Ərəb rəqəmləri — rəqəmlərin ənənəvi dəsti: 0

         AZƏRBAYCAN DÖVLƏT BƏDƏN TƏRBIYƏSI VƏ IDMAN AKADEMIYASI FƏNN: TƏHSİLDƏ İKT MÜƏLLIM: AYNUR QASIMOVA TƏLƏBƏ: KƏNAN ƏLİYEV QRUP: 120A3 İXTİSAS: FTÇH FAKULTƏ: MƏŞQ VƏ FİZİKİ HAZIRLIQ MÖVZU: SAY SİSTEMLƏRİ.BİR SAY SİSTEMİNDƏN DİGƏRİNƏ KEÇİD

Lap qədim dövrlərdən ədədləri işarə etmək və onlar üzərində əməliyyatlar aparmaq üçün müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə olunmuşdur.  Say, miqdar bildirmək və təsvir etmək üçün istifadə olunan işarələr və üsullar toplusu say sistemini əmələ gətirir. Əsasən, iki cür say sistemi istifadə edilir: mövqeli və mövqesiz sistemlər.  Mövqesiz say sistemlərində rəqəmin qiyməti onun qrafik təsviri ilə müəyyən edilir. Belə say sistemlərinə Rum rəqəmlərinə əsaslanan say sistemini misal göstərmək olur. Bu say sistemində bir neçə simvol var. Bütün ədədlər həmin simvolların köməyi ilə yazılır. I –bir, V-5, X-10, L-50, C-100, D-500, M-1000. Ədədləri  təsvir etmək üçün simvolları qiymətlərinin azalma  ardıcıllığı ilə soldan sağa düzürlər. Hər hansı simvolun solunda kiçik qiymətli simvol yazıla bilər. Bu halda kiçik qiymətli simvol mənfi işarəli hesab olunur.

Roma say sistemi — Qədim Romada istifadə edilən say sistemi.Sistem qədim dövrlərdən istifadə edilmiş, orta əsrlərdə müəyyən qədər dəyişdirilmiş və müasir vəziyyətə düşmüşdür. Bu sistemdə rəqəmləri müvafiq hərflərlə əvəz edirlər. Roma rəqəmləri əsasən nömrərlənmiş siyahılarda, siferblatlarda, tarixlərin və s. yazılmasında istifadə olunur. Roma rəqəmlərinin yazılışında 7 simvoldan istifadə olunur Bu simvollar təkraralanma üsulu ilə Ərəb rəqəmlərinin yazılmasında istifadə olunur. Lakin bəzi hallarda qısalaşdırmaq üçün yerdəyişmədən də istifadə olunur. Məsələn 4 rəqəmi qısa olması üçün onu IIII yox IV kimi yazırlar; 40 rəqəmi də həmçinin XXXX yox, XL kimi yazılır. 5 milyondan yuxarı rəqəmlərin yazılışı müxtəlif cür olur.

Ərəb rəqəmləri — rəqəmlərin ənənəvi dəsti: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9; bir çox ölklərdə istifadə edilən onluq sisteminin rəqəmləri. Hazırda istifadə edilən rəqəmlər Hindistandan gəlib və Avropa xalqları bu rəqəmlərlə ərəblərin sayəsində tanış olmuşlar. İlk dəfə XVI əsrdə yeni nömrələmə geniş şəkildə yayılmağa başlamışdır. Ərəb sistemi olan onluq say sistemı istənilən qədər böyük ədədi yazmağa imkan verir.

Kompüterdə verilənlər ikili say sisteminin rəqəmləri ilə təsvir olunur. Verilənlərin bu cür təsviri ikili kod adlanır.Adından da göründüyü kimi, ikili say sistemində bütün ədədlər cəmi 2 rəqəm: 0 və 1 vasitəsilə ifadə olunur. İkili ədədlərə misal olaraq, 0001010010, 1111, 011001111, 0, 11 və s. misal göstərmək olar. İnformasiyanın ikili rəqəmlərlə yazılması ikili kodlaşdırma, ikili rəqəmlərin özləri isə bit (ing. binary digit — ikili rəqəm) adlanır. Bit — informasiyanın ən kiçik ölçü vahidi olub, qiyməti ya “0”, ya da “1” ola bilər (eyni vaxtda yalnız birini). Bu bir baytda 256 bitlərin müxtəlif düzülüşünü saxlamağa imkan verir.

Həmçinin kompüter texnologiyasında 10-luq və 2-lik say sistemləri ilə yanaşı, 8-lik və 16-lıq say sistemlərindən də istifadə olunur. Onluq say sistemindən ikilik say sisteminə keçid 10-luq say sistemindəki ədədi 2-lik say sisteminə çevirmək üçün onu 2-yə bölmək lazımdır. Qalıqda 0 və ya 1 alınana qədər proseduru davam etdirmək lazımdır. Alınmış qalıqları aşağıdan yuxarıya ardıcıllıqla yazmaq lazımdır. Aşağıdakı misalda 11 ədədinin ikilik say sisteminə keçidi göstərilmişdir.

Onaltılıq sayı sistemi : 0-dan 9-dək rəqəmlərdən və A-dan (onluq 10 ədədinin ekvivalenti) F-dək (15 ədədinin ekvivalenti) baş hərflərdən təşkil olunmuş, əsası 16 olan say sistemi. İkilik ədədləri yığcam göstərmək üçün proqramlaşdırmada tez-tez onaltılıq ədədlərdən istifadə olunur. Onaltılıq ədədlər xüsusən ona görə yaxşıdır ki, onlar kompüterin yaddaşının və yaddasaxlama qurğularının ibarət olduqları 8-bitli baytlara tam yazılır. Bu sistemin 16 rəqəmindən hər biri dörd bitlə göstərilə bildiyindən, bir baytda aşağıda göstərildiyi kimi düz iki rəqəm vermək olar 01012 = 516 00112 = 316

Yaddaş ünvanları ilə işləyərkən ədədlərin 16-lıq say sistemindəki ifadəsindən istifadə etmək çox rahatdır. 16-lıq say sistemindəki rəqəmlər 16 simvol vasitəsilə ifadə olunur. Bu simvollar aşağıdakılardır: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,a,b,c,d,e,f Burada 0,1,2 ... 9 rəqəmləri onluq say sistemindəki müvafiq ədədlərə, a, b, c, d, e, f 16-lıq rəqəmləri isə, onluq sistemdəki 10, 11, 12, 13, 14 və 15 ədədlərinə uyğun gəlir. 16-lıq ədədin 10-luq ədədə çevrilməsi. Misal üçün, 1256f 16-lıq ədədi 10-luq ədədə aşağıdakı kimi çevirə bilərik. 1256f = 1*16^4 + 2*16^3 + 5*16^2 + 6*16^1 + 15*16^0 = 65536 + 8292 + 1280 + 96 + 15 = 75219

                          16-lıq say sisteminin cədvəl forması

İzlədiyiniz üçün təşəkkürlər.