Ergashev Shoxrux 33-17 guruh talabsi "Oziq-ovqat inginiringida modellashtirish" fanidan 2-on nazorat savollari Bilet №4

5) Modelning modifikatsiyasi. Ushbu bosqichda yoki modelning murakkabligi bor, shunda u haqiqatga ko'proq mos keladi yoki amalda maqbul echimga erishish uchun uni soddalashtiradi.


Radioizotqpli sath о'lchagichlar. Radioizotopli sath о'lcha­gichlaming ishlash prinsipi yutish qcbiliyati turlicha bo 'lgan ikki muhitdan o'tayotgan nurlarning qayd qilinishi va muhitlarning chegarasi o'zgarishi bilan nurlanish o'zgarishiga asoslangan. Ra­dioizotopli sath o'lchagichlarning asosiy qismlari nurlanish manbayi va nurlami qabul qiluvchi asboblardan iborat. Nurlanish manbayi sifatida o'zidan g-nurlar chiqaradigan Co⁶⁰, Cs¹³⁷, Se⁷⁵ va boshqa moddalar ishlatiladi. Qabul qiluvchi asbob sifatida asosan Geyger-Myuller hisoblagichidan foydalaniladi.

Radioizotopli asboblarning xatoligi ±0,5—1% dan oshmaydi. Bu asboblar asosan boshqa turdagi asboblardan foydalanish mumkin bo'lmagan holatlarda qo'llaniladi. Ulardan ochiq va berk idishlardagi suyuqlik hamda sochiluvchan moddalar sathini o'lchash uchun foydalanish mumkin, bundan tashqari, o'lchana-

yotgan muhit bilan asbob orasida hech qanday bog'lanish bo'lma- gani sababli agressiv suyuqlik va moddalarning balandligini o'lchash mumkin.

Radioizotopli satho’lchagichning prinsipial sxemasi 5.12-rasmda ko‘rsa-

tilgan. U radioaktiv nurlanish manbayi 1, ionlovchi nurlanishni qabul

qiladigan hisoblagich 2, elektr toki manbayi 3, qarshilik 4, elektron

kuchaytirgich 5 va o ich ash asbobi 6 dan iborat. Hisoblagich metalldan

yasalgan silindr b o iib , ichi inert gaz bilan toidirilgan. Silindr markazida

undan izolator bilan ajratilgan metall sim o ‘matilgan. Silindr devori elektr

manbayining manfiy qutbiga, metall sim esa musbat qutbiga ulangan.

Silindr inert gaz bilan toidirilgan boigani uchun hisoblagich zanjirida tok

boim aydi. Hisoblagichga radioaktiv nur ta ’sir etib, undagi inert gaz

ionlanishi boshlangandagina hisoblagich 2 va qarshilik 4 zanjirida tok hosil

bo iad i. Bu tok miqdori inert gazning ionlanish darajasiga b o g iiq boiadi.

Gazning ionlanishi esa radioaktiv nurlanish manbayi bilan hisoblagich

orasiga o ‘rnatilgan idish ichidagi suyuqlikning yoki sochiluvchi moddaning

balandligiga bog’liq ravishda o ‘zgaradi. Idishdagi suyuqlik balandligi nur

yo’lini to’la berkitsa, rezistordan o ‘tadigan tok nolga yaqin b o iad i, nur

yo’l ochilishi bilan, ya’ni suyuqlik balandligi pasayishi bilan rezistor

zanjirida tok orta boshlaydi. Idish ichidagi suyuqlik balandligi ana shu

rezistordagi kuchlanish U miqdori bilan o ich an ad i. Buning uchun

rezistordagi kuchlanish miqdori oldin elektron kuchaytirgich 5 yordamida

kuchaytiriladi, so‘ngra esa o ich ash asbobi 6 ga uzatiladi.

Radioizotopli satho’lchagichlar boshqa asboblarga nisbatan universaldir.

Bu asboblar sath o’lchashni nazorat qilishni diskret va uzluksiz ravishda

amalga oshiradi; ular ochiq va berk idishlardagi suyuq hamda sochiluvchan

moddalar sathini o ich ash uchun ishlatilishi mumkin, o’lchanayotgan muhit

bilan asbob orasida hech qanday mexanik bogianish boimaganligi sababli

agressiv suyuq va sochiluvchi moddalarning balandligini o ich ash mumkin.

Asboblar ko‘rsatishining aniqligi va stabilligi muhit holatining (harorat,

namlik, elektr o ‘tkazuvchanlik, zichlik va boshqa fizik xossalarning) o ‘zga-

rishiga b o g iiq emas. Barcha radioizotopli asboblarning umumiy kamchiligi

radioaktiv nurlarning tirik organizmga zararli ta ’siridir. Asboblarning xatoligi

± 0 ,5 —1% dan oshmaydi. Bular, asosan, boshqa turdagi asboblarni ishlatish

mumkin boim agan hollardagina qoilaniladi.

Ultratovushli sath o'lchagichlar. Ultratovushli sath o'lchagich- laming ishlash prinsipi suyuqlik, gaz (havo) qatlamidan tovush to'lqinlarining qaytishiga asoslangan. Ultratovush inpulsining havo va о'lchanayotgan muhit chegarasi sirtidan qaytish katta- liklari akustik qar±dlikning keskin farqi natijasida sodir bo'ladi. Bu asboblar qator afzalliklarga ega: masalan, yuqori aniqligi, kichik inersionligi, keng ko'lamda ishlashi, kontaktsizligi va agressiv suyuqliklar bilan ishlash mumkinligi va boshqalar.

Ultratovushli sath o'lchagichlar 45 mm dan bir necha o'n metrgacha o'lchash ko'lamiga ega. О'lchanayotgan muhit haro­rati — 50 dan +200 °C gacha yetishi mumkin. Yo'l qo'yiladigan asosiy xatoligi +2,5% ni tashkil qilishi mumkin.

Ultratovushli satho‘lchagichlarning ishlash prinsipi suyuqlik, gaz

(havo) chegarasidan tovush toiqinlarining qaytish prinsipiga asoslangan.

U ltratovush impulsining havo va o ich an ay o tg an m uhit (suyuqlik)

chegarasi sirtidan qaytish kattaliklari akustik qarshilikning keskin farqi

natijasida sodir b o ‘ladi. 5 .1 3 - rasmda ultratovushli sathoichagichning

strukturaviy sxemasi ko‘rsatilgan.

Impuls ultratovushli tebranishlar generatori 1 dan nurlatgich 2 orqali

sathi oichanayotgan sig‘imga uzatiladi. Ultratovush to iq in lar o ich an a­

yotgan muhitda tarqaladi va suyuqlik-havo chegarasidan qaytadi. Qaytgan

to iq in lar muhitdan teskari yo‘nalishda o'tadi, nurlatgich 2 ga o ‘xshash

ultratovush tebranishlar qabul qilgichi 3 ga keladi, u yerdan ultratovushli

impuls kuchaytirgich 4, vaqt oraligini hisoblaydigan qurilma 5 va oichash

asbobi (potensiometr) 6 ga keladi.