta lichinka kiradi.
Lichinkalar asosan donda to‘plangan zaxira oziq moddalar bilan
oziqlanadi. Shuning uchun ko‘p  holda urug‘ murtagini yemaydi.
No‘xat donxo‘ri bir yilda bir marta avlod beradi.
Kurash choralari: Agrotexnik choralarni to‘g‘ri qo‘llash,
kimyoviy kurashda karate 5% k.e — 0,3 l/ga; detsis 2,5 % k.e —
0,3-0,5 l/ga; sumi — alfa 5% k.e — 0,3 l/ga va boshqa  ruxsat etilgan
pestitsidlarni qo‘llash mumkin.
Butgulli o‘simliklarning burgachalari. Karamdoshlar oilasiga
mansub karam, turp, sholg‘om va rediska kabi o‘simliklarni
zararlaydi. Burgachalar karam yetishtiriladigan maydonlarda ko‘p
uchrab nihollarga kuchli shikast yetkazadi. Qo‘ng‘izlari urug‘li
karamning gulbandi va shonasini kemirib zararlaydi. Butgulli
o‘simlik  burgachalarining qo‘ng‘izlari kichik bargxo‘rlar orqa
oyoqlarida sakray oladi. Shuning uchun burgachalar nomi
berilgan.
O‘zbekistonda qora burgacha, bronza burgacha, ravshan
oyoqli burgacha, ko‘k  burgacha va to‘lqinsimon burgacha ko‘p
tarqalgan. Qo‘ng‘izlari barglarni kemirib, mayda o‘yiqchalar
hosil qiladi. O‘simlik o‘sgani sayin bu o‘yiqchalar ochilib teshik
bo‘lib qoladi. Qo‘ng‘izlar juda ko‘payib ketgan va oziqlangan
barg ilma teshik bo‘lib ketadi. Natijada yosh o‘simliklar nobud
bo‘ladi.
Butgulli burgachalari tuproqqa bittadan yoki bir nechtadan (20
tagacha) g‘uj qilib tuxum qo‘yadi. Tuxumining embrional rivojlanish
davri 3 kundan 11 kungacha davom etadi. Tuxumdan lichinka chiqib,
butgulli o‘simliklarning ildizi bilan oziqlanadi. Lichinkalari 16
kundan 30 kungacha rivojlanib,  tuproqning yuza qatlamida
g‘umbakka aylanadi.

58
G‘umbagi 7—17 kunda rivojlanadi. Butgullilar burgachalari bir
yilda 1 marta nasl berib rivojlanadi.
Kurash choralarida yem-xashak uchun o‘stiriladigan butgulli
o‘simliklarni urug‘ bilan donadorlashtirilgan fosfamid pestitsidi
20 kg/ga qo‘shib ekiladi. Undan tashqari, o‘simlik vegetatsiyasi
davrida O‘zbekistonda ishlatishga ruxsat etilgan va tavsiya qilingan
pestitsidlarning biri bilan ishlov beriladi.
 Kolorado qo‘ng‘izi — bargxo‘rlar  oilasiga mansub. O‘zbekistonda
bu qo‘ng‘iz ichki karantin hisoblanadi. Birinchi marta Toshkent
viloyatining Bo‘stonliq tumanidan topilgan.  Kartoshka va boshqa
ituzumdosh o‘simliklarning barg va o‘suv nuqtalarini qo‘ng‘iz va
lichinkalari kemirib zararlaydi. O‘simlik hosildorligini 50 % va kuchli
shikast yetkazganda 100% gacha nobud bo‘lishiga sababchi bo‘ladi.
Qo‘ng‘izning kattaligi 9 — 12 mm(10-rasm), oval shaklda bo‘lib,
ustki qismi qavariq. Old ko‘kragi va qanotlari sarg‘ish yoki sariq-
qo‘ng‘ir. Har bir qanoti bo‘ylab beshtadan qora chiziq o‘tadi. Old
ko‘kragida 12 — 14 tagacha qora dog‘i bo‘lib, o‘rtasidagi “V” shaklda
bo‘ladi. Mo‘ylovlari 11 bo‘g‘imli va asosidan uchiga tomon
yo‘g‘onlashib boradi.
Tuxumining kattaligi 1,2—1,8 mm, cho‘zinchoq oval shaklda,
rangi sariqdan tortib ravshan zarg‘aldoq tusgacha bo‘ladi.
Lichinkasining kattaligi 15—16 mm, qavariq osti yassi, birinchi
va ikkinchi yoshda qizil tusli, uchinchi va to‘rtinchi yoshda zarg‘aldoq-
sariq, boshi va oyoqlari qora rangda. Tanasining ikki yonida ikki
qatordan qora dog‘lari bor. Dog‘lar so‘gallar ustida joylashgan.
G‘umbagi 10—12 mm kattalikda, pushti yoki zarg‘aldoq rangda.
Kolorado qo‘ng‘izi qaysi o‘simlikda oziqlansa, shu o‘simlik
o‘sayotgan joyning o‘zida tuproqning 20—60 sm chuqurligida
qo‘ng‘iz holatida qishlaydi. Aprel va may oylarida tuproqning harorati
11,5 
0
C bo‘lganda qo‘ng‘izlar yerning   ustki qatlamiga ko‘tarilib,
o‘simliklar bilan oziqlana boshlaydi. Ular oziq izlab har tomonga
uchadi. Juftlashib bo‘lganidan keyin kartoshka, baqlajon va boshqa
ituzumgulli o‘simliklar bargining orqa  tomoniga 12—18 tadan tuxum
qo‘yadi.
Kolorado qo‘ng‘izining entomofaglari Amerikadan va
Kanadadan olib keltirilgan. Meksikadan Edovum petler tuxumxo‘r
paraziti, Kanadadan taxin pashshasi — doriforofag paraziti olib
kelingan. Biolaboratoriyalarda ko‘paytirilmaydi. Ular qo‘ng‘iz tanasi
ichiga lichinka qo‘yib rivojlanadi. Lichinkalari qo‘ng‘iz tanasining
ichi bilan oziqlanib shu yerda g‘umbakka aylanadi.

59
Kimyoviy kurash choralaridan: regent 80 % s.e.kuk — 20 gr
/ga; adonis 4% k.e — 0,25 l/ga; trebon 30% k.e — 0,2 — 0,3 l/ga,
mospilan 20% nam.kuk — 20 — 25 gr/ga; karate 5% k.e — 100
ml/ga va boshqa ruxsat etilgan pestitsidlardan foydalanish mumkin.
Poliz qo‘ng‘izi. Poliz qo‘ng‘izi qovoqgullilar oilasiga mansub
bodring, qovoq va qovun o‘simliklariga katta zarar yetkazadi.
Qo‘ng‘izining kattaligi 7 — 9 mm, keng oval shaklda.  Tanasining
past tomoni yassi, usti qavariq va rangi qizil-qo‘ng‘ir. Qanotining
har birida 6 tadan qora dog‘i bor. Mo‘ylovlari to‘g‘nag‘ichsimon 11
bo‘g‘imli. Tuxumining kattaligi 1,75 mm, sariq, cho‘zinchoq shaklda.
Lichinkasi 9 mm kattalikda bo‘lib, rangi sarg‘ish, orqasida besh
qator tarmoqli tikanlari bor. G‘umbagi oq-sariq rangda.
Qo‘ng‘izidan biroz kichikroq va orqasida qora nuqtalari bor. Tanasi
tukli.
Poliz ekinlari o‘simlik qoldig‘ida, bog‘larda barglar ostida,
pichanlar tagida va boshqa joylarda qo‘ng‘iz fazasida qishlaydi.
Erta bahorda qo‘ng‘izlari uyg‘onib, qovoqgulli o‘simliklar bilan
oziqlana boshlaydi. Barglar etining orqa tomonidan yeb tomirini
qoldiradi. Barglarning orqa tomoniga to‘p-to‘p qilib 20—40 donadan
tuxum qo‘yadi. Odatda urg‘ochi qo‘ng‘iz hayoti davomida 150
tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumidan 3—4 kunda lichinka chiqadi.
Ular barg etini yeb teshikchalar hosil qiladi. Ayrim hollarda qovun,
tarvuz va boshqa qovoqgulli o‘simliklarning meva po‘stini yeb zarar
keltiradi. Lichinkasi 15 kundan 20 kungacha rivojlanadi va barglarda
g‘umbakka aylanadi. Poliz qo‘ng‘izi bir yilda 3 marta nasl beradi.
Qishda havo harorati —17 
0
C bo‘lganda poliz qo‘ng‘izi ko‘plab
nobud bo‘ladi.
Kolorado qo‘ng‘iziga qo‘llanilgan kurash choralarini qo‘llash
mumkin.
 Savollar
No‘xat donxo‘rining tuzilishi va zarari qanday?
Butgulli burgachalarga qarshi qanday kurash olib boriladi?
Kolorado qo‘ng‘izi va poliz qo‘ng‘izining tuzilishi hamda zararini gapirib
bering?

60
8-BOB. To‘g‘ri qanotlilar turkumi
To‘g‘ri qanotlilarning yer yuzida 20 mingga yaqin turi
tarqalgan. Ushbu turkum vakillari qishloq xo‘jaligi va boshqa
o‘simliklarga katta zarar yetkazadi. To‘g‘ri qanotlilarning og‘iz
apparati kemiruvchi ti pda tuzilgan. Ko‘pchilik vakillari
o‘simlikning turli organlarini kemirib oziqlanadi. Mazkur turkum
vakillari ichida yirtqich(ozchiligi) va aralash oziqlanuvchilari
ham mavjud.
Mo‘ylovlari ingichka va turli uzunlikda bo‘ladi. Temirchaklarda
mo‘ylovlar tanasidan uzun va chigirtkalarda tanasining yarmidan
kaltaroq bo‘ladi. To‘g‘ri qanotlilarda bir juft murakkab ko‘zlar va
1—3 ta oddiy (chigirtkalarda ikkita murakkab va ikkita oddiy ) ko‘zlar
mavjud.
Mazkur hasharotlarning ust qanotlari to‘g‘ri  va terisimon
tuzilgan. Keyingi qanotlari esa yelpig‘ichsimon tuzilgan bo‘lib,
yaxshi taraqqiy etgan. Orqa oyoqlari o‘tlar orasida hayot
kechiradigan o‘simlikxo‘rdagidek  (chigirtka, chirildoq) old
oyoqlarga  nisbatan baquvvat va  uzun bo‘lib,  sakrovchi ti pda
tuzilgan. Tuproqda  hayot kechiradigan buzoqboshilarda  old oyoqlar
qazishga moslashgan.
Turkum vakillari tuxumlarini asosan tuproqqa (chigirtka,
buzoqboshi) va qisman o‘simliklarga qo‘yadi.  To‘g‘ri qanotlilar
ikkita: uzun mo‘ylovlilar va kalta mo‘ylovlilar kenja turkumlariga
bo‘linadi.
8.1. Uzun mo‘ylovlilar
Bu  kenja  turkum vakillarining mo‘ylovlari qilsimon ti pda  va
uzun bo‘ladi. Urg‘ochilarining qorin qismi oxirida tuxum qo‘ygichi
mavjud. Mazkur kenja turkum ikkita: temirchaklar va chirildoqlar
bosh oilalariga bo‘linadi. Temirchaklarning oyoq panjalari 4 bo‘g‘imli
bo‘ladi. Chirildoqlar temirchaklardan farq qilib, oyoq panjalari 3
bo‘g‘imli bo‘ladi.
Chirildoqlar bosh oilasi o‘z navbatida chirildoqlar,
buzoqboshilar kabi bir nechta oilalarga bo‘linadi.

61
Chirildoqlar oilasi vakillari kechasi ko‘p chirillaydi.
Xonadonlarda uchraydi. Qishloq xo‘jalik poliz  ekinlariga  kuchli
zarar yetkazadi.
Buzoqboshilar oilasi vakillarining qanotlari kichik, oldingi
oyoqlari kuchli yer qazishga moslashgan. Bosh qismi birmuncha
katta.
Respublikamizda buzoqboshilarning uch turi: oddiy,
quyruqli va Turkiston buzoqboshilari uchraydi. Ularning uchala
turi ham  bir-biriga o‘xshash bo‘lib, barchasi  o‘simliklarning
ildizini kemirib zararlaydi. Zararlangan yosh o‘simliklar
quriydi.  Buzoqboshilar mevali daraxtlar, g‘o‘za, sabzavot va
poliz kabi qishloq xo‘jalik ekinlari ildiz qismini kemirib zarar
yetkazadi.  Ba’zi turlari tibbiyotda turli kasalliklarga davo sifatida
ishlatiladi.
Buzoqboshilarning kattaligi 3,5—5 sm atrofida bo‘ladi.
Tuproqda chuqur qazib 200—500 tagacha tuxum qo‘yadi.
Buzoqboshilar oxirgi yoshdagi lichinka bosqichida 50—60 sm
tuproq chuqurligida qishlaydi. Bir yilda bir marta avlod berib
rivojlanadi.
8.2. Kalta mo‘ylovlilar
Bu kenja  turkum vakillarining mo‘ylovlari ko‘pincha   i psimon,
ba’zan to‘g‘nag‘ichsimon ti pda   va   kalta   bo‘ladi. Mazkur  kenja
turkum chigirtkasimonlar, tetrigidrosimonlar va
tri perstosimonlar  bosh  oilalariga bo‘linadi. Chigirtkasimonlar
turlarining soni ko‘pligi jihatdan eng katta oila hisoblanadi.
Dunyo bo‘yicha chigirtkalarning 10000 ga yaqin turi  fanga
ma’lum. Chigirtkalarning ko‘pchiligi tuxumlik bosqichida,
ayrimlari yetuklik yoki lichinkalik bosqichida qishlaydi.
Tuxumlarini tuproqqa tuxum qo‘ygichi yordamida maxsus
ko‘zacha yasab bir oy davomida  qo‘yadi. Tuxum qo‘yish davri
tugagach, avval erkaklari, so‘ngra urg‘ochilari halok bo‘ladi.
Tuxumlari tuproqda qishlab qoladi. Kelgusi yil bahorda
tuxumlardan lichinkalar chiqadi va 12—24 soatdan so‘ng
o‘simliklar bilan oziqlana boshlaydi.
Lichinkalari turli yoshida va voyaga yetgan bosqichi bilan
katta-kichikligi hamda mo‘ylov bo‘g‘imlarining soni bilan farq
qiladi. Harorat yuqori va namlik kam bo‘lgan vaqtda juda yaxshi
oziqlanadi. Aksincha harorat past bo‘lib namlik yuqori bo‘lsa,

62
oziqlanmaydi. Chigirtkalar yakka-yakka va  jamoa (to‘da) bo‘lib
yashaydi. Ular faqat o‘simliklar bilan oziqlanib ko‘payib
ketgan vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlariga katta  zarar yetkazadi.
To‘g‘ri qanotlilarning ba’zi turlari bilan qisqacha tanishib
chiqamiz.
Dala chirildog‘i  turi.  Dala chirildog‘i erkagining uzunligi
10—16 mm, urg‘ochisiniki 12—20 mm keladi: tanasi qora
rangda, kulrang tukchalar bilan qoplangan. Uchinchi juft
oyoqlari chigirtka va boshqa chirildoqlarga o‘xshab sakrashga
moslashgan.
Qanot ustligi qorinchasining uchiga yetib boradi. Ost qanotlari
esa ikkita o‘siqcha shaklida qanot ustligining tagidan chiqib turadi.
Qanot o‘simtalaridagi tomirlar urg‘ochilarida to‘g‘ri to‘qilgan to‘r,
erkaklarida esa qanot uchlarining asosiy yarmida egri-bugri to‘r
hosil qiladi. Urg‘ochilarida ingichka tuxum qo‘ygichi aniq ko‘rinib
turadi, tuxumi oq yaltiroq tusda, uzunligi 3,5 mm, eni 1 mm
keladi.
Bordo chirildog‘i. Bordo chirildog‘i dala chirildog‘iga nisbatan
biroz kichikroq bo‘ladi. Erkagi va urg‘ochilarining bosh qismi qora,
orqasining oldingi qismida qora dog‘i va chiziqchalar mavjud. Bordo
chirildog‘ining ham tanasi kulrang tukchalar bilan qoplangan.
Erkaklarining qanot ustliklari qorinchasining oxiriga yetib boradi.
Urg‘ochisida esa qorinchasidan kaltaroq bo‘ladi. Urg‘ochisining
tuxum qo‘ygichi uzun va ingichka bo‘lib, orqa oyoqlarining son
uzunligiga teng bo‘ladi.
Bordo chirildog‘ining tuxumlari 2,5 mm uzunlikda va och
qo‘ng‘ir rangda bo‘ladi. Dala chirildog‘i tuproq yorig‘iga, bordo
chirildog‘i esa o‘simlik yer ostki poya qismining tuxum qo‘ygichi
bilan teshib o‘sha yerga tuxum qo‘yadi. Ikkala chirildoqlarning
ham lichinkalari yetuk chirildoqlardan jinsiy sistema
yetilmaganligi, kichikligi va qanotlari rivojlanmaganligi bilan
farq qiladi.
Chirildoqlar katta yoshdagi lichinka bosqichida oziqlangan
dalasida o‘simlik qoldiqlari ostida qishlaydi. Qishlovdan lichinkalar
aprel oyining oxiri — may oyining boshida chiqadi va po‘st tashlab
yetuk chirildoqqa aylanadi.
Dala va bordo chirildoqlari lichinka hamda voyaga yetgan
bosqichida g‘o‘za va boshqa ko‘pgina dala ekinlari maysalarining barg
va poyalarini kemirib zarar yetkazadi. Mazkur chirildoqlarning