1
OZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
ORTA MAXSUS, KASB-HUNAR TALIMI MARKAZI
ERKIN ERGASHEVICH JUMAYEV
BOSHLANGICH
MATEMATIKA NAZARIYASI VA
METODIKASI
Kasb-hunar kollejlari uchun oquv qollanma
Qayta ishlangan uchinchi nashr
TOSHKENT
«TURON-IQBOL»
2010
2
T a q r i z c h i l a r:
M. Mirsaburov
— professor, fizika-matematika fanlari doktori, Termiz
davlat universiteti;
M. Jumayev
— dotsent, pedagogika fanlari nomzodi, Nizomiy
nomidagi Toshkent pedagogika universiteti;
Z. Yakubova
— dotsent, pedagogika fanlari nomzodi, Toshkent
viloyati pedagogika kolleji;
O. Qo‘ziyev
— o‘qituvchi, Qarshi pedagogika kolleji.
Mazkur o‘quv qo‘llanma pedagogik yo‘nalishdagi kasb-hunar kollejlari
o‘quvchilari uchun «Boshlang‘ich matematika nazariyasi va metodikasi» fanidan
Davlat ta’lim standartlari dasturi asosida matematik bilim berish va uni o‘qitish
metodikasiga asoslangan bo‘lib, unda matematika asoslari, shuningdek, nazariy
materiallar bilan birgalikda amaliy mashg‘ulotlarda foydalanish uchun misol
va masalalar, topshiriqlar keng yoritilgan.
© «Bilim» nashriyoti, 2005-y.
© «TURON-IQBOL» MCHJ, 2009-y.
© «TURON-IQBOL» MCHJ, 2010-y.
ISBN 978-9943-14-121-6
BBK 74.26
J 87
≠
— teng emas
<
— kichik
>
— katta
≤
— kichik yoki teng
≥
— katta yoki teng
∠
— burchak
daraja ko‘rsatkichi
3
4
3 ning 4 marta o‘z-o‘ziga
ko‘paytmasi
asos
%
— foiz
π
— 3,14 (pi)
{1; 2; 3; ...}
— natural sonlar
{0; 1; 2; 3; ...}
— butun sonlar
{0; 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9} — raqamlar
SHARTLI BELGILAR
3
KIRISH
Pedagogika yonalishidagi kasb-hunar kollejlari oquvchi-
lariga boshlangich matematika nazariyasi va metodikasi fanini
oqitish oqituvchidan nafaqat metodik mahoratni, balki metodik
tushuncha, faktlar mohiyatini chuqur tushunishni ham talab
etadi.
Oquv qollanmaning professional yonalganligi malum nazariy
materiallarni tanlash va boshlangich sinf oquvchilari bajaradigan
topshiriqlarni kiritish yoli bilan bu materiallar bayoniga metodik
yondashish orqali erishiladi. Qollanma oquvchilar uchun oquv
materiallarning asosiy manbayi sifatida moljallangan bolib, Davlat
talim standartiga mos keladi.
«Boshlangich sinflarda tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi» muta-
xassisligi uchun qollanmaning mazmunini «Matematikaning
umumiy tushunchalari», «Matematik jumlalar», «Matematik
isbotlar», «Òoplamlar va ular ustida amallar», «Moslik va
munosabat», «Manfiy bolmagan butun sonlar haqida tushuncha
va ularning raqamlarini organish uslubi», «Manfiy bolmagan
butun sonlar ustida amallarni bajarish», «Manfiy bolmagan
butun sonlarning bolinuvchanligi», «Matnli masalalar va ularni
yechish», «Son tushunchasini kengaytirish», «Algebraik tushun-
chalarni orgatish uslubi», «Kattaliklar va ularni olchash»,
«Boshlangich geometrik malumotlarni orgatish uslubi»,
«Boshlangich sinfda matematika oqitishga orgatishning umu-
miy tushunchalari», «Matematikada sinfdan tashqari ishlar»
tashkil etadi.
Muallif oquv qollanmani yaratishda ozining qimmatli masla-
hatlarini bergan Òermiz davlat universiteti «Differensial tenglama-
lar va geometriya» kafedrasining mudiri, fizika-matematika fanlari
doktori Mirahmad Mirsaburovga, shuningdek, Òoshkent shahar
1- son Pedagogika kasb-hunar kolleji va Nizomiy nomidagi
ÒDPUning «Gumanitar fakultetlarda matematika» kafedrasi profes-
sor-oqituvchilari ish tajribalaridan foydalanilganligi uchun, Toshkent
viloyati pedagogika kolleji, Qarshi pedagogika kolleji, Termiz
pedagogika kolleji ilmiy kengashiga mazkur qollanmadan darslik
sifatida foydalanish mumkinligi togrisidagi fikr mulohazalari
uchun ularga minnatdorchilik bildiradi.
4
Birinchi bob
MATEMATIKANING UMUMIY
TUSHUNCHALARI
1- §. MATEMATIK TUSHUNCHALAR
Matematika, barcha fanlar qatori, butun borliqda yuz bera-
digan barcha jarayonlarni organadi. Bundan, sodir boladigan
bu jarayonlarni matematik ifodasi mavjud, degan xulosa kelib
chiqishi tabiiy. Masalan, talabalarning ozlashtirish darajasi,
samolyotning parvozi, talabaning harakati, havo harorati va
turli iqtisodiy masalalar maxsus tenglamalar orqali organiladi.
Ayniqsa, narsalarning rangi, ogirligi va zichligi qanday bolishi-
dan qati nazar, ularning geometrik xossalarini matematikaning
bolimi bolgan geometriya fani tekshiradi va orgatadi.
Tushuncha bu predmetlar va hodisalarni bazi bir muhim
alomatlariga kora farqlash yoki umumiylashtirish natijasidir.
Masalan, «son», «miqdor», «kesma», «togri chiziq» va hokazo.
Alomat (belgi) esa predmet yoki hodisalarning bir-biriga
oxshashligi, tengligi yoki farqlanishini bildiruvchi xossalardir.
Masalan, uchburchakning teng yonli bolishlik belgisini quyida-
gicha ifodalash mumkin: «Agar uchburchak asosining uchla-
ridan otkazilgan medianalar ozaro teng bolsa, bu uchbur-
chak teng yonli boladi».
Predmetlar deganda obyektlar nazarda tutiladi. Odatda,
obyektlar malum muhim va muhim bolmagan xossalarga ega.
Muhim xossa deb, faqat shu obyektga tegishli va bu xossasiz
obyekt mavjud bola olmaydigan xossalarga aytiladi. Masalan,
ixtiyoriy uchburchak uchun «uchburchakning orta chizigi asosiga
parallel va uning yarmiga teng» xossasi muhim xossa hisoblanadi.
Obyektning mavjudligiga tasir qilmaydigan xossalar muhim
bolmagan xossalar hisoblanadi. Masalan, 2x = 4 tenglama
uchun «tenglikning har ikkala tomonini bir xil songa bolsak,
natija ozgarmaydi» deyilgan xossa muhim bolmagan xossa
hisoblanadi.
5
Obyektning nimani anglatishini bilish uchun uning xossalari
mavjud bolsa, u holda bu obyekt haqida «tushuncha mavjud»
deyiladi. Tushuncha nomlanadi, shuningdek mazmun va hajmga
ega boladi.
Obyektning barcha muhim xossalari birgalikda tushuncha-
ning mazmunini tashkil qiladi. Bir xil muhim xossalarga ega
bolgan obyektlar toplami tushuncha hajmini tashkil etadi.
Demak, tushuncha hajmi bitta tushuncha bilan nomlanishi
mumkin bolgan obyektlar toplami ham ekan. Masalan,
«uchburchak» tushunchasi «togri burchakli uchburchak»
tushunchasi uchun umumiy, «togri burchakli uchburchak»
tushunchasi esa «uchburchak» tushunchasining xususiy holidir.
Tushunchalar insoniyat toplagan katta tajribani umumlash-
tirish natijasida yuzaga keladi va moddiy dunyoning tub mohiya-
tini aks ettiradi, lekin real obyektlarning kopgina xossalaridan
koz yumgan holda, ularni ideallashtirish natijasida hosil boladi.
Obyektni bilish uchun yetarli bolgan xossalarini korsatish
tushunchaga tarif berish deyiladi.
1- misol. Kvadratning tarifini tahlil qilling.
Y e c h i s h . «Hamma tomonlari teng bolgan togri tort-
burchak kvadrat deyiladi». Dastlab kvadrat chiziladi, keyin togri
tortburchak bolishlik, hamma tomonlari teng bolishlik
xossalarini oz ichiga oluvchi tushuncha kiritiladi. Kvadratning
tarifidan uni togri tortburchakning xususiy holi ekanligi kori-
nib turibdi. Bundan kvadrat va togri tortburchakning bir xil
jinsli tushuncha ekanligi kelib chiqadi.
Sodda va murakkab mulohazalar bilan tanishaylik. Inson
tabiatni idrok qiladi, shuningdek, obyektlar ortasida turli
boglanishlar ornatadi. Bu boglanishlar tushunchalar yordamida
mulohazalar orqali ifodalanadi. Masalan, «Togri tortburchakda
barcha burchaklar teng», «36 soni uchga bolinadi», «Yomgir
yogayapti», «Ozbekiston 1991- yil sentabr oyining birinchi
kunida mustaqillikka erishdi», «2003- yil Obod mahalla yili»,
«2004- yil Mehr-muruvvat yili», «2009-yil Qishloq
taraqqiyoti va farovonligi yili». Har bir mulohaza mazmuni va
mantiqiy tuzilishi bilan xarakterlanadi. Matematikada sodda
va murakkab mulohazalar organiladi. Masalan: «36 soni 3 ga
bolinadi» mulohazasi sodda. Murakkab mulohazalarga 21 soni
toq va 7 ga bolinadi yoki a soni 3 ga teng yoki katta, yoki
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikkinchi bosqichi sifat
bosqichidir va hokazolarni misol keltirsa boladi.
6
Murakkab mulohazalar «va», «yoki» sozlari orqali oddiy
mulohazalar yordamida tuziladi. Bu sozlar matematikada
mantiqiy boglanish deyiladi.
2- misol. Akbar matematikadan uy vazifasini bajarmagan
va darsda 2 baho oldi. Mulohazani mantiqiy tuzilishini aniqlang.
Y e c h i s h. Bu mulohaza 2 ta sodda mulohazadan tuzilgan:
A mulohaza «Akbar uy vazifasini bajarmagan» va B mulohaza
«darsda 2 baho oldi». Ular bitta murakkab mulohazada va
boglovchisi yordamida tuzilgan. Buni qisqacha «A va B» deb
yoziladi, lekin «B va A» mulohaza har doim ham orinli emas.
Mashqlar
1. Tushunchaning hajmi va mazmuni orasida qanday bogliqlik
bor?
2. Tariflanadigan va tariflanmaydigan tushunchalarning
qanday farqi bor?
3. Tushunchani tariflashga qanday talablar qoyiladi?
4. Uzunligi 10 m, eni esa 5 m bolgan polning yuzini toping.
5. Togri tortburchak shaklidagi suzish havzasining uzunligi
50 m, eni (kengligi) 24 m va chuqurligi 3 m. Agar havzadagi
suv sathi havza yon devorlari (borti) dan 50 sm past bolsa,
havzaga necha kub metr suv sigadi?
6. Trapetsiyaning quyida keltirilgan xossalaridan qaysilari
muhim xossalar, qaysilari muhim bolmagan xossalar boladi:
1) trapetsiyaning ikkita tomoni parallel; 2) trapetsiyaning
asoslari gorizontal holatda; 3) katta asosidagi ikkala burchagi
otkir; 4) kichik asosidagi ikkala burchagi otmas; 5) tra-
petsiya ichki burchaklarining yigindisi 360° ga teng.
7. «Togri tortburchak» tushunchasining hajmi «kvadrat» tushun-
chasining hajmidan «katta» ekanligi togrimi? Bu tushuncha-
larning mazmuni orasida ozaro qanday boglanish mavjud?
8. Quyidagi tariflarni tahlil qiling:
1) agar togri chiziqlar bir tekislikda yotsa va kesishmasa,
ular parallel deyiladi;
2) agar uchburchakning aqalli ikkita tomoni teng bolsa,
bu uchburchak teng yonli uchburchak deyiladi;
3) ozgaruvchining tenglamani togri tenglikka aylantiruvchi
qiymati tenglamaning ildizi deyiladi.
9. Oquvchi togri burchakni tomonlari ozaro perpendikular
bolgan burchak sifatida, ozaro perpendikular togri
7
chiziqlarni esa kesishishi natijasida togri burchaklar hosil
qiluvchi togri chiziqlar sifatida tarifladi. Oquvchi qanday
xatoga yol qoygan? Boshlangich sinf oquvchilarini togri
burchak tushunchasi bilan qanday tanishtirish mumkin?
10. Quyidagi jumlalardan qaysilari sodda va qaysilari murakkab
jumlalar:
1) teng yonli ABC uchburchakning asosiga otkazilgan bis-
sektrisa, mediana va balandliklar teng; 2) togri burchakli
uchburchakda gipotenuzaning kvadrati katetlari kvadrat-
larining yigindisiga teng; 3) agar uchburchak teng yonli
bolsa, u holda uning asosidagi burchaklari teng.
11. Har bir fikrning mantiqiy strukturasini aniqlang.
1) 12 juft son va 6 ga bolinadi; 2) agar burchaklar vertikal
bolsa, u holda ular tengdir; 3) 3 soni irratsional sondir.
12. Jumlalarni oxiriga yetkazing va ularning mantiqiy struktu-
ralarini aniqlang:
1) uchburchakning orta chizigi asosga parallel va ... ;
2) agar AB = 0 bolsa, u holda A=0 yoki ... .
2- §. ROST VA YOLGON MULOHAZALAR,
KVANTORLAR
Rost yoki yolgon mazmundagi gaplar mulohazalar deyiladi.
Masalan, «Ozbekistonning poytaxti Toshkent», «4 soni juft»
mazmundagi gaplar rost mulohazalarga, «Pedagogika kollejini
tugatgan talabalarga hamshira mutaxassisligi beriladi», degan
gap esa yolgon mulohazaga misol bola oladi. Umuman har bir
mulohaza ikkita qiymatga ega bolishi mumkin: rost (1) va
yolgon (0).
Agar A va B mulohazalarning ikkalasi ham rost bolsa, u
holda «A va B» korinishidagi mulohazalar rost boladi. Agar
ulardan birortasi yolgon bolsa, unda «A va B» mulohaza yolgon
boladi.
1- misol. 12 soni juft va 5 ga bolinadi. Mulohazaning rost
yoki yolgonligini aniqlang.
Y e c h i s h. Mulohaza «A va B» korinishdagi mulohaza
bolib, A «12 soni juft», B esa «12 soni 5 ga bolinadi».
Korinib turibdiki, A mulohaza rost, B mulohaza esa yolgon
(chunki 12 soni 5 ga bolinmaydi). Bundan berilgan mulohazani
yolgonligi kelib chiqadi.
8
2- misol. 6 kichik yoki teng 11 mulohazasi rost bolishi
mumkinmi?
Y e c h i s h. Bu murakkab mulohaza «A yoki B» korinishga
ega bolib, A «6 kichik 11», B «6 teng 11». Korinib
turibdiki, A mulohaza rost, B mulohaza esa yolgon.
Bundan berilgan mulohazaning rostligi kelib chiqadi. Demak,
A va B mulohazalardan birortasi rost bolsa, «A yoki B» mulohaza
rost boladi.
3- misol. 7 kichik yoki teng 5 mulohaza rost bolishi mumkinmi?
Y e c h i s h. Bu «A yoki B» mulohaza bolib, A «7 kichik 5»,
B esa «7 teng 5». Korinib turibdiki, A mulohaza yolgon, B
mulohaza ham yolgon. Unda berilgan mulohazaning yolgonligi
kelib chiqadi. Demak, agar A va B mulohazalarning har ikkalasi
yolgon bolsa, «A yoki B» mulohaza yolgon boladi.
4- misol. «14 tub son». Gapni izohlang.
Y e c h i s h . Bu yolgon mulohaza, chunki 14 soni faqatgina
1 soniga bolinmasdan, balki 2, 7 yoki 14 sonlariga ham
bolinadi. Bu mulohazaning inkorini «14 ni tub son, deyish
notogri». Rost mulohaza hosil boldi. Shunday qilib, «14 tub
son» mulohazasining inkorini «14 tub son emas» deb yozish
mumkin. Bu ham rost mulohaza boladi.
Odatda, A mulohazaning inkorini<A deb belgilash qabul
qilingan va «A emas» deb oqiladi.
Umuman, agar A rost bolsa, yolgon va A yolgon bolsa,
rost boladigan mulohaza A mulohazaning inkori deyiladi.
«Va», «yoki», «emas» sozlari bilan tuzilgan mulohazalarning
rostlik jadvali quyidagicha tuziladi:
A
B
A va B
A yoki B
A emas
1
1
1
1
0
1
0
0
1
0
0
1
0
1
1
0
0
0
0
1
Demak, murakkab mulohazalarning rostligi mulohaza
tarkibidagi sodda mulohazalarning rostligiga bogliq.
«Barcha» va «bazi» sozlarining manosiga toxtalib otaylik.
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 sonlar haqida quyidagi mulohazalarni
aytish mumkin:
9
1) barcha sonlar bir xonali sonlardir;
2) sonlardan bazilari juft sonlardir.
Umuman, togri va notogri mulohazalar mavjud. Odatda,
togri mulohazalarni rost va notogri mulohazalarni yolgon
mulohazalar deb qaraymiz.
Agar 1- jumladan «barcha» sozini olib tashlansa, «sonlar
bir xonali sonlardir», degan jumla hosil boladi. «Bu jumla
chinmi yoki yolgonmi?» savoli manoga ega emas. Demak,
qatnashayotgan «barcha» sozi uni mulohazaga aylantiradi.
2- jumla ham shunga oxshash tuzilgan, faqat «sonlar juft
sonlaridir» «bazi» sozi mulohazaga aylantiradi. «Barcha» va
«bazi» sozlari kvantorlar deyiladi. «Kvantor» sozi lotincha bolib,
«qancha» degan manoni bildiradi. Bundan tashqari, «ixtiyoriy»,
«har qanday», «har bir», «barcha (hamma)» umumiylik kvantorlari
va «mavjud», «bazi», «topiladi», «aqalli bitta» kvantorlari mavjud.
Kopgina matematik jumlalar kvantorli fikr shakliga ega,
masalan: barcha kvadratlar togri tortburchaklardir, bazi juft
sonlar 4 ga bolinadi, ixtiyoriy togri tortburchakda ichki
burchaklar yigindisi 360° ga teng.
Kop hollarda fikrlardagi kvantorlar tushirib qoldiriladi.
Masalan, sonlarni qoshishning orin almashtirish qonuni
a + b = b + a tenglik korinishida yoziladi. Ixtiyoriy a va b son-
lar uchun a + b = b + a tenglikning orinli ekanligini, yani
qoshishning orin almashtirish qonuni umumiylik kvantorlari
qatnashgan fikr ekanini bildiradi.
5- misol. Ixtiyoriy 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 sonlar x + 2 > x
tengsizlikning yechimi boladi. Bu fikrlar rostmi yoki yolgonmi?
Y e c h i s h. Ixtiyoriy 0, 1, 2, ..., 9 sonlar x + 2 > x tengsiz-
likning yechimi bolishiga ishonch hosil qilish uchun quyidagi
hollar korib chiqiladi:
x = 0 da 0 + 2 > 0 boladi, yani sonli tengsizlik rost.
x = 1 da 1 + 2 > 1 boladi, yani sonli tengsizlik rost.
x = 2 da 2 + 2 > 2 boladi, yani sonli tengsizlik rost.
x = 9 da 9 + 2 > 9 boladi, yani sonli tengsizlik rost.
Haqiqatan ham, 0, 1, 2, ..., 9 sonlardan biri x + 2 > x
tengsizlikning yechimi boladi, yani «ixtiyoriy 0, 1, 2, ..., 9
sonlar x + 2 > x tengsizlikning yechimi boladi» degan fikr rost.
Biz buni qanday aniqladik? Barcha xususiy va mumkin
bolgan hollarni qarab chiqish bilan isbotladik. Isbotlanishning
foydalangan usuli tola induksiya deb ataladi.
10
6- misol. Ketma-ket keluvchi ixtiyoriy uchta natural sonning
yigindisi 3 ga bolinadi. Bu fikr rostmi yoki yolgonmi?
Y e c h i s h. Isbotlashning birinchi jumla uchun qollanilgan
usulini bu yerda qollab bolmaydi, chunki barcha hollarni korib
chiqish imkoniga ega emasmiz.
Ketma-ket keluvchi natural sonlar x, x + 1, x +2 lar orqali
belgilanadi va ixtiyoriy x da x + (x + 1) + (x +2) yigindi 3 ga
bolinishi isbotlanadi. x + (x + 1) + (x +2) ifodani x + x +
+ 1 + x +2 = 3x +3 = 3(x +1) korinishida yozish mumkin. 3
soni 3 ga bolingani uchun kopaytma ham 3 ga bolinadi.
Demak, ketma-ket keluvchi ixtiyoriy uchta natural sonning
yigindisi ham 3 ga bolinadi
7- misol. Ixtiyoriy togri tortburchak kvadratdir. Berilgan
fikr qanday tuzilgan?
Y e c h i s h. Bu yolgon fikr. Bunga ishonch hosil qilish uchun
kvadrat bolmaydigan togri tortburchak chizish yetarli.
Umuman, umumiylik kvantori qatnashgan fikrlarning rostli-
gini isbotlash yoli bilan aniqlanadi.
3 ga karrali natural sonlar mavjud va togri burchakli teng
tomonli uchburchaklar mavjud, degan mulohazalarni qaraylik.
Birinchi fikr rost. Bu xulosani asoslash uchun misol keltirish
yetarli. Masalan, 9 natural son va u 3 ga bolinadi.
Ikkinchi fikr yolgon. Haqiqatan ham, togri burchakli
uchburchakning bir burchagi 90° bolishi kerak, teng tomonli
uchburchakning hamma burchaklari kattaliklari 60° ga teng.
Demak, togri burchakli uchburchaklar orasida teng tomonli
uchburchaklar yoq.
Umuman, mavjudlik kvantori qatnashgan fikrning rostligi
misollar keltirish bilan aniqlanadi. Aslini olganda, umumiy xa-
rakterdagi barcha fikrlar umumiylik kvantori qatnashgan fikrlar
boladi. Quyidagi fikrlar xuddi shunday fikrlardir:
1) a + b = b + a;
3) 0 + a = a;
5) ab = ba;
2) 0a = 0;
4) 1a = a;
6) a : 1 = a.
Haqiqatan ham, ixtiyoriy b va a natural sonlar uchun qoshish
va kopaytirishning orin almashtirish xossasi orinli: ixtiyoriy
a son uchun 0+a = a, 0a = 0.
«Barcha natural sonlar 3 ga bolinadi». Bu yolgon mulohaza
ekanligiga oson ishonch hosil qilish mumkin. Masalan, 17
natural son 3 ga bolinmaydi.
11
Berilgan mulohazaning inkori quyidagicha tuziladi (yasaladi).
«Barcha natural sonlarning 3 ga bolinishi yolgon». Bu
mulohaza rost va u mazmuniga kora «3 ga bolinmaydigan
natural sonlar mavjud» degan mulohaza bilan bir xil.
Shunday qilib, «barcha natural sonlar 3 ga bolinadi»
mulohazaning inkorlarini ikki usul bilan tuzish mumkin ekan:
1) berilgan jumlaning oxiriga «bolishi (ekani) yolgon»
sozini qoshish bilan;
2) umumiylik kvantorlarini mavjudlik kvantorlariga al-
mashtirish hamda kvantordan keyin keluvchi sozni inkoriga
aylantirish bilan.
«Barcha natural sonlar 3 ga bolinmaydi» jumla «barcha
natural sonlar 3 ga bolinadi» jumlaning inkori emas, chunki
bu jumla ham berilgan jumla kabi yolgon mulohaza boladi.
8- misol. «Bazi toq sonlar 4 ga bolinadi» mulohazasining
inkorini tuzing.
Y e c h i s h . «Bazi toq sonlar 4 ga bolinadi». Bu yolgon
mulohaza. Barcha toq sonlar ikkiga bolinmaydi va, demak, 4
ga ham bolinmaydi. Berilgan mulohazaning inkori: «bazi toq
sonlarning 4 ga bolinishi yolgon». Bu rost mulohaza va
mazmuniga kora «barcha toq sonlar 4 ga bolinmaydi» mulohaza
mazmuniga mos keladi.
Shunday qilib, «bazi toq sonlar 4 ga bolinadi» mulohazasi-
ning inkorini ikki usul bilan tuzish mumkin:
1) berilgan jumlaning oxiriga «ekani (bolish) yolgon» sozini
qoshish bilan;
2) mavjudlik kvantorini umumiylik kvantoriga almashtirish
hamda kvantordan keyin keluvchi jumlani uning inkoriga
almashtirish bilan.
Kvantorli (umumiylik yoki mavjudlik) fikrning inkori ikki
xil usul bilan yasalishi mumkin:
1) berilgan fikrning oxiriga «ekani (bolishi) yolgon» sozla-
rini qoshish bilan;
2) umumiylik (mavjudlik) kvantorlarini mavjudlik (umumiy-
lik) kvantorlariga almashtirish hamda kvantordan keyin keluvchi
jumlani uning inkoriga almashtirish bilan.
Keltirilgan bu qoida kvantorli mulohazaning inkorini togri
yasash uchun yetarli. Berilgan mulohazaning inkori yana boshqa
shaklda ham yasalishi mumkin. Bunda faqat ushbu talabga rioya
qilish muhim: agar berilgan mulohaza yolgon bolsa, u holda
uning inkori rost mulohaza bolishi kerak va aksincha.
12
Mashqlar
1. Quyidagi jumlalar orasidan rost fikrlarni toping va ularning
rostlik qiymatini aniqlang: 8 butun son; 42 ni 5 ga bolganda
qoldiq 2 qoladi; x < 3; har qanday togri tortburchakning
diagonallari teng; 342 - 17 = 51.
2. Ushbu fikrlardan qaysilari rost: 6 soni 2 ga va 3 ga bolinadi;
123 soni 3 ga va 9 ga bolinadi.
3. Quyidagi fikrlarning inkorini tuzing: 132 soni 9 ga bolinadi;
5 < 4; 3,2 natural son.
4. A rost fikr ekani malum. Faqat shuni bilgan holda 1) A va B;
2) A yoki B korinishdagi fikrlarning rostlik qiymatlarini
aniqlash mumkinmi?
5. 21, 52, 409, 248, 30, 2094, 322, 22, 371, 142, 2, 222, 14,
20 sonlar berilgan:
1) yozuvda ikkita raqam va 2 raqami bolgan barcha sonlarni
kochirib yozing:
2) yozuvda ikkita raqam yoki 3 raqami bolgan barcha
sonlarni kochirib yozing.
6. Quyidagi fikrlar yolgon fikrlar ekanini isbotlang va ularning
inkorini ikki xil usul bilan yozing:
1) kvadratning har qanday xossasi togri tortburchak uchun
orinli;
2) ixtiyoriy natural son x +1 = 2x - (x -1) tenglamaning
yechimi boladi;
3) x
2
=-1 tenglamaning yechimi bolgan natural son mavjud.
7. Quyida keltirilgan fikrlarning qaysilari «har qanday juft son
3 ga bolinadi» jumlasining inkori boladi:
1) har qanday juft son 3 ga bolinmaydi;
2) har qanday juft sonning 3 ga bolinishi notogri;
3) 3 ga bolinmaydigan juft son mavjud;
4) bazi juft sonlar 3 ga bolinadi;
5) har qanday son ham 3 ga bolinavermaydi.
8. Jadvalni tahlil qiling va xulosa chiqaring.
T/r
Mulohaza
Mulohaza inkori
1.
Toshkent Ozbekiston
poytaxti
Toshkent Ozbekiastonning
poytaxti emas
2.
Ikki karra ikki besh
Ikki karra ikki beshga teng
emas
3.
Yupiterning vazni Yerning
vaznidan kam
Yupiterning vazni Yerning
vaznida kam emas
13
davomi
T/r
Mulohaza
Mulohaza inkori
4.
32 soni 3 ga bolinadi
32 soni 3 ga bolinmaydi
5.
Eng katta natural son
mavjud
Eng katta natural son mavjud
emas
6.
36 soni 36 dan katta
36 soni 36 dan katta emas
7.
Nargizaning akasi bor
Nargizaning akasi yoq
8.
a>b
a soni b dan katta emas
9. Jadvalda fikrning inkori togri tuzilganligini izohlang.
T/r
Fikr
Inkorini tushunish
Inkorini ifodalash
1. Sinf xonasida
hech narsa yoq
Balkim, sinf xonasida
hesh narsa yoq
Sinf xonasida nima-
dir bor
2. 11010 soni
sodda
Balkim, 111010 soni
sodda
111010 sonu sodda
emas
3. 24 ga
bolinadigan son
9 ga bolinadi
Balkim 24 ga boli-
nadigan son 9 ga
bolinadi
24 ga bolinadigan
son 9 ga bolin-
masligi mumkin
4. Aka-uka
Jumayevlar bir
sinfda oqiydi
Balkim, aka-uka
Jumayevlar bir sinfda
oqiydi
Aka-uka Jumayev-
lar turli sinflarda
oqiydi
5. 12 soni 3 va 4
ga bolinadi
Balkim, 12 soni 3 ga
va 4 ga bolinadi
12 soni hech bol-
maganda 3 va 4 ning
bittasiga bolin-
maydi
10. Mulogaza turini aniqlang. Uning inkorini yozing:
1) har bir natural son oziga va 1 ga bolinadi;
2) ayrim sonlar faqat bitta boluvchiga ega;
3) har qanday natural son hech bolmaganda ikkita
boluvchiga ega;
4) sodda son har doim murakkabdan kichik;
5) ozaro tub sonlarning ozlari ham tub son boladi;
6) 9 va 15 sonlari ozaro tub;
7) 3 ga karrali son 3 bilan tugamasligi mumkin.
14
3- §. JUMLALAR ORASIDAGI KELIB CHIQISHLIK VA TENG
KUCHLILIK MUNOSABATLARI. ZARUR VA YETARLI
SHARTLAR. TEOREMANING TUZILISHI VA
ULARNING TURLARI
Har qanday mulohaza «demak», «berilgan mulohazadan
kelib chiqadi», «bundan kelib chiqadi» sozlari bilan amalga
oshiriladi. Masalan, A «x soni 4 ga karrali» va B «x soni 2 ga
karrali». Ular bir-biri bilan quyidagicha boglangan: 4 ga karrali
ixtiyoriy son 2 ga karrali boladi yoki sonning 4 ga karrali
ekanidan uning 2 ga karrali ekani kelib chiqadi.
Agar har safar A mulohaza rost bolganda B mulohaza ham
rost bolsa, A mulohazadan B mulohaza kelib chiqadi, deyiladi.
A dan B kelib chiqadi mulohazasini
⇒
belgidan foydalanib,
A
⇒
B deb yozish mumkin.
⇒
belgi mulohazalar orasida kelib
chiqishlik munosabatini ifodalaydi. A
⇒
B yozuv turlicha
oqiladi: A dan B kelib chiqadi; BA dan kelib chiqadi; agar A
bolsa, u holda B boladi; A boladi, demak, B boladi; har
qanday AB hamdir.
1- masala. «x soni 4 ga karrali ekanidan uning 2 ga karrali
ekani kelib chiqadi» mulohazasi uchun kelib chiqishlilik
munosabatini ifodalang.
Y e c h i sh . «x soni 4 ga karrali ekanligidan uning 2 ga karrali
ekani kelib chiqadi» mulohazasini bunday yozish ham mumkin:
4 ga bolinuvchi har qanday son 2 ga ham bolinadi; agar son 4
ga bolinsa, u holda 2 ga ham bolinadi; x soni 4 ga bolinadi.
Demak, 2 ga ham bolinadi.
2- masala. A «uchburchak teng yonli» va B «uchburchak-
ning asosidagi burchaklari teng» mulohazalar berilgan. Ularning
qanday boglanganligini aniqlang.
Y e c h i sh. Agar uchburchak teng yonli bolsa, u holda uning
asosidagi burchaklari teng (yani ÐA = ÐB deb tasdiqlash mum-
kin) ekani va, aksincha, agar uchburchakning asosidagi burchaklar
teng bolsa, u holda bu uchburchak teng yonli uchburchak (yani,
ÐB = ÐA ) bolishi geometriya kursidan malum.
Agar A mulohazadan B mulohaza kelib chiqsa, B mulo-
hazadan A mulohaza kelib chiqsa, u holda A va B mulohazalar
teng kuchli mulohazalar deyiladi.
Bu tarifga kora, «uchburchak teng yonli» va «uchburchak-
ning bir tomoniga yopishgan burchaklari teng» mulohazalari
teng kuchli mulohazalar boladi.
15
«A mulohaza B mulohazaga teng kuchli» mulohazasi «
⇔
»
belgidan foydalanib, A
⇔
B deb yoziladi.
A
⇔
B yozuv turlicha oqiladi: a) A mulohaza B mulohazaga
teng kuchli; b) B va faqat B bolganda, A boladi; d) agar B
faqat B bolsa, A boladi.
Zarur va yetarli shartlar bilan tanishib otaylik.
Agar A mulohazadan B mulohaza kelib chiqsa, u holda B
mulohaza A mulohaza uchun zarur shart, A mulohaza esa B
mulohaza uchun yetarli shart deyiladi.
Agar A va B mulohazalar teng kuchli bolsa, u holda A
mulohaza B mulohaza uchun zarur va yetarli shart deyiladi va
aksincha.
3- misol. A «x sonining yozuvi 0; 2; 4; 6; 8 raqamlarining
biri bilan tugaydi», B «x soni 2 ga bolinadi» mulohazasi
bolsin. Sonning 2 ga bolinishining biror belgisini yozing.
Y e c h i s h. x sonining yozuvi 0; 2; 4; 6; 8 raqamlarining biri
bilan tugashidan, bu sonning 2 ga bolinishi kelib chiqadi. Teskari
davo ham orinli. Demak, berilgan A va B mulohazalar teng
kuchli va ularning har biri ikkinchisi uchun zarur va yetarli shart
boladi, yani sonning 2 ga bolinishi uchun bu sonning yozuvi
0; 2; 4; 6; 8 raqamlarining biri bilan tugashi zarur va yetarli.
4- misol. Surxondaryo viloyatida oltita pedagogika kolleji,
Toshkent viloyatida esa undan uchta kop pedagogika kolleji
bor bolsin. Ikkala viloyatda nechta pedagogika kolleji bor?
Y e c h i s h. Ikkala viloyatda hammasi bolib nechta peda-
gogika kolleji borligini birdaniga aytish qiyin, chunki Toshkent
viloyatida nechta pedagogika kolleji borligini bilish kerak.
Demak, «kerak» va «mumkin» sozlarini togri qollay bilish
matematikani organishda «zarur» va «yetarli» sozlaridan foyda-
lanishda qol keladi.
Matematikani organishda teoremalar deb ataluvchi jumlalar
bilan ishlashga togri keladi. Ular mazmunan xilma-xil
bolishiga qaramasdan, ularning hammasi isbotlashni talab
qiladigan fikrlardir.
Bizga malum bolgan matematik mantiq tushunchalaridan
foydalanib, teoremaning tuzilishini aniqlashga harakat qilaylik.
Masalan, «Agar nuqta burchak bissektrisasida yotsa, u burchak
tomonlaridan teng uzoqlashgan boladi». Bu teoremaning sharti
«nuqta burchak bissektrisasida yotadi» va xulosasi «nuqta
burchak tomonlaridan teng uzoqlashgan».
16
Teoremaning isboti bu fikrlar ketma-ketligi bolib, u qarala-
yotgan nazariyaning aksiomalariga yoki avvalroq isbot qilingan
teoremalarga asoslanadi.
1- teorema. Rombning diagonallari ozaro perpendikular.
Agar tortburchak romb bolsa, uning diagonallari perpen-
dikular bolishi malum.
Z a r u r i y s h a r t: tortburchak romb bolishi uchun uning
diagonallari perpendikular bolishi zarur.
Y e t a r l i s h a r t: tortburchak diagonallari perpendikular
bolishi uchun uning romb bolishi yetarli.
2- teorema. Agar sonning raqamlari yigindisi 9 ga bolinsa,
sonning ozi ham 9 ga bolinadi.
Teskari teorema. Agar son 9 ga bolinsa, uning raqamlari
yigindisi ham 9 ga bolinadi. Teskari teorema togri bolgani
uchun bu ikki teoremani bittaga birlashtirish mumkin: son 9 ga
bolinishi uchun uning raqamlari yigindisi 9 ga bolinishi zarur
va yetarli.
Teoremalardan tashqari, isbotsiz qabul qilinadigan jumlalar,
aniqrogi, isbot talab qilmaydigan jumlalar mavjud. Masalan,
paxta oq rangda, togri chiziq tekislikni ikkita yarim tekislikka
ajratadi, ixtiyoriy togri chiziq uchun unga tegishli bolgan va
tegishli bolmagan nuqtalar mavjud va hokazo. Bunday jumlalar
aksiomalar deyiladi. «Aksioma» sozi grekchadan olingan bolib,
«togriligini tan olish» manosini anglatadi.
5- misol. «Agar burchaklar vertikal burchaklar bolsa, u holda
ular teng burchaklar boladi» teoremasiga teskari teorema yozing.
Turli teoremalar yozish mumkinmi?
Y e c h i s h. Berilgan teoremaga teskari teorema: agar bur-
chaklar teng bolsa, u holda ular vertikal burchaklar boladi,
deb yoziladi. Bu yolgon fikr.
Berilgan teoremaga qarama-qarshi teorema «agar bur-
chaklar vertikal burchaklar bolmasa, u holda ular teng
bolmaydi» deb yoziladi. Bu ham yolgon fikr. Bundan
tashqari, qarama-qarshisiga teskari teorema «agar burchaklar
teng bolmasa, u holda ular vertikal burchaklar bolmaydi»
deb yoziladi. Bu rost fikr. Shunday qilib, har doim A
⇔
B
teorema rost bolganda, B
⇔
A teorema rost va, aksincha,
bolishidan darak beradi.
17
Mashqlar
1. Oquvchi 3+5=8, 9+5=14, 11+17=28 tengliklarni hosil
qilib, quyidagicha xulosa chiqaradi: ixtiyoriy ikkita toq sonning
yigindisi juft son boladi. Bu xulosa togrimi? Yigindisi juft
son boladigan ikkita toq son oylab topa olasizmi? Sizning
javobingiz bunday ikkita toq son mavjud emasligini isbotlay
oladimi?
2. Quyida keltirilgan A va B jumlalar kelib chiqishlik muno-
sabatida bolish-bolmasligini aniqlang: A «x soni 3 ga
karrali»; B «tortburchakning diagonallari teng»; B
«x 5 ga karrali son»; A «uchburchak togri burchakli
uchburchakdir»; B «uchburchak teng yonli uchburchakdir».
3. «Demak» sozi togri qollanilganmi: 10a natural son,
demak, 15a ham natural son; a-4 musbat son; a-1 musbat
son.
4. Matematika kursidan biror teoremani olib, sharti, xulosasi
va tushuntirish qismini ajratib korsating.
5. Biror teoremani togri teorema deb qabul qilib, unga teskari,
qarama-qarshi, teskarisiga qarama-qarshi teoremalarni
tuzing va ularning togri yoki notogriligini aniqlang.
6. «Agar son 4 ga bolinsa, u holda u 2 ga bolinadi» jumlasining
rost ekani malum. Uni «zarur» va «yetarli» sozlaridan
foydalanib ifodalang.
7. Quyidagi jumlalardan qaysilarini «zarur» va «yetarli»
sozlaridan foydalanib qayta ifodalash mumkin: har qanday
teng tomonli uchburchak teng yonli uchburchak boladi;
har qanday togri burchakli uchburchak teng yonli uch-
burchak boladi?
8. Quyidagi jumlalarni «agar ... bolsa, u holda ... boladi»,
«har qanday», «kelib chiqadi» sozlaridan foydalanib, qayta
ifodalang: son 10 ga bolinishi uchun uning yozuvi nol bilan
tugashi zarur; 2a butun son bolishi uchun a ning butun
son bolishi yetarli.
9. Quyidagi fikrlardan qaysilari rost fikrlar: son 2 ga bolinishi
uchun uning nol bilan tugashi zarur; son 3 ga bolinishi
uchun 6 ga bolinishi yetarli; son 10 ga bolinishi uchun
uning 2 ga va 5 ga bolinishi zarur va yetarli; son 15 ga
bolinishi uchun uning 5 ga bolinishi zarur; son 100 ga
bolinishi uchun uning 10 ga bolinishi yetarli.
2 E. Jumayev
18
10. Quyidagi teoremalarning har birida shart va xulosani ajrating:
agar uchburchakning hamma tomonlari teng bolsa, u holda
uning hamma burchaklari ham teng boladi; ikkita juft
sonning yigindisi juft son; agar son 3 va 4 ga karrali bolsa,
u 12 ga karrali boladi; ayirma berilgan songa bolinishi
uchun kamayuvchi va ayriluvchi shu songa bolinishi yetarli;
a va b natural sonlar ayirmasi natural son bolishi uchun
a > b bolishi zarur va yetarli.
11. «Tortburchakning parallelogramm bolishi uchun uning
qarama-qarshi tomonlari teng bolishi zarur» teoremasi
berilgan. Bu teoremada shart va xulosani ajrating va: kelib
chiqadi; har qanday; yetarli sozlarini qollab, uni qayta
ifodalang.
12. Quyidagi teoremalardan qaysilari «har qanday togri
tortburchakning diagonallari teng boladi» teoremasiga teng
kuchli: agar tortburchakning diagonallari teng bolmasa, u
holda bu tortburchak togri tortburchak bolmaydi; agar
tortburchakning diagonallari teng bolsa, u holda bu
tortburchak togri tortburchak boladi; tortburchakning
diagonallari teng bolishi uchun bu tortburchak togri
tortburchak bolishi yetarli.
4- §. MATEMATIK ISBOTLAR. TOLIQMAS INDUKSIYA,
DEDUKSIYA, ANALOGIYA. ALGORITM
TUSHUNCHASI VA UNING XOSSALARI
Agar n
2
+ n + 41 ifodada n orniga 1, 2, 3, 4 va hokazo
sonlar qoyilsa, masalan, n = 1 da ifodaning qiymati tub son
43 ga teng, n = 2 da ifodaning qiymati tub son 47 ga teng,
n = 3 da ifodaning qiymati tub son 53 ga teng va hokazo boladi.
Olingan natijalarga suyangan holda ixtiyoriy natural n da
n
2
+ n + 41 ifodaning qiymati tub son boladi, deb xulosa chiqa-
rish mumkin boladi.
Malumki, 15 soni 5 ga bolinadi, 25 soni 5 ga bolinadi, 35
soni 5 ga bolinadi, 95 soni 5 ga bolinadi. Bularni hisobga olib,
5 raqami bilan tugaydigan ixtiyoriy son 5 ga bolinadi, deb xulosa
chiqarsak boladi. Bir qator xususiy hollar asosida umumiy xulosa
chiqardik. Bunday mulohaza toliqsiz induksiya boladi.
Toliqsiz induksiya natijasida olingan xulosalar rost ham,
yolgon ham bolishi mumkin. Masalan, 5 raqami bilan
tugaydigan sonning 5 ga bolinishi haqidagi xulosa rost va
19
ixtiyoriy natural n da n
2
+ n + 41 ifodaning qiymati tub son
boladi, degan davo esa yolgon. Haqiqatan ham, agar n = 41
bolsa, 41
2
+ 41 + 41 = 41
2
+ 241 = 41(41 + 2) = 4143
hosil boladi, aniqrogi n
2
+ n + 41 ifodaning qiymati murakkab
son bolib chiqadi.
Mulohazalar tahlilida asos tushunchasi muhim ahamiyatga ega.
1- misol. 5 va 6 sonlari orasida «kichik» munosabatini
ornating.
Y e c h i s h. Sanoqda 5 soni 6 sonidan oldin aytilgani uchun
5 kichik 6. Chunki: agar a soni sanoqda b sonidan oldin aytilsa,
u holda a kichik b; 5 soni sanoqda 6 dan oldin aytiladi. Birinchi
jumla ixtiyoriy a va b sonlari uchun orinli va umumiy asos
deyiladi. Ikkinchi jumla esa aniq 5 va 6 sonlariga tegishli va
xususiy asos deyiladi. Ikki asos natijasida olingan natija xulosa
deb ataladi.
Asos bilan xulosa orasidagi kelib chiqishlik munosabati orinli
boladigan mulohaza deduktiv mulohaza deyiladi.
Mulohazada asos ham, xulosa ham rost bolsa, uni deduktiv
deb qarash mumkin. Masalan, umumiy asos «agar natural son
4 ga karrali bolsa, u holda u 2 ga karrali boladi» bolsa, xususiy
asos 12 soni 2 ga karrali va xulosa 12 soni 2 ga karrali boladi.
Shunday qilib, bilish jarayonida deduktiv va induktiv mulo-
hazalar ozaro boglangan bolib chiqadi.
Induktiv mulohazalar har doim togri xulosalarga olib
kelavermaydi ham, lekin matematika va boshqa fanlarni
organishda ularning roli juda katta. Induktiv mulohazalar
yuritish davomida xususiy hollarda umumiylikni kora bilish,
oz taxminlarini ayta olish malakalari shakllanadi.
Pedagogika kollejlarida toliqsiz induktiv xulosa tez-tez qol-
laniladi. Odatda, barcha umumiy qonuniyatlar bu yerda induktiv
yol bilan keltirilib chiqariladi. Qoshish va kopaytirishning
orin almashtirish qonuni 0 + a = a, 1a = a, a : 1 = a, 0a = 0
tengliklar va boshqa qonuniyatlar shunday asoslanadi.
Pedagogika kollejlarida toliqsiz induktiv xulosadan tashqari
analogiya boyicha (taqqoslab) xulosa chiqarishdan keng
foydalaniladi, bunda bilimlarni organilgan obyektlarga ko-
chirish amalga oshiriladi. Kochirish uchun bu obyektlarning
oxshashlik va farq qilishi alomatlari (belgilari) haqidagi bilimlar
asos bolib xizmat qiladi. Analogiya matematik induksiyani
rivojlantirish imkonini beradi, u fanni chuqur ozlashtirishga
imkon beruvchi muhim manba boladi.
20
Biroq shuni unutmaslik kerakki, analogiya boyicha hosil
qilingan xulosalar rost bolishi ham, yolgon bolishi ham
mumkin. Analogiya boyicha hosil qilingan xulosalar deduktiv
metod bilan isbot qilinishi kerak.
Algoritm bajariladigan ishning tartibini belgilash.
Algoritm tushunchasi matematik tushunchalardan bolib,
matematikaning «Algoritmlar nazariyasi» deb ataluvchi maxsus
bolimining tadqiqot obyekti hisoblanadi.
Algoritm biror jarayonni aniq tasvirlash va uni bajarish uchun
korsatmadir. «Algoritm» sozi IX asrda yashagan Orta osiyolik
matematik al-Xorazmiyning ismini Yevropa tillariga tarjima
qilish natijasida kelib chiqqan. Al-Xorazmiy arifmetik amallarni
bajarish qoidasi (algoritm)ni korsatib bergan.
Algoritmlashtirishning vazifasi algoritmlarni tuzish (yozish)ga
orgatishdan iborat bolib, bajaruvchi (odam, robot, EHM)
algoritmlarni bajarish qoidasiga rioya qilgan holda yagona
natijaga erishmogi lozim. Bu esa algoritmlarni yozish qoidasiga
bazi talablar qoyadi. Bular quyidagi xossalar korinishida
ifodalanadi:
Aniqlik xossasi. Algoritm korsatmalari bir manoli bolishi
zarur. Algoritm bajariladigan amallarning zarur ketma-ketligini
aniq belgilab beradi. Algoritmning amalga oshish jarayoni
konkret hisobchiga bogliq bolmaydi.
Ommaviylik xossasi. Algoritmning boshlangich malumot-
larning ruxsat etilgan ixtiyoriy qiymatlarida yaroqli bolishi zarur.
Natijaviylik xossasi. Izlanayotgan natijani boshlangich
malumotlarning ruxsat etilgan qiymatlari uchun chekli
sondagi yetarlicha raqamlardan song olishi mumkin bolishi
kerak.
1- misol. Nargiza qovurma kartoshkani xush koradi. Ona-
sining bajargan ishini tartib bilan joylashtiring:
a) kartoshkani tuzladi;
b) qizitilgan yogga kartoshkani tashladi;
d) gaz pechkani yoqdi;
e) kartoshkani artdi;
f) magazindan kartoshka va yog sotib oldi;
g) yogni qozonga quydi va gazga qoydi;
h) gazni ochirdi va kartoshkani likopchaga suzdi.
21
Mashqlar
1. Quyidagi mulohazalarning har birida umumiy asosni, xususiy
asosni va xulosani ajrating: agar uchburchak teng yonli
bolsa, u holda uning asosidagi burchaklari teng boladi;
har qanday teng yonli uchburchakning asosidagi burchaklari
teng; ABC uchburchakning asosidagi burchaklari teng emas,
demak, ABC teng yonli uchburchak emas; har qanday teng
yonli uchburchakning asosidagi burchaklari teng boladi;
ABC teng yonli uchburchak emas, demak, uning asosidagi
burchaklari teng bolmaydi.
2. Karim 5 ta yongoq topdi, Olim esa 3 ta yongoq topdi.
Karim nechta kop yongoq topdi?
Masalani yechishda amallar tanlashni asoslash tavsiya
etilgan edi. Bir oquvchi bunday qildi: «Bu masalada 5
soni 3 dan nechta kop ekanligini bilish kerak. Shuning
uchun 5 dan 3 ni ayirish kerak». Boshqa oquvchi bunday
asoslashni tavsiya etdi: «Bir soni ikkinchisidan nechta kop
ekanini aniqlashni talab etadigan hamma masalalar ayirish
bilan yechiladi. Bu masalani 5 soni 3 dan nechta kop
ekanini bilish kerak. Demak, masalaning savoliga javob
berish uchun 5 dan 3 ni ayirish kerak». Otkazilgan
mulohazalar togrimi? Ular bir-biridan nima bilan farq
qiladi?
3. Mulohazani shunday tuzingki, natijada u togri bolsin:
agar sonning raqamlari yigindisi 3 ga bolinsa, u holda
son 3 ga bolinadi; 327 sonining raqamlari yigindisi 3 ga
bolinadi, demak ... ; agar sonning raqamlari yigindisi 3
ga bolinsa, u holda son 3 ga bolinadi; m soni 3 ga
bolinmaydi, demak ... ; agar son 18 ga bolinsa, u holda
u 6 ga bolinadi; agar son 6 ga bolinsa, u holda u 3 ga
bolinadi, demak ... .
4. Quyidagi mulohazalar deduktivmi: III sinfning hamma
alochilari sport bilan shugullanadi; III sinf oquvchisi Salim
alochi; demak Salim sport bilan shugullanadi; III sinfning
hamma alochilari sport bilan shugullanadi. III sinf
oquvchisi Vali sport bilan shugullanmaydi; demak u alochi
emas; III sinfning hamma alochilari sport bilan shugul-
lanadi. III sinf oquvchisi Lola alochi emas; demak u sport
bilan shugullanmaydi; III sinfning hamma alochilari sport
22
bilan shugullanadi. III sinf oquvchisi Rano sport bilan
shugullanadi; demak, u alochi?
5. Quyidagi har bir mulohazada umumiy asosni tiklang: 12
natural son, demak, u musbat; ABC uchburchak teng
tomonli uchburchak, demak, u teng yonli uchburchak; 188
soni 9 ga bolinmaydi, demak, uning raqamlari yigindisi 9
ga bolinmaydi.
6. Quyidagi jumlalarning tuzilishini tahlil qiling: bazi toq
sonlar 9 ga bolinadi; har qanday togri tortburchakning
diagonallari teng; birinchi onlikdagi sonlardan aqalli bittasi
murakkab son; ketma-ket keluvchi ixtiyoriy ikkita natural
sonning kopaytmasi 2 ga karralidir.
7. Quyidagi fikrlarni isbotlang yoki rad eting: ixtiyoriy tortbur-
chakning diagonallari teng; bazi toq sonlar 4 ga bolinadi;
7 ga karrali juft sonlar mavjud; barcha togri tortburchaklar
kopburchaklardir.
8. Fikrlarning rostligini tola induksiyadan foydalanib isbot-
lang: barcha bir xonali natural sonlar tenglamaning yechimi
boladi; 4 dan katta, lekin 20 dan kichik har bir juft natural
sonni ikkita tub sonning yigindisi korinishida ifodalash
mumkin.
9. Àvtîbusdà 32 tà yolîvchi bîr. Hàr bir båkàtdà 6 kishi
tushib, 4 kishi chiqdi. Uch båkàtdàn song àvtîbusdà nåchtà
yolîvchi bolgàn?
10. Àmàllàrni bàjàring:
+60
120
+198
378
+90
165
+540
23
11. Quyidàgi àlgîritm boyichà àmàllàrni bàjàring:
12. Rasmdan foydalanib màsàlà tuzing:
13. Màktàbgà bîrish yolingizning àlgîritmini tuzing.
14. Hisoblang:
7902 : 3 + 1765 =
;
12612 - 1007 =
;
1876 + 1440 : 12 =
;
6250 : 25 - 305 =
.
15. Jàdvàlni toldiring:
a
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2×a+a
3
a×4
32
16. Uchburchàkning bir tîmîni
3 sm, ikkinchisi birinchisidàn
1 sm qisqà, uchinchi tîmîni
esà ikkinchisidàn 4 sm uzun.
Uchburchàkning pårimåtrini
tîping.
17. Chîy dàmlàsh àlgîritmini
togri tuzing:
a) chîy dàmlànàdigàn chîynàkkà qàynàgàn suv quying;
b) suvni qàynàting;
d) dàmlàngàn chîynàkni màõsus yopqich bilàn yoping;
a
1
2
3
4
5
6
7
8
9
x
10
22 10
19
3
+7
<18 ?
8
Ha
Yoq
x
300
+40
700
+250
40
+700
250
24
e) chîy dàmlànàdigàn chîynàkni qàynîq suv bilàn chàying;
f) chîynàkkà quruq chîy soling;
g) quruq chîy tàyyorlàng.
18. Jàsurdà à kitîb, Shåràlidà b kitîb, Shuhràtdà esà c kitîb
bîr. Ushbu
a) a + b;
d) a + c;
f) ac;
b) b + c;
e) a + b + c;
g) bc.
ifîdàlàr nimàni bildiràdi? Bu ifîdàning qiymàtini a = 12,
b = 10, c = 7 bolgàndà tîping.
19. 1475
1398
+
va
2
140
1279
+
ni bàjàring và natijalardan foydalanib,
quyidàgilàrni îgzàki hisîblàng:
a) 1476 + 1398 =
;
h) 1402 - 1280 =
;
b) 1475 + 1399 =
;
i) 1403 - 1279 =
;
d) 1476 + 1397 =
;
j) 1403 - 1280 =
;
e) 1575 + 1398 =
;
k) 1602 - 1279 =
;
f) 1873 - 1475 =
;
l) 1402 - 1123 =
;
g) 1873 - 1398 =
;
m) 1279 - 1123=
.
20. Yoqilgi quyish shîõîbchàsidà 500 litr yoqilgi bîr. 6 tà
«Tikî» và 5 tà «Nåksiya» màshinàsigà yoqilgi quyildi. Àgàr
hàr bir «Tikî» màshinàsigà 20 litrdàn và hàr bir «Nåksiya»
màshinàsigà 26 litrdàn yoqilgi quyilgàn bolsà, shîõîbchàdà
nåchà litr yoqilgi qîlgàn?
21. Rasmdan foydalanib tånglàmàni yåching:
22. Eng qulày usuldà hisîblàng:
1 + 2 + 3 + ... + 19 + 20 =
.
+387
x
815
+x
760
570
88
x
420
x
850
940
25
23. Quyidàgi àlgîritm boyichà jàdvàlni toldiring:
5- §. TOPLAM TUSHUNCHASI
Toplam matematikaning asosiy tushunchalaridan biri. Uni
misollar asosida organamiz. Shu orinda pedagogika kolleji
talabalari toplami, x + 1 > 0 tengsizlikning yechimlari toplami,
auditoriyadagi stullar toplami haqida gapirish mumkin. Hayotda
toplam sozi orniga maxsus sozlar qollanilishi mumkin,
masalan, suruv, gala, poda va hokazo.
Toplamni tashkil etuvchi har qanday obyekt uning element-
lari deyiladi. Masalan, 3 soni natural sonlar toplamining
elementi, 4-aprel esa aprel oyining tortinchi kuni.
Toplam va uning elementi orasidagi munosabat «tegishli»
sozi bilan ifodalanadi. 3 sonini natural sonlar toplamiga tegishli
deyish mumkin.
Toplamlar va ularning elementlari togrisida turli mulohaza-
larni qisqacha yozuv bilan, aniqrogi belgilar bilan almashtirish
mumkin. Odatda, toplamni lotin alifbosining bosh harflari bilan,
uning elementlarini kichigi bilan, tegishli sozi «Î» belgi bilan yoziladi.
a element A toplamga tegishli, mulohazasi a Î A deb
yoziladi. a element A toplamga tegishli emas, mulohazasi a Ï A
(yoki
Î
) deb yoziladi. Masalan, A toplamning ayrim elementlari
uchun 16 Î A, 328 Î A, 17 Ï A,
2
3
1
Ï A mulohazalar rost
boladi. Ayrim sonli toplamlar uchun maxsus belgilar mavjud.
Masalan, barcha natural sonlar toplami N, butun manfiy
bolmagan sonlar toplami Z
0
, barcha butun sonlar toplami Z,
barcha ratsional sonlar toplami Q va barcha haqiqiy sonlar
toplami R bilan belgilanadi.
Toplam elementlari chekli va cheksiz bolishi mumkin. Ma-
salan, oqitiladigan fanlar toplami chekli, lekin togri chiziq-
dagi nuqtalar toplami cheksiz.
a
5
8 10 11 14 16 17 18 20
x
2
a
<9 ?
+7
8
x
Ha
Yoq
26
Toplam bitta elementdan iborat bolishi mumkin, masalan,
«shar» sozidagi unli tovushlar toplami bitta «a» harfidan iborat.
Matematikada bitta ham elementga ega bolmagan toplamlar
ham qaraladi. Uni bosh toplam deyiladi va «Æ» deb belgilanadi.
Bosh toplamga auditoriyadagi Zulfiya mukofoti sovrindori
toplami (agar sovrindor bolmasa) misol boladi.
Agar biror obyekt haqida toplamga tegishli yoki tegishli
emas deb aytish mumkin bolsa, toplam berilgan hisoblanadi.
Toplamni barcha elementlarini yozish orqali berish mumkin.
Masalan, toplam agar a, b, c, d dan iborat bolsa, A = {a; b;
c; d} deb yoziladi.
Toplamni uning elementini xarakterlovchi xossasi orqali berish
ham mumkin. Masalan, 5 dan kichik natural sonlar toplami
M = {1; 2; 3; 4} yoki M = {x½ x Î N va x < 5} deb yozish mumkin.
Agar A va B toplamlar bir xil elementlardan tuzilgan bolsa,
ular teng toplamlar hisoblanadi va A = B deb yoziladi.
Masalan, A = {1
2
; 2; 3; 2
2
; 5; 6} va B = {1;
8
;
2
4, 9;
25;
7-1} bolsa, u holda A=B, chunki har ikkala toplam 1, 2, 3, 4,
5, 6 sonlardan iborat.
A auditoriyadagi talabalar toplami, B esa auditoriyadagi
ogil bolalar toplami bolsin. B toplam A toplamning qismini
tashkil etadi. Umuman, faqat va faqat B ning barcha elementlari
A toplamga tegishli bolsa, B toplam A toplamning toplam
osti boladi va B Ì A deb yoziladi. Bundan har qanday
toplamning ozini toplam ostisi boladi deyish togri boladi.
Umuman, agar B Ì A va A Ì B bolsa, B = A kelib chiqadi,
deb xulosa qilish mumkin. Bundan tashqari, agar A Ì B va
B Ì C bolsa, unda A Ì C boladi.
Toplamlardan tushunchalarni tariflashda foydalaniladi.
Masalan, nuqtalar toplami geometrik figura deyiladi. Shuning
uchun kesma, nur, tortburchak, uchburchak geometrik figuralar
boladi. AB kesma AB togri chiziqning qismi boladi.
Mashqlar
1. Toplamga misollar keltiring.
2. Toplamlarning uchta elementini ayting: pedagogika bilim
yurtlarida organiladigan fanlar toplami; ozbek yangi
alifbosidagi jarangli undosh tovushlar toplami; natural sonlar
toplami.
27
3. Toplamlarni turlicha usullar bilan oqing:
12 Î X ;
-3 Ï X .
4. B juft sonlar toplami. Buni bilgan holda, quyidagi jumlalarni
simvollar yordamida yozing: 20 juft son; 12 toq son emas.
5. Quyidagi fikrlarni oqing va ular orasidan rostlarini aniqlang:
a) 100 Î N;
e) 102 Ï R;
h) -7 Î R;
b) -8 Î Z;
f) 5,36 Î Q;
i) 2 Î Q.
d) -8 Î N;
g)
3
4
Î N;
6. Bosh, chekli, cheksiz toplamlarga misol keltiring.
7. 2x - y = 3 tenglama berilgan. Mazkur tenglamaning bir
nechta yechimini yozing. Har bir yechim nimani ifodalaydi?
(4;5) juftlik berilgan tenglamaning yechimi boladimi? (5;4)
juftlik-chi?
6- §. TOPLAMLAR USTIDA AMALLAR
A = {a; b; c; d} va B = {c; d; e} toplamlar berilgan bolsin.
Bir vaqtda A va B ga tegishli bolgan elementlardan tuzilgan
P = {c; d} toplam toplamlarning kesishmasi boladi, bu A Ç B
deb yoziladi, Ç belgi toplamlarning kesishishini bildiradi.
Agar A va B toplamlar umumiy elementlarga ega bolmasa,
ular kesishmaydi va AÇB = Æ deb yoziladi. Bundan tashqari,
har qanday A, B va C toplamlar uchun:
(A Ç B) = B Ç A ;
(A Ç B) Ç C = A Ç (B Ç C).
Agar A Ì B bolsa, unda A Ç B =A boladi. Xususiy holda
A Ç A =A, A Ç Æ = Æ, A Ç J =A, universal toplam (J =A) kelib
chiqadi.
A va B toplamlarning hech bolmaganda biriga tegishli
bolgan elementlardan iborat bolgan toplam ularning birlash-
masi boladi va A È B deb belgilanadi, bunda «È» birlashma
belgisi. Masalan, A = {m; n; p; k; l} va B = {p; r; s; n}
toplamlarning birlashmasi A È B = {m; n; p; k; l; r; s} boladi.
A pedagogika kolleji I kurs talabalari, B II kurs talabalari
bolsin. Unda A È B toplamga I kurs yoki II kurs talabalari
kirishi mumkin. Ular orasida I kurs talabalari yoki II kurs
talabalari yoki I va II kurs talabalaridan iborat bolishi mumkin.
28
Xossalari:
1) har qanday A va B toplamlar uchun A È B = B È A
(kommutativlik) boladi;
2) har qanday A, B va C toplamlar uchun (A ÈB) È C =
= AÈ(B È C) boladi;
3) agar B Ì A bolsa, unda A È B = A boladi. Xususiy holda
A È A = A, A È Æ = A, A È J = J boladi;
4) har qanday A, B va C toplamlar uchun
A Ç (B È C) = (A Ç B) È (A Ç C),
A È (B Ç C) = (A È B) Ç (A È C)
tengliklar orinli.
B toplam A ning qismi bolsin. B ga tegishli bolmagan A
toplamning elementlaridan iborat toplam B ni A ga toldiruvchi
boladi va B¢
A
deb belgilanadi.
A deb I kurs talabalari toplami, B deb I kurs qiz bolalar
toplami olinsa, B¢
A
toplam ogil bolalar toplami boladi.
1- misol. A = {2; 3; 4} toplamning barcha qism toplamlarini
yozing.
Y e c h i s h . Bir elementli qism toplamlari {2}, {3}, {4}, ikki
elementli qism toplamlari {2; 3}, {2; 4}, {3; 4}, shuningdek, A
toplamning ozi, yani {2; 3; 4} va bosh toplam Æ ga misol boladi.
Shunday qilib, berilgan A toplam 8 ta qism toplamga ega ekan.
2- misol. 5 va 3 sonlaridan foydalanib, qism toplamning
toldiruvchisi masalasining mohiyatini tushuntiring.
Y e c h i s h. 5 ta daftar olamiz va 3 tasini ajratib, qolganini
sanaymiz. Demak, 2 ta daftar qoladi. Bundan, umumiy holda
a ta elementga ega bolgan berilgan toplamdan b ta elementga
ega bolgan qism toplam chiqarib tashlanyapti va toplamning
qolgan qismida a - b ta element boladi.
3-misol. A = {1; 2; 3; 5}, B = {1; 5} bolsa, A Ç B ni toping.
Y e c h i s h . Tarifga kora, A Ç B = {2; 3} boladi.
Shuni qayd etish lozimki, N barcha natural sonlar toplami,
Z barcha butun sonlar toplami, Q barcha ratsional sonlar
toplami, R barcha haqiqiy sonlar toplami bolib, N Ì
Z Ì Q Ì R bolganligi uchun R toplami qolgan sonli toplam-
lar uchun universal toplam vazifasini bajaradi.
A va B toplamlarning ayirmasi B ga kirmagan A ning barcha
elementlaridan iborat toplam boladi va A\B deb belgilanadi.
A = {a; b; c; d; e}, B = {b; d; e; k; f; n} bolsa, A\B = {a; c}
boladi.
29
4- misol. Quyidagilarning togriligiga osongina ishonch hosil
qilish mumkin:
A barcha juft sonlar toplami A = {a½a = 2n, n Î N },
B barcha toq sonlar toplami B = {b½b = 2n - 1, n Î N} bolsa,
A È B = N boladi;
A = {a½4 £ a £ 14, a Î R}, B = {b½10 < b < 19, b Î N}
bolsa, A Ç B = {x½11 £ x £ 14, x Î N} boladi;
A = {a½, ½a½< 4, a Î R}, B = {b½, ½b½£ 2, a Î R}.
A È B = {x½-4 < x < -2 È 2 < x < 4};
Agar B Ì A bolsa, A È B = B¢
A
korinishda belgilanadi va B
toplamning A toplam toldirmasi boladi;
A va B toplamlarning 1- elementi A toplamdan, 2- elementi
B toplamdan olingan (a; b) korinishdagi barcha tartiblangan
juftliklar toplamiga A va B ning dekart kopaytmasi deyiladi va
AB yoki A ´ B korinishda belgilanadi. A´B = {(a; b)½a Î A
va bÎB}. Agar A = {2; 3; 4; 5}, B = {a; b; c} bolsa, A ´ B = {(2;
a), (2; b), (2; c), (3; a), (3; b), (3; c), (4; a), (4; b), (4; c), (5;
a), (5; b), (5; c)} boladi.
Mashqlar
1. Ikki toplam orasida qanday munosabatlar bolishi mumkin?
2. Qism, teng toplamlarga misollar keltiring.
3. Toplamlar ustida amallar xossalarini ayting va izohlang.
4. Toplamlar dekart kopaytmasiga tarif bering. Dekart kopayt-
ma kommutativlik xossasiga ega bolmasligini tushuntiring.
5. Toplamlarni qism toplamlarga ajratishning qaysi holida
sinflarga ajratish deyiladi?
6. Toplamni sinflarga ajratishga misol keltiring.
7. Toplamni bitta, ikkita, uchta xossaga kora sinflarga ajra-
tishda hosil boladigan sinf elementlarini tariflang.
7- §. IKKI TOPLAM ELEMENTLARI ORASIDAGI MOSLIK.
BINAR MUNOSABATLAR VA ULARNING XOSSALARI
Moslik lotin alifbosining f, g, t, s kabi harflari bilan belgilanadi.
Sizga malum bolgan funksiyalarning hammasi moslik
tushunchasiga misol bola oladi.
X toplam moslikning birinchi toplami deyiladi. X top-
lamning moslikda ishtirok etuvchi elementlar toplami moslik-
ning aniqlanish sohasi deyiladi.
30
Y toplam moslikning ikkinchi toplami deyiladi. Y top-
lamning moslikda qatnashgan elementlari toplami moslikning
qiymatlar toplami deyiladi.
2. G
f
Ì X ´ Y toplam moslikning grafigi deyiladi. 2 toplam
orasidagi moslikni nuqtalar va yonalishli kesmalar, strelkalar
yordamida tasvirlovchi rasmlar moslikning grafi deyiladi.
Masalan:
X = {a; b; c; d; e};
Y = {m; n; p; q};
G
f
= {(a; m), (b; p), (c; n), (c; q), (d; p)}.
Aniqlanish sohasi = {a; b; c; d}
qiymatlar toplami a {m; n; p; q}.
1. Agar f moslikning aniqlanish sohasi birinchi toplam bilan
ustma-ust tushsa, f moslik hamma yerda aniqlangan boladi.
Agar f moslikning qiymatlar toplami ikkinchi toplam bilan
ustma-ust tushsa, f moslik suryektiv, agar f moslikda birinchi
toplamning har bir elementiga ikkinchi toplamning bittadan
ortiq bolmagan elementi mos kelsa, f moslik funksional, agar f
moslikda ikkinchi toplamning har bir elementiga birinchi
toplamning bittadan ortiq bolmagan elementi mos qoyilgan
bolsa, f moslik inyektiv diyiladi. Suryektiv va inyektiv moslik
bir soz bilan biyektiv boladi.
Hamma yerda aniqlangan funksional moslik akslantirish
bolishini unutmaslik kerak.
X va Y toplamlar orasidagi f moslik biyektiv akslantirish
bolsa, X va Y toplamlar orasida ozaro bir qiymatli moslik
ornatilgan boladi.
X va Y toplamlar orasida ozaro bir qiymatli moslik
ornatilgan bolsa, bu toplamlar teng quvvatli boladi.
Barcha natural sonlar toplami N ga teng quvvatli toplamlar
sanoqli toplamdir.
f
a
m
b
n
c
p
d
q
X
Y
31
X ´ X ning istalgan G qism toplamiga binar munosabat
deyiladi. Binar munosabatlar P, Q, R va boshqa lotin harflari
bilan belgilanadi. Matematikada binar munosabatlar «=», «<»,
«>», «¹», «½½», «^» kabi belgilar orqali beriladi. Masalan:
X = {3; 4; 5; 6; 7; 8; 9} toplam elementlari orasidagi munosabat
P: «x > y» berilgan. U quyidagi juftliklar toplami orqali ifoda
qilinadi: G = {(4; 3), (5; 3), (5; 4), (6; 3), (6; 4), (6; 5), (7; 3),
(7;4), (7; 5), (7; 6), (9; 3), (9; 4), (9; 5), (9; 6), (9; 7)}.
Toplamlar ortasida quyidagi munosabatlar bolishi mumkin:
Agar X toplamning har bir elementi oz-ozi bilan R
munosabatda bolsa (yani, x R x bajarilsa), u holda R munosabat
X toplamda refleksiv deyiladi. Masalan, «=», «½½», «^»
munosabatlar refleksivdir.
Agar X toplamning birorta ham elementi uchun x R x
bajarilmasa, u holda R munosabat X toplamda antirefleksiv
deyiladi. Masalan, «<», «>», «^» munosabatlar anti-
refleksivdir.
Agar X toplamda R munosabat berilgan bolib, x R y va
y R x shartlar bir vaqtda bajarilsa, R simmetrik munosabat
deyiladi. Masalan, «½½», «^», «=» munosabatlar simmetrik
munosabatlardir.
Agar X toplamda R munosabat uchun x R y va y R x
ekanligidan x =y ekanligi kelib chiqsa, R antisimmetrik
munosabat deyiladi. Masalan, «x soni y soniga karrali» munosa-
bati antisimmetrikdir.
Agar X toplamda berilgan R munosabat uchun x R y va
y R z ekanligidan x R z bajarilishi kelib chiqsa, u holda R
munosabat tranzitiv deyiladi. Masalan, «=», «>», «<» kabi
munosabatlar tranzitivdir.
Har qanday R munosabat refleksiv, simmetrik va tranzitiv
bolsa, u holda R ekvivalentlik munosabati deyiladi. Masalan,
«½½», «=», «@» kabi munosabatlar ekvivalentlik munosabati
boladi. Ekvivalentlik munosabati toplamni sinflarga ajratadi.
Agar R munosabat antisimmetrik va tranzitiv bolsa, u holda
R tartib munosabati deyiladi. Masalan, «<», «>», «£», «³» lar
tartib munosabati boladi.
Agar X va Y toplam elementlari orasidagi R munosabatda
X toplamning har bir elementiga Y toplamning bittadan ortiq
bolmagan elementi mos kelsa, u holda R funksional munosabat
yoki funksiya deyiladi.
32
Agar R munosabat funksional bolsa, u holda uning
aniqlanish sohasi funksiyaning aniqlanish sohasi deyiladi.
Qiymatlar sohasi esa funksiyaning qiymatlar sohasi deyiladi.
Agar X va Y toplamlar elementlari orasidagi R munosabatda
X ning har bir elementiga Y ning faqat bitta elementi mos kelsa,
u holda R munosabat X ni Y ga suryektiv akslantirish deyiladi.
Agar akslantirishning qiymatlar sohasi Y toplam bilan teng
bolsa, akslantirish inyektiv deyiladi.
(Binar sozi lotincha bis sozi bolib, ikki degan manoni
anglatadi.
Mashqlar
1. G
f
Ì X ´ Y shartni izohlang.
2. Moslikning berilish usullarini sanang.
3. Moslik turlariga misollar keltiring va ular grafiklarining oziga
xos xususiyatlarini korsating.
4. Uchburchakning orta chizigi bilan asosi orasida ozaro
bir qiymatli moslik ornatish mumkinmi?
5. Barcha natural sonlar toplami bilan barcha ratsional sonlar
toplami orasida ozaro bir qiymatli moslik ornatish mumkinmi?
6. Chekli toplamlarning teng quvvatli bolish shartini ayting.
7. Cheksiz toplamlar uchun bu shart qanday?
8. Munosabatni moslikning xususiy holi ekanini tushuntiring.
9. Munosabat xossalarini chizmada aks ettiring.
10. Togri chiziqlarning parallelligi ekvivalentlik munosabati
boladimi? Perpendikularligi-chi? Isbotlang.
11. Tekislikdagi uchburchaklar toplamida «tengdoshlik» ekviva-
lentlik munosabatlarini korsating.
8- §. SONLAR OQI
Chapdan ongga qarab nur chizib, nurning boshiga 0 soni
yoziladi. Tayin uzunlikka ega bolgan kesma olinadi va nurning
boshidan ketma-ket bir, ikki, uch va hokazo marta qoyib
chiqiladi. Belgilangan nuqtalarga mos sonlar yoziladi.
N = {1, 2, 3, 4, ...} natural sonlar toplamini quyidagicha
tasvirlaymiz:
0
1
2
3
4
5
6
7
R
8
33
W = {0, 1, 2, 3, 4, ...} butun sonlar toplamini quyidagicha
belgilaymiz:
Sonlar oqini yasashda quyidagilarni yodda saqlash kerak:
0 soni nurning boshiga mos keladi;
sonlar oqida teng kesmalar ketma-ket qoyiladi;
nurning har bir nuqtasidan nurning boshigacha bolgan masofa
shu nuqtaga mos kelgan songa teng boladi. Masalan, 4 soni nurning
boshidan 4 birlik masofada, 27 soni esa 27 birlik masofada yotadi.
Hayotda har qadamda qandaydir obyektlarni turar joyini
aniqlashda sondan foydalaniladi. Masalan, «Matematika kabineti
ongdan birinchi xona», «Mehmonxona katta yoldan 300 m
uzoqlikda joylashgan», «Elmurod» firmasi Fayzulla Xojayev
36- uyda joylashgan, deb gapiriladi. Son yordamida nurning
har qanday nuqtasini belgilash mumkin. Masalan, rasmda M
nuqta 4 soni bilan beriladi, chunki M nuqta nurning boshidan
4 birlik masofada joylashgan.
M nuqtadan O nurning boshigacha bolgan masofani
aniqlovchi son, M nuqtaning koordinatasi deyiladi. Rasmda M
nuqtaning koordinatasi 4 ta teng va bu M (4) deb yoziladi.
Demak, sonlar oqini koordinata oqi desak boladi.
Misol. 1, 2 va 3 raqamlaridan foydalanib, mumkin bolgan
barcha ikki xonali sonlarni yozing.
Y e c h i s h . Hosil boladigan sonning har biri ikkita raqamdan
iborat bolib, bunda ularning kelish tartibi muhimdir, masalan,
1 va 2 raqamlaridan ikkita turli 12 va 21 sonlarni hosil qilish
mumkin. Shunday qilib, 11; 12; 13; 21; 22; 23; 31; 32; 33. a va
b sonlari yordamida tartiblangan (a,b) juftlikni yozish mumkin,
bunda a juftlikning birinchi koordinatasi (tashkil etuvchisi), b
element esa uning ikkinchi koordinatasi (tashkil etuvchisi) boladi.
Mashqlar
1. Sonlar oqida quyidagi nuqtalarni belgilang:
a) A(12), B(5), C(6), D(-12), E(8; 12), bunda l = 1 sm;
b) A (-2), B(1), C(2), D(5), bunda birlik kesma uchun
daftarning 3 ta katakchasi olinsin.
3 E. Jumayev
0
1
2
3
4
5
6
7
R
8
0
1
2
3
4
5
6
7
R
8
9
10
11
34
2. «5 soni 1 dan katta» ekanligini tushuntiring.
3. 2 < 7 yozuvni tahlil qiling. Javobingizni asoslang.
4. Nurda A(2) va B(8) nuqtalarni belgilang. Ular orasida necha
birlik kesma bor?
5. Ushbu qoida togrimi? Sonlar oqidagi ikki nuqta orasidagi
masofani topish uchun katta koordinatasidan kichigini
ayirish kerak.
6. Agar A = {0; 2; 4; 6}; B = {1; 3; 5}, bolsa, A ´ B dekart
kopaytmani togri burchakli koordinatalar sistemasida
tasvirlang. (2; 3) nuqta hosil qilingan figuraga tegishli
boladimi? (3; 0) nuqta-chi?
7. A toplamda 7 ta element bor. Agar A ´ B dekart ko-
paytmada 42 ta; 0 ta element bolsa, B toplamda nechta
element bor?
8. Toplam kitob va yon daftarchalardan tuzilgan. Agar 20 ta
turli kitob va 15 ta turli yon daftarcha bolsa, nechta har xil
toplam tuzish mumkin?
9. Agar sonlarning yozuvida raqamlar: takrorlansa; takror-
lanmasa, 1; 2; 3; 4 raqamlaridan foydalanib, nechta ikki
xonali son tuzish mumkin?
10. Agar sonlarning yozuvida 1; 2; 4; 6; 8 raqamlaridan faqat bir
martadan foydalanish mumkin bolsa, bu raqamlardan
foydalanib, nechta turli tort xonali son yozish mumkin?
Ular orasida 2 raqamidan boshlanadigan nechta son bor?
9- §. TEKISLIKDA KOORDINATALAR SISTEMASI
Umumiy uchgà egà bolgàn, tîmînlàri kîîrdinàtà oqlàridàn
ibîràt togri burchàk chizamiz.
Bundày burchàk kîîrdinàtà burchàgi dåyilàdi.
Kîîrdinàtà burchàgining tîmînlàridàn biri, yani gîrizîntàl
jîylàshgàni Oõ àbssissàlàr oqi, ikkinchi tîmîni esà vårtikàl,
yani Oy îrdinàtàlar oqi dåyilàdi.
Ox và Oy kîîrdinàtà oqlàri chizmàdà strålkà bilàn korsà-
tilàdi. Kîîrdinàtà burchàgidàgi hàr qàndày nuqtàning hîlàtini
sîn bilàn ifîdàlàsh uchun, shu nuqtàdàn burchàk tîmînlàrigà
pårpåndikular togri chiziqlàr otkàzish kåràk và àvvàl àbs-
sissàsi (Ox oqidàgi kîîrdinàtàsi), kåyin îrdinàtàsi (Oy oqidàgi
kîîrdinàtàsi) aniqlanadi. Màsàlàn, À nuqtà 2 àbssissàgà và 5
îrdinàtàgà egà, dåmàk, À nuqtàning kîîrdinàtàlàri (2; 5) sînlàr
35
jufti bolàdi và À (2; 5) dåb
yozilàdi. Àgàr À nuqtà
àbssissàsi và îrdinàtàsining
ornini àlmàshtirsàk, bîsh-
qà B (5; 2) nuqtà hîsil bo-
làdi và B nuqtàning kîîr-
dinàtàlàri 5 và 2 dåb oqi-
làdi.
Mashqlar
1. Ràsmdà bålgilàngàn nuq-
tàning kîîrdinàtàlàrini
yozing:
2. Bittà toydà bir yarim kg dàn nîn isrîf bolàdigàn bolsà,
100 tà toydà qànchà nîn isrîf bolàdi?
3. Birinchi sinf 20 tà tåst, ikkinchi sinf esà 25 tà tåst sàvîllàrini
bàjàrishdi. Ulàr birgàlikdà nåchtà tåst sàvîllàrini bàjàrishgàn?
4. 427 dàn kàttà và 672 dàn kichik hàmdà yuzlàr õînàsidà 5
sîni turgàn nàturàl sîn yozing. Shundày sîndàn nåchtà
yozish mumkin?
5. 8472 dàn kichik và 6196 dàn kàttà hàmdà minglàr õînàsidà
7 sîni turgàn nàturàl sîn yozing. Màsàlàning nåchtà yåchimi
bolishi mumkin?
6. Muyassar 18 yoshda. U qachon tugilgan?
7. (-1; 0), (-1; 4), (3; 0), (3; 4) sonlar juftligini tasvirlovchi
nuqtalar koordinatalar tekisligida qanday figurani hosil qiladi?
8. Abssissasi (-2; 2) toplamga, ordinatasi (-3, 3) toplamga
tegishli bolgan nuqtalar qanday figurani hosil qiladi?
0
A(2; 5)
1
2
3
4
5
6
5
4
3
2
1
B(5; 2)
6
5
4
3
2
1
6
5
4
3
2
1
5
4
0 1 2 3
6 7 8 9 10
5
4
0 1 2 3
6 7 8 9 10
D
B
A
C
F
E
E
D
C
A
F
B
y
y
x
x
36
10- §. KOORDINATALARIGA KORA NUQTANI YASASH
Biz àbssissàsi và îrdinàtàsi îrqàli hàr qàndày nuqtàning
kîîrdinàtà burchàgidàgi ornini bålgilàshni bilàmiz. Màsàlàn,
M nuqtà 1- ràsmdà (6; 2) kîîrdinàtàlàrgà egà.
Tåskàri màsàlàni qàndày yåchish mumkin? Kîîrdinàtàlàri
boyichà nuqtàni tåkislikdà jîylàshtiring. Undà, M (6; 2) nuqtà-
ning kîîrdinàtàlàrini chizmàdà bålgilàymiz.
Bu màsàlàni turli usullàr bi-
làn yåchish mumkin:
1- usul: Àvvàl õ oqi bo-
yichà 6 birlik yuràmiz songrà
2 birlik y oqi boylàb yuqîrigà
kotàrilàmiz.
2- usul: x oqining 6 và y
oqining 2 nuqtàlàridàn kîîr-
dinàtà oqlàrigà otkàzilgàn
pårpåndikularlàrning kåsishish nuqtàsi tîpilàdi.
Mashqlar
1. Uchlàri A(2; 1), D(2; 6), E(7; 6), F(11; 1) nuqtàlàrdà bolgàn
ADEF tortburchàk yasàng và uning yuzini hisîblàng.
2. Ifîdàning qiymàtini tîping:
(789640690:1200)0+38752:38752200-(9142-9142):1.
3. Togri tortburchak shaklidagi yer màydînining yuzi
224 kv·m. Màydînning boyi 16 m. Màydînning eni qànchà?
4. Ifîdàning qiymàtini tîping:
a) 22987 - 30872 + 596370 : 193;
b) 31365(53 + 1795 - 370481) - 527.
x
5
4
0
1
2
3
6
7
y
3
2
1
M(6;2)
x
5
4
0
1
2
3
6
7
y
3
2
1
M(6;2)
5
4
0
1
2
3
6
7
y
3
2
1
x
M(6;2)
37
5. Àgàr bir oquvchi bir yildà 1 tupdàn õurmo kochàti eksà,
sinfimizdà 25 tup, màktàbimiz boyichà 1200 tup và
Shårîbîd tumàni boyichà 3000 tup kochàt ekilgàn
bolàdi. Bu esà àtrîf-muhitni tîzà sàqlàsh uchun õizmàt
qilàdimi?
6. A
1
, A
2
, A
3
, A
4
nuqtàlàrning kîîrdinàtàlàrini yozing:
A
1
(
;
);
A
2
(
;
);
A
3
(
;
);
A
4
(
;
).
Àgàr nuqtà Ox oqidà yotsà, undà
uning îrdinàtàsi
.
7. B
1
, B
2
, B
3
, B
4
nuqtàning kîîrdinàtàlàrini yozing:
B
1
(
;
);
B
3
(
;
);
B
2
(
;
);
B
4
(
;
).
Àgàr nuqtà Oy oqidà yotsà, undà uning abssissàsi
.
A (a; 0) nuqtàni yasàsh uchun õ oqi boyichà à birlik
yuràmiz và toõtàymiz.
Shungà oõshàsh, B (0; b) nuqtà yasàlàdi.
8. C (1; 0), T (0; 5), K (0; 2), M (4; 0), D (7; 0), F (0; 8)
nuqtàlàrni yasàng.
9. Birinchi qoshiluvchi 102 và 13 ning kopàytmàsigà,
ikkinchisi 209 gà tång. Yigindi nimàgà tång?
10. 1050 và 1070 ning àyirmàsini tîping.
5
4
0
1
2
3
x
5
4
3
2
1
y
A
1
A
2
A
3
A
4
5
4
0
1
2
3
x
5
4
3
2
1
y
y
x
a
b
0
B
1
B
2
B
3
B
4
B(0; b)
A(a; 0)
38
11. Àgàr vànnàdà vîdîprîvîd jomràgi îchiq qîlsà, 2 dàqiqàdà
3 litr tîzà suv båhudà îqib kåtàdi. Uni Ibn Sino màssivi
boyichà hisîblàsàk, bir sutkà dàvîmidà 8640 litr bolàdi.
Bu esà tàõminàn 13 gà pàõtà màydînini yoki 10 gà
shîlipoyani sugîrishgà yåtàdi. Õulîsà qiling.
11- §. MUNOSABAT TUSHUNCHASI.
MUNOSABATLARNING XOSSALARI
Matematikada faqat obyektlar (sonlar, figuralar, kattalik-
lar)ning ozigina emas, balki ular orasidagi boglanishlar, mu-
nosabatlar ham organiladi. Masalan, 11 soni 9 sonidan katta
(ortiq); 7 soni 5 sonidan 2 ta kop; 5 soni 2 sonidan keyin
keladi, aniqrogi, «katta (ortiq)», «ta kop», «keyin keladi» va
hokazolar bilan boglangan. Geometriyada togri chiziqlarning
parallelligi va perpendikularligi, figuralarning tengligi hamda
oxshashligi, toplamlarni taqqoslab, kesishadi yoki teng va
hokazo munosabatlar organiladi.
Tarif. X va Y toplam elementlari orasidagi munosabat yoki
X toplamda X½X dekart kopaytmaning har qanday qism
toplamiga munosabat deb ataladi.
X toplamda berilgan R munosabatni X toplamdan olingan
va shu munosabat bilan boglangan barcha elementlar juftliklarini
sanab korsatish bilan berish mumkin.
1- misol. X = {4; 5; 6; 7; 9} toplamda biror munosabatni
yozing.
Y e c h i s h. Bu toplamdagi biror
munosabatni quyidagi juftliklar top-
lamini yozish bilan berish mumkin:
{(5; 4), (6; 4), (6; 5), (7; 4), (7; 5),
(7; 6), (9; 4), (9; 5), (9; 6), (9; 7)}.
Shu munosabatning ozini yana
chizmada ham berish mumkin.
X toplamdagi R munosabatni shu
R munosabatda bolgan barcha
elementlar juftliklarining xossasini
korsatish bilan berish ham mumkin.
2- misol. N natural sonlar topla-
mida biror munosabatni ifodalang.
Y e c h i s h. «x soni y sonidan katta», «x soni y sonining
boluvchisi», «x soni y sonidan 3 marta katta» va hokazo.
5
6
9
7
4
39
Malumki, agar X toplamdagi ixtiyoriy element oz-ozi
bilan R munosabatda deyish mumkin bolsa, X toplamdagi
munosabat refleksiv munosabat boladi. Bu parallellik va tenglik
munosabatlarining refleksivlik xossasi deyiladi. Masalan, 4 soni
4 soniga teng yoki tekislikdagi har qanday togri chiziq ozi
oziga parallel. Refleksivlik xossasi ixtiyoriy munosabat uchun
orinli emas. Masalan, X toplamda oz-oziga perpendikular
deyish mumkin bolgan birorta ham kesma yoq.
Agar X toplamdagi x element y element bilan R muno-
sabatda bolishidan y elementning ham x element bilan R
munosabatda bolishi kelib chiqsa, X toplamdagi R munosabat
simmetrik munosabat boladi. Bunga parallellik, perpendikularlik
tenglik munosabatlarining simmetriklik xossasi deyiladi.
Agar X toplamning turli x va y elementlari uchun x elementning
y element bilan R munosabatda bolishidan y elementning x
element bilan R munosabatda bolmasligi kelib chiqsa, X
toplamdagi R munosabat antisimmetrik munosabat boladi.
Agar X toplamdagi x elementning y element bilan R
munosabatda bolishi va y elementning z element bilan R
munosabatda bolishidan hamda x elementning z element bilan
R munosabatda bolishi kelib chiqsa, X toplamdagi R munosabat
tranzitiv munosabat boladi. Bu munosabatlarning tranzitivlik
xossasi deyiladi. Tranzitivlik xossasiga ega bolmagan munosa-
batlar ham mavjud. Masalan, agar a kesma b ga va b kesma c ga
perpendikular bolsa, u holda a kesma c ga perpendikular
bolmaydi.
3- misol.
{
}
1 1 1 2 2 3
2 3 4 4 6 6
; ; ; ; ;
kasrlar toplamida tenglik mu-
nosabati berilgan. Berilgan munosabat qanday xossalarga ega?
Y e c h i s h. Ixtiyoriy kasr oz-oziga teng bolgani uchun
refleksiv;
ax kasrning by kasrga tengligidan b kasrning a kasrga tengligi
kelib chiqadi, yani simmetrik;
a kasrning b kasrga va y kasrning b kasrga tengligidan a
kasrning c kasrga tengligi kelib chiqadi, yani tranzitiv.
Shunday qilib, kasrlarning tenglik munosabati refleksiv,
simmetrik va tranzitiv munosabatdir. Bunday holda bu ekviva-
lentlik munosabati boladi deb aytiladi. Masalan, togri chiziq-
larning parallellik munosabati figuralarning tenglik munosabati
ekvivalentlik munosabat boladi.
40
Agar X toplamda berilgan R munosabat tranzitiv va
antisimmetrik bolsa, u holda bu munosabat tartib munosabati
deyiladi. X toplam, unda berilgan tartib munosabati bilan
birga tartiblangan toplam deb ataladi. Masalan,
X = {2; 8; 12; 32} toplamni «kichik» munosabati yordamida
tartiblash mumkin yoki «karrali» munosabati yordamida ham
amalga oshirish mumkin. Shuni yoddan chiqarmaslik kerakki,
8 va 12 sonlar jufti «karrali» munosabati bilan boglangan
emas, chunki 8 soni 12 ga karrali yoki 12 soni 8 ga karrali
deyish mumkin emas.
Tartibi sozi matematikada har qadamda uchraydi. Jumladagi
sozlarning tartibi, tenglamaning yechimini yozilish tartibi,
misolda amallarni bajarish tartibi togrisida gapirish mumkin.
Masalan, (17 - 12)18 = 90 ni
hisoblashda avval ayirish, keyin
kopaytirish amali bajariladi.
X = {3; 1; 5; 2; 4} toplamda
«x < y» munosabatning grafigini qu-
raylik: G = {(1; 2), (1; 3), (1; 4),
(1; 5), (2; 3), (2; 4), (2; 5), (3; 4),
(3; 5), (4; 5)}.
Kollejdagi barcha talabalar top-
lamini bir kursda oqiydigan tala-
balardan iborat qism toplam, kursda
oqiydigan talabalardan iborat qism toplamlarga ajratishi
mumkin. Agar oqish 4 yil bolsa, unda tortta toplam hosil
boladi: birinchi kurs talabalari, ikkinchi kurs talabalari, uchinchi
kurs talabalari va tortinchi kurs talabalari. Bu toplamlarning
har qanday ikkitasi umumiy elementga ega emas, chunki talaba
bir vaqtda ham birinchi kurs, ham ikkinchi kursda oqiy olmaydi,
lekin bu toplamlarning birlashmasi barcha talabalar toplami
boladi. Unda X talabalar toplami ozaro kesishmaydigan tortta
A, B, C, D talabalar toplamidan iborat deyiladi.
Shuningdek, X toplamni boshqa usul bilan ozaro kesish-
maydigan qism toplamlarga ajratish mumkin, masalan, yoshiga
qarab qizlar va bolalar toplamiga va hokazo.
Umuman, barcha qism toplamlar bosh bolmasa, ixtiyoriy
ikkitasi kesishmaydi; barcha qism toplamlar birlashmasi berilgan
toplamni tashkil etsa, berilgan toplam ostilariga ajratilgan,
deyiladi.
!
1
5
2
4
41
5 soni 1 dan tort birlik ongda joylashgan, demak 5 > 1
2 soni 7 dan besh birlik chapda joylashgan, demak 2 < 7
Mashqlar
1. Natural sonlar, tekislikdagi togri chiziqlar, uchburchaklar
va toplamlar orasida mavjud boladigan munosabatlarga
misollar keltiring.
2. X = {0; 3; 6; 9; 12; 15; 18} toplam elementlaridan mumkin
bolgan barcha shunday sonlar juftliklarini hosil qiling-ki, bunda
(x; y) juftliklarning komponentlari quyidagi munosabat bilan
boglangan bolsin: «x y dan 3 marta katta», «x y dan 3 marta
kop (ortiq)». Mazkur munosabatlarning grafigini yasang.
3. Quyidagi toplamlardan qaysilari A = {0; 3; 6; 9; 12} toplam
elementlari orasidagi munosabat boladi:
R = {(6; 3), (9; 3), (12; 3), (12; 6), (3; 3), (6; 6), (9; 9), (12; 12)};
T = {(3; 3), (3; 6), (3; 9), (3; 12), (6; 6), (9; 9), (12; 12)};
M = {(3; 6), (6; 12), (9; 18)}?
4. X = (0; 1; 3; 4; 6) toplam elementlari P = (0; 1), (0; 3),
(0; 4), (0; 6),(1; 4), (6; 6) munosabatda. Bu munosabatning
grafigini yasang.
5. X = {1; 2; 4; 8; 12} toplamda «x soni y ga karrali» muno-
sabati berilgan. Berilgan munosabatning grafigini yasang
va xossalarini ifodalang.
6. X tekislikdagi togri chiziqlar toplami. Quyidagi muno-
sabatlardan qaysilari shu toplamdagi ekvivalentlik muno-
sabati boladi: «a b ga parallel»; «a b ga perpendikular»; «a
b bilan kesishadi».
7. X = {1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10} toplamda «3 ga bolganda
aynan bir xil qoldiqqa ega» munosabati berilgan. Berilgan
munosabat ekvivalentlik munosabati ekanini aniqlang.
Nechta sinf hosil boladi?
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0
1
2
3
4
5
6
7
8
42
8. X kesmalar toplami. Quyidagi munosabatlardan qaysilari
bu toplamda tartib munosabati boladi: «a b ga teng»; «a b
dan uzun»; «a b dan 2 sm qisqa»; «a b dan 3 marta uzun».
9. X = {3; 6; 9; 12; 15} toplamda «x soni y ning boluvchisi»
munosabati berilgan. Bu tartib X toplamda «katta»
munosabati bilan ornatilgan tartibdan nima bilan farq qiladi?
12- §. MOSLIK TUSHUNCHASI, MOSLIK
USTIDA AMALLAR
Toplamdagi munosabatlardan tashqari, kopincha ikki toplam
elementlari orasidagi, masalan, kesmalarning uzunliklarini olchash
jarayonida X «kesmalar» va Y «haqiqiy sonlar» yoki A «tekislik
nuqtasi» va B «haqiqiy sonlar jufti» orasidagi munosabatlarni qarashga
togri keladi. Bunday munosabatlar mosliklar deb ataladi.
Oz mohiyatiga kora, ikki X va Y toplam elementlari ora-
sidagi moslik toplamdagi munosabat kabi juftliklar toplamini
ifodalaydi hamda X va Y toplamlar dekart kopaytmasining
qism toplami boladi.
Chekli toplamlar orasidagi moslik grafiklar yordamida ham
ifodalanadi. Buning uchun R moslikda bolgan barcha sonlar
jufti koordinata tekisligidagi nuqtalar bilan tasvirlanadi. Buning
natijasida hosil bolgan figura R moslikning grafigi boladi.
Aksincha, koordinata tekisligi nuqtalarining ixtiyoriy qism
toplami biror moslikning grafigi hisoblanadi.
1- misol. X = {3; 5; 7; 9} va Y = (4; 6} toplam elementlari
orasidagi «katta» mosligining grafigini chizing.
Y e c h i s h. Buning uchun berilgan toplam elementlari nuq-
talar bilan belgilanadi va X toplam elementlarini tasvirlovchi
nuqtalardan Y toplam elementlarini tasvirlovchi nuqtalarga
strelkalar otkaziladi, bunda «katta» mosligi bajarilishi kerak.
Masalan, strelka 5 nuqtadan 4 nuqtaga borishi kerak, chunki
5 soni 4 dan katta. 7 nuqta 4 va 6 nuqtalarga boruvchi strelkalari
orasidagi «katta» mosligiga ega.
Berilgan moslikda bolgan sonlar juftini yozamiz: (5; 4), (7; 4),
(7; 6), (9; 4), (9; 6). X toplam elementlarini OX oqda, Y toplam
elementlari orasidagi «katta» mosligining grafigi hosil qilinadi.
Moslikni bunday tasvirlash ularni berilgan moslikda cheksiz kop
sonlar jufti bolgan vaziyatda korgazmali tasvirlash imkonini beradi.
2- misol. X = R va Y = {4; 6} toplam elementlari orasidagi
«katta» mosligining grafigini yasang.
43
Y e c h i s h. Bu holda X toplam elementlari abssissalar oqini
butunlay toldiradi, Y toplam esa ikkita elementdan iborat: 4
va 6. X va Y toplamlar elementlari uchun «katta» mosligi
berilgani uchun X toplamdagi qanday sonlar 4 dan katta ekani
aniqlaniladi. 4 dan katta hamma sonlar OX oqida 4 sonini
tasvirlovchi nuqtadan ong tomonda joylashadi. Demak,
abssissasi, (4; ¥) oraliqdan olinuvchi, ordinatasi esa 4 ga teng
bolgan barcha nuqtalar AB nurni hosil qiladi. Bu nur bosh-
langich nuqtaga ega emas, chunki (4; 4) nuqta berilgan
moslikning grafigiga tegishli emas. Shunga oxshash, abssissa
(6; ¥) oraliqdan olinuvchi, ordinatasi esa 6 ga teng bolgan
barcha nuqtalar CD nurni hosil qiladi.
Shunday qilib, X = R va Y = {4; 6} toplam elementlari
orasidagi «katta» mosligi grafigi AB va CD nurlari bolib,
bunda A va C nuqtalar grafikka tegishli emas.
3- misol. R haqiqiy sonlar toplamida X = Y = R holdagi
«katta» (x > y) mosligining grafigini yasang.
Y e c h i s h. Abssissasi ordinatasiga teng bolgan hamma
sonlar 1 va 3 koordinata burchaklari bissektrisasida joylashadi.
Abssissasi ordinatasidan katta bolgan hamma nuqtalar bissektri-
sa ostida joylashgan. Bunga ishonch hosil qilish uchun bu
sohadan nuqta, masalan, A (3; 0) nuqtani olish yetarli. Shunday
qilib, R haqiqiy sonlar toplamida berilgan «katta» mosligining
grafigi 1 va 3 koordinata bissektrisasi ostida joylashgan yarim
tekislik boladi, bunda bissektrisaning ozi bu yarim tekislikka
tegishli bolmaydi.
4-misol. R moslik X = {3; 5; 7} va Y = {4; 6} toplamlar
elementlari orasidagi «katta» mosligi berilgan bolsin. R moslikka
teskari moslikni toping.
Y e c h i s h. R moslik X = {3; 5; 7} va Y = {4; 6} toplam
elementlari orasidagi «katta» mosligi R = {(5; 4), (7; 4), (7; 6)}.
Bu grafikning strelkalari yonalishi teskariga almashtiriladi. X va
Y toplamlar orasida qaraladigan hamda (4; 5), (4; 7), (6; 7)
juftliklar bilan aniqlanadigan yangi «kichik» munosabati grafigi
hosil boladi. Berilgan R moslikka teskari moslik R
-1
deb yoziladi.
5- misol. A = {a; b; c; d}, B = {1; 2; 3; 4} bolsin. Bu top-
lamlar elementlari orasidagi moslikni grafik yordamida tasvir-
lang. Bir qiymatli moslik boladimi?
Y e c h i s h. A toplamining har bir elementiga B toplamdan
yagona son mos kelgani uchun va B toplamdagi har bir son A
44
toplamdagi faqat birgina elementga mos kelgani uchun A va B
toplamlar orasidagi berilgan moslik ozaro bir qiymatli moslik
boladi.
6- misol. 3 = 3 va 3 < 4 ifodalarni tushuntiring.
Y e c h i s h. 3 = 3 yozuvini tushuntirish uchun 3 ta qizil va
3 ta yashil kvadrat olinadi va har bir qizil kvadratga yagona
yashil kvadrat mos qoyiladi (amalda kvadratlar yonma-yon,
ustma-ust qoyiladi, kesmalar bilan tutashtiriladi va hokazo),
yani bu kvadratlar toplami ustidan ozaro bir qiymatli moslik
ornatiladi. 3 < 4 ekanini korsatish uchun 3 ta elementli toplam
va 4 ta elementni oz ichiga oluvchi toplamning 3 ta elementli
qism toplami orasida ozaro bir qiymatli moslik ornatiladi.
Toplamlar nazariyasi elementlarining tabiati turli bolishidan
qati nazar, xossalarini va ular ortasidagi bajariladigan amallarni
organadi. Agar ikki toplam turli xarakterli xossalarni ifodalovchi
bir xil elementlardan iborat bolsa, ular teng hisoblanadi. Maq-
sadimiz, ikki toplam orasida aniqlangan biror moslikni qarash-
dan iborat.
1- kurs talabalari orasidagi juftlik uchun quyidagi tasdiq
orinli. Halima va Barno 101-guruhda oqiydi, boshqa ikkinchi
juftlik uchun a talaba b talabadan yaxshi oqiydi, uchinchi juftlik
uchun «Halima necha yoshda bolsa, Barno ham shu yoshda».
Har bir tasdiq a va b lar orasidagi moslik bilan berilgan (birga
oqishi, yaxshi oqishi, yoshining tengligi). Bu misolda gap bitta
toplamning elementlari haqida boldi. Turli toplam elementlari
haqida ham gapirish mumkin. Masalan, «Halima 2-kursda
oqiydi» tasdiq talabalar toplami va kurs ortasidagi moslik
boladi.
Sherali, Elmurod, Shuhrat, Nargiza, Erkin va Ranoning
haftaning 1, 2 va 3-kunlari sinfda navbatchilik jadvalini tushuntiring:
Kunlar
Ismi
1-kun
2-kun
3-kun
Sherali
+
Elmurod
+
Shuhrat
+
Nargiza
+
Erkin
+
Rano
+
45
«X oqituvchi Y kuni navbatchi» orasidagi moslik.
X = {10; 20; 30; 40}, Y = {2; 3; 4} va f moslik «x soni y
soniga bolinadi» bolsin.
X f Y = {(10; 2), (20; 2), (30; 2), (40; 2), (20; 4), (30; 3),
(40; 4)} X f Y moslik rost.
Umuman, a f b moslik teng, katta, kichik a = b, a < b, a > b
yoki parallellik va perpendikularligi a½½b, a ^ b deb yoziladi.
X va Y orasidagi binar moslik X toplamda aniqlangan f binar
munosabat deyiladi.
X va Y orasidagi f munosabatda a Î X elementning obrazi
bosh balki bir necha elementdan iborat bolishi mumkin.
Agar f moslikka a Î X elementning obrazi Y toplamning
faqat va faqat bitta elementdan iborat bolsa, bunday f moslik
X ni Y ga akslantirish deyiladi va f : X ® Y yoki
f
X
Y
®
deb belgilanadi. Bunda f belgi akslantirish qoidasi.
Misol. 1) X auditoriyadagi talabalar toplami, Y stullar
toplami, har bir talaba bitta stulda otiribdi. f : x talaba y stulda
otiribdi, qonun X ni Y ga akslantiradi;
2) moslik y = x + 4 formula bilan berilgan jadvalni toldiring:
x
0
1
2
3
4
5
x + 4
Mashqlar
1. Yotoqxonada yashovchi talabalarning xona boyicha
navbatchilik grafigini ifodalovchi jadval tuzing. Bu jadval
qanday toplamlar orasida moslik ornatadi? Berilgan
moslikka tegishli bolgan har bir tartiblangan juftlik nimani
ifodalaydi? Berilgan toplamlar orasida boshqa moslikni
berish mumkinmi? Bu qanday amalga oshiriladi?
2. Oquvchi kitob uchun 700 som, daftar uchun 30 som, qa-
lam uchun 10 som, moyqalam uchun 20 som, ochirgich
uchun 5 som toladi. Bunda qanday ikkita toplam orasida
moslik ornatilgan?
3. Uchburchakning orta chizigi bilan asosi orasida ozaro bir
qiymatli moslik ornatish mumkinmi?
4. Barcha natural sonlar toplami bilan barcha ratsional sonlar
toplami orasida ozaro bir qiymatli moslik ornatish mum-
kinmi?
46
5. P = {(1; 1), (3; 0), (3; 1), (4; 1), (6; 1)} toplam
X = (1; 3; 4; 6) va Y = {0; 1} toplamlar elementlari orasidagi
moslikni ifodalaydi. P moslikka teskari P
-1
moslikni bering
va bitta koordinata sistemasida P va P
-1
moslikning gra-
fiklarini yasang.
6. X = {0; 2; 4; 6; 8; 10} toplamda T «x soni y sonidan 2 ta
kam» munosabati berilgan. T
-1
munosabatini bering va
koordinata tekisligida uning grafigini yasang.
7. Ikkita A = {1; 2; 3} va B = {3; 7} toplam berilgan. A ´ B va
B ´ A toplamlarni toping. Bu toplamlar orasida biror-bir
usul bilan ozaro bir qiymatli moslik ornatish mumkin.
8. Nuqtàlarning kîîrdinàtàlàrini yozing:
9. Togri tortburchakning yuzi 285 sm
2
bolsa, berilgan
olchamlardan foydalanib, x ni toping.
5
4
0
1
2
3
x
5
4
3
2
1
y
A
1
A
2
A
3
5
4
0
1
2
3
x
5
4
3
2
1
y
A
5
A
4
A
3
A
2
A
1
5
4
0
1
2
3
x
5
4
3
2
1
y
A
1
A
4
A
2
A
3
B
1
B
4
B
2
B
3
3x
2x
x
10 sm
5 sm
7 sm
47
Ikkinchi bob
BUTUN NOMANFIY SONLAR
13- §. SON TUSHUNCHASI. NATURAL SON VA NOL
TUSHUNCHASINING VUJUDGA KELISHI
Son va amallar biror kishi tomonidan oylab topilmagan.
Dalada ekin ekish, maydonni sugorish, podadagi hayvonning
uyga qaytib kelishini aniqlashda qadim-qadimda odamlarga
arifmetik bilimlar zarurati tugilgan, qorada qancha qoy borligini,
omborda necha qop bugdoy borligini bilish zarur bolgan.
Qadimda odamlar sanashni bilmaganlar, mana, necha ming
yillardan keyin molboqar loydan har bir qoyga mos jism
tayyorlagan. Bir kunda qoyni yoqolmaganligini bilish
maqsadida qoy qoraga kirayotganda tayyorlangan jismlar bir
tomonga otsa, chopon bemalol uyquga ketgan. Bundan tash-
qari, odamlarda qoydan tashqari sigir, echkilar bolgan. Shuning
uchun tuproqdan boshqa figuralar yasashga togri kelgan. Yer
egalari esa loydan yasalgan figuralar, mayda toshlar yordamida
hosilning hisob-kitobini qilgan. Omborda necha qop bugdoy
borligi, qaymoqdan kuydirib olingan yogning miqdorini bil-
ganlar. Narsalarni qoshish va ayrish yordamida qoshish va
ayirishga doir sodda masalalarni yechganlar.
Loydan yasalgan figuralarni va mayda toshlarni bir joydan
ikkinchi bir joyga qoyish mumkin qadar yetarlicha mashgulot
bolgan. Ming yillar otib odamlar predmetlarni qayta sanashni
organdilar. Buning uchun ularga sonning nomini aytish haqida
oylash zarurati tugilgan.
Turli xalq va elatlarning tillarini organish natijasida sonlar-
ning nomi paydo bolgan. Masalan, odamlar uchun predmetning
shakli katta rol oynagan, hisoblashda «ikkita tuxum», «ikkita
tosh», «ikkita koz» va hokazo. Avval faqat 1 va 2 sonlar
nomlandi.
Son uchun «bir» sozi oddiy «quyosh» sozi bilan bogliq,
ikki sonining nomlanishi esa mavjud turli predmetlar bilan
48
bogliq bolgan, yani «quloq», «oyoq», «qol» va hokazo. Bazan
«men» va «sen» olmoshi bilan bogliq bolgan. «Bir» deb «erkak»,
«ikki» «ayol» deb etirof qiluvchi tillar bolgan. «Bir» va «ikki»
sozidan keyin «kop» sozi paydo bolgan. Keyinchalik boshqa
sonlarning nomini aytish zarurati tugilgan. Bunda 1 va 2 sonidan
foydalanganlar. Masalan, Tinch okeanining Yangi Gvineya oro-
lida yashovchi odamlar 3 ni 1 va 2, 4 ni 2 va 2 deb hisoblaganlar.
10 deb «kop», 100 deb «yana kop» sozlarini qollaganlar.
Keyinroq ayrim odamlar 3 ni «bir, ikki, kop» deb qabul qilgan-
lar. Hattoki hozir ham choy damlagandan song uni «uch marta
qaytar», oglidan xafa bolgan ona «nima men, bir narsani uch
marta qaytarib aytishim kerakmi» degan sozlar uchraydi.
3 soni doim tevarak-atrof yer, yer osti va koinot podshoh-
ligiga ajratgan. Shuning uchun kop yerli odamlar uchun 3
soni qadrli hisoblanadi.
Ayrim paytlarda «kop» sozi 7 soni sifatida qaralgan.
Masalan, «yetti kishini bir kishi kutmaydi», «yetti marta
olchab bir kes». Shunday qilib, sekin-asta sanashni fikrlay
olganlar.
Odamlar daladan juda kop hosil yigdilar. «Yuz» sozini aytish
uchun 2 ni 50 marta takrorlash kerak bolgan. Eski hisoblash
usuli, yani barmoqlar yordamida sanash metodiga otganlar.
Barmoqlar ajoyib hisoblash mashinasi vazifasini bajargan.
Ular yordamida 5 gacha, agar ikki qolni olsak, 10 gacha sanash
imkoni bolgan. Keyin odamlar sanashda yana bir qadam
qoydilar va 10 talab sanaganlar. Buning uchun birdaniga kop
kishilarni jalb qilinganligi haqiqat. Barmoqlar, sanash bilan
bevosita bogliq bolib, qadimgi grek tilida «sanash» sozi «besh-
talash» manosini bildiradi. Rus tilida «besh» sozi «pyat», yani
qol bolagi manosini anglatadi. Angliyada esa 10 soni «bar-
moqlar» nomi bilan yuritiladi. Demak, angliyaliklar qachon-
lardir barmoq bilan sanaganlar.
Natural son tushunchasi matematikaning asosiy tushuncha-
laridan biridir. U butun matematika fani singari kishilar amaliy
faoliyatlaridagi ehtiyojlar natijasida vujudga kelgan. Turli-tuman
chekli toplamlarni bir-biri bilan taqqoslash zarurati natural
sonlarning vujudga kelishiga sabab boldi.
Ozining rivojlanish davrida natural sonlar tushunchasi bir
nechta bosqichni bosib otdi. Juda qadim zamonlarda chekli top-
lamlarni taqqoslash uchun berilgan toplamlar orasida yoki
49
toplamlardan biri bilan ikkinchi toplamning qism toplami
orasida ozaro bir qiymatli moslik ornatishgan, yani bu
bosqichda kishilar buyumlar toplamining sanogini ularni
sanamasdan idrok qilganlar.
Vaqt otishi bilan odamlar faqat sonlarni atashni emas, balki
ularni belgilashni, shuningdek, ular ustida amallar bajarishni
organib oldilar. Qadimgi Hindistonda sonlarni yozishning onli
sistemasi va nol tushunchasi yaratildi. Asta-sekin natural
sonlarning cheksizligi haqidagi tasavvurlar hosil bola boshladi.
Natural son tushunchasi shakllangandan song sonlar
mustaqil obyektlar bolib qoldi va ularni matematik obyektlar
sifatida organish imkoniyati vujudga keldi. Sonni va sonlar
ustida amallarni organa boshlagan fan «Arifmetika» nomini
oldi. Predmetlarni belgilashda 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
raqamlaridan foydalanilishi hech kimga sir emas. Eng kichik
raqam, bu 1, keyingi raqamlar birni qoshishdan hosil qilingan.
Narsalarni sanashda foydalaniladigan sonlar natural sonlar
deyiladi. Natural sonlar 1, 2, 3, ... korinishida yoziladi.
Verguldan keyin uchta nuqtani qoyilishi natural sonlarning
ketma-ket davom etishini bildiradi. Eng kichik son 1 raqami
bolsa, eng kattasi mavjudmi? 1, 2, 3, ... yozuv «natural sonlar
qatori cheksiz» degan manoni bildiradi.
Biz onlik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Raqamning
qiymati turgan ornini ifodalaydigan sonlarning yozuvi pozitsion
sistema deyiladi. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, va 9 raqamlari yordamida
istalgan natural sonni yozish mumkin.
0 raqamini natural son emasligini yodda tutish kerak. Natural
sonlarni ongdan 3 talab guruhga bolib oqish mumkin. Bu
guruh sinf deyiladi. Biz birlar, minglar, millionlar va milliardlar,
yani birinchi tortta sonlar sinfidan foydalanib, matematikani
organamiz.
26 902 718 586 sonini oqish uchun chapdan ongga navbat
bilan har bir sinf sonini aytish va unga nomini qoshish kerak,
yani «26 milliard 902 million 718 ming 586».
Arifmetika qadimgi Sharq mamlakatlari Vavilon, Xitoy,
Hindiston, Misrda vujudga keldi. Bu mamlakatlarda toplangan
matematik bilimlar qadimgi Gretsiyada rivojlantirildi va davom
ettirildi. Arifmetikaning rivojlanishiga asr ortalarida Hind, Arab
dunyosi mamlakatlari va Orta Osiyo matematiklari, XVIII asr-
dan boshlab esa yevropalik olimlar katta hissa qoshdilar.
4 E. Jumayev
50
Natural butun sonlar toplamini tuzishda uch xil yondashuv
bor:
1) toplamlar nazariyasi asosida;
2) aksiomatik usul asosida;
3) miqdorlarni olchash asosida.
XIX asrda G. Kantor tomonidan toplamlar nazariyasi
yaratilgandan song, bu nazariya asosida natural sonlar nazariyasi
yaratildi. Bu nazariya asosida chekli toplam va ozaro bir
qiymatli moslik tushunchalari yotadi.
Mashqlar
1. N
8
, N
10
toplamlarning barcha elementlarini yozing. Bu
toplamlar qanday ataladi?
2. Quyidagi toplamlarni natural qator kesmalari deb atash
mumkinmi:
a) {0; 1; 2; 3};
d) {1; 3; 5; 7};
b) {1; 2; 3};
e) {3; 4; 5}?
3. Chekli toplam elementlarini sanashda amal qilinishi zarur
bolgan shartlarni ifodalang.
4. Ushbu jumlani oqing: n(A) = 7, n(B) = 2. Bunda 7 va 2
natural sonlari qanday orin tutadi? Mazkur shartlarni
qanoatlantiruvchi A va B toplamlar oylab toping.
5. Har qanday A, B va C mulohazalar uchun
a) A Ç (B È C) = (A Ç B) È (A Ç C);
b) A È (A Ç B) = A;
d) A Ç A = A ekanligini isbotlang.
14- §. «TENG» VA «KICHIK» MUNOSABATLARI.
QOSHISH. QOSHISH QONUNLARI
Tarif. Butun nomanfiy a va b sonlarning yigindisi deb
n(A) = a, n(B) = b bolib, kesishmaydigan A va B toplamlar
birlashmasidagi elementlar soniga aytiladi, yani:
a + b = n(A È B),
bunda n(A) = a, n(B) = b va A Ç B = Æ, bunda n(B) va n(A)
soni A va B toplamning elementlari sonini bildiradi.
1- misol. Berilgan tarifdan foydalanib, 5 + 2 = 7 bolishini
tushuntiring.
51
Y e c h i s h. 5 biror A toplamning elementlari soni, 2 biror
B toplamning elementlari soni bolsin. Shartga kora, ular-
ning kesishmasi bosh toplam bolishi kerak. Masalan,
A = {x; y; z; t; p}, B = {a;b} toplamlar olinadi. Ular birlashti-
riladi: A È B = {x; y; z; t; p; a; b}. Sanash yoli bilan n(A È B) = 7
ekanligi aniqlanadi. Demak, 5 + 2 = 7.
Umuman, a + b yigindi n(A) = a, n(B) = b shartni qanoat-
lantiruvchi kesishmaydigan A va B toplamlarning tanlanishiga
bogliq emas. Bundan tashqari, butun nomanfiy sonlar yigindisi
har doim mavjud va yagonadir.
Yigindining mavjudligi va yagonaligi ikki toplam birlash-
masining mavjudligi va yagonaligidan kelib chiqadi.
Yigindini topishda qollaniladigan amal qoshish amali,
qoshilayotgan sonlar esa qoshiluvchilar deb ataladi.
Ikkiga qoshiluvchining yigindisi va n ta qoshiluvchining
yigindisi ham aniqlangan bolsin. U holda n + 1 ta qoshiluv-
chidan iborat a
1
+ a
2
+ ...+ a
n
+ a
n+1
yigindi (a
1
+ a
2
+ ...
+ a
n
) + a
n+1
ga teng.
2- misol. 2 + 7 + 15 + 19 yigindini toping.
Y e c h i s h. 2 + 7 + 15 + 19 yigindini topish uchun yuqo-
ridagi tarifga kora, quyidagi almashtirishlarni bajarish kerak:
2 + 7 + 15 + 19 = (2 + 7 + 15) + 19 = ((2 + 7) + 15) +
+ 19 = (9 + 15) + 19 = 24 + 19 = 43.
1- mashq. Ixtiyoriy butun nomanfiy a va b sonlar uchun
a + b = b + a tenglikning bajarilishini isbotlang.
I s b o t. a deb, A toplamdagi elementlar sonini, b deb, B
toplamdagi elementlar sonini belgilaylik. U holda butun noman-
fiy sonlar yigindisining tatifiga kora, a + b soni A va B toplamlar
birlashmasidagi elementlar soni boladi, yani a + b = n(A ÈB).
Toplamlar birlashmasining orin almashtirish xossasiga kora,
A ÈB toplam B ÈA toplamga teng va n(A ÈB) = n(B ÈA).
Yigindining tarifiga kora, n(B ÈA) = b + a, shuning uchun
ixtiyoriy butun nomanfiy a va b sonlar uchun a + b = b + a.
2- mashq. Ixtiyoriy nomanfiy a, b va c sonlar uchun
(a + b) + c = a + (b + c) tenglikning bajarilishini isbotlang.
I s b o t. a = n(A), b = n(B), c = n(C) bolsin, bunda A È B =
= B È A. U holda ikki son yigindisining tarifiga kora,
(a + b) + c = n(A È B) + n(C) = n((A ÈB) ÈC) deb yozilishi
mumkin.
52
Toplamlarning birlashmasi guruhlash qonuniga boysungani
uchun n((A ÈB)ÈC) = n(A Ç (B Ç C)) boladi. Bundan ikki son
yigindisining tarifiga kora, n(A Ç (B Ç C)) = n(A) +
+ n(B ÈC) = a + (b + c) hosil boladi. Demak, ixtiyoriy butun
nomanfiy a, b va c sonlar uchun (a + b) + c = a + (b + c) boladi.
3- misol. Qoshish qonunlaridan foydalanib, 109 + 36 +
+ 191 + 64 + 27 ifodaning qiymatini hisoblang.
Y e c h i s h. Orin almashtirish qonuniga asosan, 36 va 191
qoshiluvchilarning orinlari almashtiriladi. U holda 109 + 36 +
+ 191 + 64 + 27 = 109 + 191 + 36 + 64 + 27.
Guruhlash qonunidan foydalanib, qoshiluvchilarni guruh-
laymiz songra qavs ichidagi yigindilar topiladi: 109 + 191 +
+ 36 + 64 + 27 = (109 + 191) + (36 + 64) + 27 =(300 + 100) + 27.
Hisoblashlarni bajarib, (300 + 100) + 27 = 400 + 27 = 427
ni topamiz.
Bundan tashqari, sonni yigindiga qoshish, yigindini songa
qoshish, yigindini yigindiga qoshish hollarida guruhlash
qonuni orin almashtirish bilan birga qollaniladi.
4- misol. 2 + 1 yigindiga 4 sonini qoshing.
Y e c h i s h. 2 + 1 yigindiga 4 sonini qoshishni quyidagi
usullar bilan yozish mumkin:
a) 4 + (2 + 1) = 4 + 3 = 7;
d) 4 + (2 + 1) = 5 + 2 = 7.
b) 4 + (2 + 1) = 6 + 1 = 7;
Birinchi holda hisoblashlar amallarning tartibiga mos
ravishda bajarilgan.
Ikkinchi holda qoshishning guruhlash xossasi qollaniladi.
Songi holdagi hisoblash esa qoshishning orin almashtirish va
guruhlash qonunlariga suyanadi, bunda oraliq almashtirishlar
tushirib qoldirilgan. Dastlab orin almashtirish qonuniga asosan 1
va 2 qoshiluvchilarga orinlarini almashtirdik, yani 4 + (2 + 1) =
= 4 + (1 + 2). Keyin guruhlash qonunidan foydalandik, yani
4 + (1 + 2) = (4 + 1) + 2. Va nihoyat, hisoblarni amallar tartibi
boyicha bajardik, yani (4 + 1) + 2 = 5 + 2 = 7.
Ikkita butun nomanfiy a va b son berilgan bolsin. a = n(A)
va b = n(B) deb olaylik. Malumki, bu toplamlar teng quvvatli
bolsa, u holda ularga aynan bir son mos keladi, yani a = b.
5- misol. 2 = 2, 3 = 3, 2 < 3 va 3 < 4 larni tushuntiring.
Y e c h i s h. 2 = 2, 3 = 3, 2 < 3 va 3 < 4 larni tushintirishda
«teng» va «kichik» munosabatlarning keltirilgan tarifidan
53
foydalaniladi. 3 = 3 yozuvni kiritishda kvadrat va doiralarning
ikkita teng quvvatli toplamlarini qarash mumkin. 3 < 4 munosa-
batni organishda esa masalan, uchta qizil va tortta sariq sabzi
olinadi, har bir qizil sabzini sariq sabzi yoniga qoyiladi va qizil
sabzini sariq sabzidan kamligi korinib qoladi, shuning uchun,
3 < 4 deb yozish mumkin.
Ikkita butun nomanfiy a va b son uchun b = a + c boladigan
c son mavjud bolganda va faqat shu holda a son b sondan
kichik boladi. Xususiy holda 3 < 7 ni qaraylik. 3 < 7, chunki
3 + 4 = 7 boladigan butun 4 soni mavjud. Xulosa qilib aytganda,
sanoqda oldin keladigan son undan keyin keladigan sondan
har doim kichik boladi.
Mashqlar
1. Hisoblang:
a) 186
f) 789
j) 10959
n) 12304
+ 29 ;
+ 89 ;
+ 1961 ;
+ 908 ;
b) 267
g) 4069
k) 1324
o) 40517
+129 ;
+ 185 ;
+ 580 ;
+ 1080 ;
d) 1367
h) 4688
l) 80404
p) 30004
+ 269 ;
+ 499 ;
+ 105 ;
+ 209 ;
e) 2475
i) 3785
m) 60109
q) 801967
+ 197 ;
+ 148 ;
+ 3084;
+ 10710 .
2. Butun nomanfiy sonlarning yigindisining tarifidan foyda-
lanib, quyidagilarni tushuntiring:
a) 4 + 1 = 5;
d) 2 + 7 = 9;
b) 1 + 5 = 6;
e) 3 + 0 = 3.
3. 1 sonini ikkita butun nomanfiy sonning yigindisi ko-
rinishida ikki xil usul bilan yozing.
4. (4 + 5) + 6 ifodani qoshish qonunlaridan foydalanib,
5 + (4 + 6) korinishga almashtiring. Almashtirishlardagi har
bir qadamni asoslang.
54
5. (7 + 2) + (3 + 8) ifodani qoshish qonunlaridan foydalanib,
(7 + 3) + (2 + 8) korinishga almashtiring.
6. Quyidagi ifodalarni qisqa usullar bilan hisoblang va bunda
qoshishning qanday qonunlaridan foydalanilganligini
tushuntiring:
a) (30 + 7) + (10 + 4);
b) (26 + 9) + 21 + 14;
d) 1809 + 393 + 678 + 191 + 1607.
7. Nima uchun: 1) 3 < 6, 2) 0 < 5 bolishini tushuntiring.
8. «Kichik» munosabatining qoshish orqali tarifidan
foydalanib, ixtiyoriy a, b, c natural sonlar uchun quyidagi
davo orinli bolishini isbotlang: Agar a < b bolsa, u holda
a + c < b + c.
9. Ràsmdàn fîydàlànib, ifîdàni tàqqîslàng:
(a + b) + c = a + (b + c).
10. Quyidagi natija togri topilganmi?
(1997 + 151) + (449 + 3) = (1997 + 3) + (151 + 449) = 2600.
11. Tång ifîdàlàrni tîping và uning qiymàtini qulày usul bilàn
hisîblàng. Hisîblàshni îsînlàshtirish uchun qoshishning
qàndày õîssàlàridàn fîydàlànilgàn?
a
d
b
c
a
b
c
d
$
(111+274)+28+(389+226)
934 + 186 + 66 + 112
(798 + 555) + 2
397 + (103 + 75)
221 + 123 + 605 + 227 + 379
(934 + 66) + (188 + 112)
(397 + 103) + 75
(111+389)+(274+226)+18=1018
(221 + 379) + (123 + 227) + 605
(798 + 2) + 555
55
12. Har bir tenglikning nomlanishini tanlang, qoida va xossala-
rini ifodalang:
15- §. AYIRISH QONUNLARI
1- misol. Kollej bogiga 9 tup daraxt, yani olma va nok kochati
otqazildi. Agar olmalar 4 tup bolsa, necha tup nok otqazilgan?
Y e c h i s h. Masalaga javob berish uchun 9 dan 4 ni ayirish
kerak boladi, yani 9 - 5 = 4.
1- tarif. Butun nomanfiy a va b sonlarning ayirmasi deb,
n(A)=a, n(B)=b va BÌA shartlar bajarilganda, B toplamni A
toplamgacha toldiruvchi toplamining elementlari soniga
aytiladi, yani:
a - b = n(A\B), bunda a = n(A), b = n(B), B Ì A.
2- misol. Berilgan tarifdan foydalanib, 7 - 4 = 3 ni toping.
Y e c h i s h. 7 biror A toplamning elementlari soni, 4 esa A
toplamning qism toplami bolgan B toplamning elementlari
soni bolsin.
Bizga malumki, A = {x; y; z; t; p; r; s}, B = {x; y; z; t}
toplamlar uchun B toplamning A toplamgacha toldiruvchisi
A\B = {p; r; s}, n(A\B) = 3.
a + b = b + a
(a + b) + c = a + (b + c)
a b = b a
(a + b) + c = a + (b + c)
(a + b) c = a c + b c
(a + b) : c = a : c + b : c
(a + b) + c = a + b + c
(a + b) c = (a c) + b =
= a + (b c)
yigindini songa kopaytirish
yigindini songa bolish
qoshishning orin almashtirish xossasi
kopaytirishning orin almashtirish xossasi
qoshishning taqsimot xossasi
kopaytirishning taqsimot xossasi
yigindidan sonni ayirish qoidasi
sondan yigindini ayirish qoidasi
56
Demak, 7 - 4 = 3.
a - b ayirma n(A) = a, n(B) = b va B Ì A shartlarini
qanoatlantiruvchi A va B toplamlarining tanlanishiga bogliq
emas. Butun nomanfiy a va b sonlarning ayirmasi b son bilan
yigindisi a songa teng boladi, yani a - b = c
⇔
a = b + c.
Shunday qilib, a - b = c yozuvda a kamayuvchi, b ayri-
luvchi, c ayirma deb ataladi.
1- masala. Butun nomanfiy a va b sonlarning ayirmasi b £ a
bolganda va faqat shunda mavjud boladi.
I s b o t . Agar a = b bolsa, u holda a - b = 0 boladi va
demak, a - b ayirma mavjud boladi.
Agar b < a bolsa, u holda «kichik» munosabati tarifiga
kora shunday natural son mavjud boladiki, bunda a = b + c
boladi. U holda, ayirmaning tarifiga kora, c = a - b, yani
a - b ayirma mavjud boladi.
Agar a - b ayirma mavjud bolsa, u holda ayirmaning tarifiga
kora shunday butun nomanfiy c son topiladiki, a = b + c
boladi. Agar c = 0 bolsa, u holda a = b boladi; agar c > 0
bolsa, u holda «kichik» munosabatining tarifiga kora b < a
boladi. Demak, b £ a.
2- masala. Agar butun nomanfiy a va b sonlarining ayirmasi
mavjud bolsa, u holda u yagonadir.
I s b o t. a - b ayirmaning ikkita qiymati mavjud bolsin deb
faraz qilaylik, yani a - b = c
1
va a - b = c
2
bolsin. U holda
ayirmaning tarifiga kora a = b + c
1
va a = b + c
2
hosil boladi.
Bundan b + c
1
= b + c
2
va demak, c
1
= c
2
ekani kelib chiqadi.
a va b (a = n(A), b = n(B)) butun nomanfiy sonlar berilgan
bolsa, a = b, a < b va a > b larning birortasi orinli bolishi ravshan.
3- misol. a < b berilgan. a sonini b sonidan nechta kamligini
aniqlang.
Y e c h i s h. a < b shartdan B toplamda uning A toplamga
teng quvvatli B
1
qism toplamini ajratish mumkin va B\B
1
toplam bosh emas.
n(B\B
1
) = c (c > 0) bolsin. U holda B toplamda A top-
lamda qancha element bolsa, shuncha va yana c ta element
boladi. Shunday qilib, a soni b sonidan c ta kam yoki b soni a
sonidan c ta kop, deyiladi. B
1
ÌB da n(B\B
1
) = c bolgani uchun,
c = b - a boladi.
X u l o s a. Bir son ikkinchi sondan nechta kam yoki kop
ekanini bilish uchun katta sondan kichik sonni ayirish kerak.
57
4- misol. Likopchada 4 dona xurmo va ulardan 5 ta kop
anor bor. Likopchada nechta anor bor?
Y e c h i s h. Aslida anordan xurmoni ayirib bolmaydi. Masala
mevaning ikki toplami, yani xurmolar va anorlar toplami
haqida bormoqda. Ularni C va D bilan belgilaylik. Masala
shartidan n(C) = 4 va D toplamda C toplamdagidan 5 ta
element kop ekanini bilgan holda, undagi elementlar sonini
topish kerak boladi. Bu n(D) - n(C) = 5 ekanligini anglatadi.
Shunday qilib, n(D) = 5 + n(C) = 5 + 4 = 9.
1- qoida. Yigindidan sonni ayirish uchun yigindidagi
qoshiluvchilardan biridan shu sonni ayirish va hosil bolgan
natijaga ikkinchi qoshiluvchini qoshish yetarli. Bu qoidani
matematika tiliga otkazadigan bolsak, agar a, b, c butun
nomanfiy sonlar bolsa, u holda:
a) a > c bolganda, (a + b) - c = (a - c) + b boladi;
b) b > c bolganda, (a + b) - c = a + (b - c) boladi;
d) a > c va b > c bolganda, yuqoridagi formulalarning
ixtiyoriy bittasidan foydalanish mumkin.
5- misol. a > c bolganda, (a + b) - c = (a - c) + b boli-
shini isbotlang.
I s b o t. 1- usul. a > c bolsin, u holda a - c ayirma mavjud
boladi. Uni x orqali belgilaymiz: a - c = x. Bundan, a = x + c
chiqadi. x + c yigindini (a + b) - c ifodadagi a ning orniga
qoyamiz va uni shakl almashtiramiz: (a + b) - c = (x + c +
+ b) - c = x + b + c - c = x + b.
Biroq x harfi orqali a - c ayirma belgilangan edi, demak
isbotlanishi talab etilgan (a + b) - c = (a - c) + b ifoda hosil
boladi.
2- usul. n(A) = a, n(B) = b, n(C) = c va A\B = Æ, C Ì A
boladigan uchta chekli A, B va C toplam olamiz. U holda
(a + b)-c ga (A ÈB)\C toplam elementlari soni, (a - c) + b
esa (A\C)ÈB toplam elementlari soni boladi. Shunday qilib,
berilgan A, B va C toplamlar uchun (A ÈB) \C) = (A \C) ÈB
boladi.
Demak, n((A\B)\C) = n((A\C) ÈB va (a + b) - c = (a -
- c) + b.
2- qoida. Sondan sonlar yigindisini ayirish uchun bu sondan
qoshiluvchilarning birini ketidan ikkinchisini ketma-ket ayirish
yetarli, agar a, b, c butun nomanfiy sonlar bolsa, u holda
a = b + c bolganda a - (b + c) = (a - b) - c hosil boladi.
58
Bu qoidaning asoslanishi va uning nazariy toplam tasviri
yigindidan sonni ayirish qoidasi uchun bajarilgani kabi bajarila-
di. Masalan, sondan yigindini ayirish qoidasi sonni bolaklab
ayirish usuliga asos boladi. 5 - 2 = 5 - (1 + 1) = (5 - 1) - 1 =
= 4 - 1 = 3.
X u l o s a. Yigindidan sonni ayirish uchun, bitta qoshiluv-
chidan ayirib, ikkinchisini qoshish kerak:
(a + b) - c = (a - c) + b = a + (b - c).
5- misol. Ertalab 20 ta katta va 8 ta kichik baliqchilar qayigi
dengizga jonadi. 6 ta qayiq qaytdi. Baliqchilar bilan yana nechta
qayiq qaytishi kerak?
Y e c h i s h. Masalani uchta usul bilan yechish mumkin.
I usul. 20 + 8 = 28 va 28 - 6 = 22.
II usul. 20 - 6 = 14 va 14 + 8 = 22.
III usul. 8 - 6 = 2 va 20 + 2 = 22.
Mashqlar
1. 83 - 27 ayirmani hisoblang.
2. Quyidagi tengliklarning nazariy toplam talqinini bering:
7 - 5 = 2;
3 - 3 = 0;
4 - 0 = 4.
3. Nima uchun quyida keltirilgan masalalar ayirish bilan
yechilishini tushuntiring:
1) kol boyida 9 tup tol bor edi. 4 ta tol kesib olindi. Kol
boyida necha tup tol qoldi?
2) Vali va Lola 9 ta uy rasmini chizishdi. Lola 4 ta uy
rasmini chizdi. Vali nechta uy rasmini chizgan?
4. Nilufarda 6 ta, Karimda esa 4 ta daftar bor. Nilufarda
Karimdagidan nechta kop daftar bor?
5. «... ta kam» munosabati qaraladigan va yechilishi 10 - 2 = 8
tenglik korinishida yoziladigan ikkita sodda masala tuzing.
6. Teng ifodalarni toping va uning qiymatini qulay usul bilan
hisoblang. Hisoblashni osonlashtirish uchun qoshishning
qanday xossalaridan foydalanilgan?
a) (111 + 274) + 28 + (389 + 226);
b) 934 + 188 + 66 + 112;
d) (798 + 555) + 2;
e) 397 + (103 + 75);
59
f) 221+123+605+227+379;
g) (397 + 103) + 75;
h) (934 + 66) + (188 + 112);
i) (111 + 389) + (274 + 226) + 18 + 1018;
j) (221 + 379) + (123 + 227) + 605.
7. Qulay usul bilan hisoblang:
a) (296 + 329) - 96;
d) 9627 + 5200 - 500;
b) (1364 + 915) - 364;
e) (1178 + 389) - 389.
8. Hisoblamasdan taqqoslang:
a) 1252 - 169 ... 1252;
e) 1827 - 96 ... 1827 - 69;
b) 1307 + 461 ... 1307;
f) 1310 + 51 ... 1310 + 15;
d) 149 + 628 ... 628 + 149;
g) 446 - 342 ... 500 - 342.
9. Rasmdan foydalanib, ifodalarni taqqoslang:
a - (b + c) va a - b - c.
X u l o s a. Sondan yigindini ayirish uchun avval bitta
qoshiluvchini, songra ikkinchisini ayirish lozim:
a - (b + c) = a - b - c = a - c - b.
10. Masalani ikki usul bilan yeching:
Elmurodda 4160 som bor edi. U Sheraliga 252 som,
Shuhratga esa 928 som berdi. Elmurodda necha som qoldi?
11. Amallarni bajaring va natujalarni osib borish tartibida
yozing. Sozni tuzing. U nimani bildiradi?
a) 1500
b) 2269
d) 1045
- 486 ;
- 638 ;
- 380 ;
K
E
S
e) 6801
f) 1269
g) 1907
- 1631;
+1050 ;
- 523 .
N
Ya
I
b
a
c
d
b
c
d
a
60
12. Bir qîpdà 50 kg un, ikkinchisidà esà 28 kg un bîr edi.
Qîplàrning biridàn 12 kg un tokilgàn. Qànchà un qîldi?
Màsàlàni bir nåchà usul bilàn yåching.
1- usul.
2- usul.
3- usul.
Õ u l î s à. Yigindidan sonni ayirish uchun bitta
qoshiluvchidan ayirib, ikkinchisini qoshish kerak, degan
fikr rostmi?
(a + b) - c = (a - c) + b = a + (b - c).
13. Rànî và Shîirà bîgdàn
bîdîm tårdilàr. Rànî à
chålàk bîdîm, Shîirà esà
Rànîdàn b chålàk kàm
bîdîm tårdi. Ulàr birgà-
likdà nåchà chålàk bîdîm
tårishgàn? Ifîdà tuzing và
à - 32, b = 8 bolgàndà
uning qiymàtini tîping.
14. Hisoblang:
140 -
=
165 +
=
-
5 =
+ 99 =
108 + 12 =
- 65 =
+ 75 =
195 - 94 =
15. Ràsmdà bårilgàn burchàkkà qoshni burchàk chizing và
uning qiymàtini tîping:
a
b
?
?
R.
Sh.
A
B
O
B
O
A
A
O
B
30°
135°
61
16. Ushbu amallarni bajaring:
5340
1289
____
+
va 7150
467
____
-
. Natijadan
foydalanib quyidàgi misîllàrni îgzàki yåching:
a) 5341 + 1289 = ;
f) 7150 - 468 =
;
b) 5340 + 1288 = ;
g) 7151 - 467 =
;
d) 5341 + 1288 = ;
h) 7151 - 468 = ;
e) 6629 - 5340 = ;
i) 6683 - 467 =
.
17. 2a korinishidàgi sînni qîldirib, sînni ochirib tàshlàng:
1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13; 14; 15; 16; 17; 18;
19 va 20.
18. Gulchidà 3 õil ràngli atirgul và 5 õil ràngli chinnigul bîr.
Zumràd à dînà atirgul và b dînà chinnigul sotib îldi. Zumràd
uchun 5b, 3a, 3a + b, a + b ifîdàlàr nimàni bildiràdi?
19. Ràsmdà figuràlàrdàn bittàsi qîlgànlàridàn fàrq qilàdi. Shu
figuràni tîping.
16- §. KOPAYTIRISH. KOPAYTIRISH QONUNLARI
Butun nomanfiy sonlar kopaytmasi tushunchasini turlicha
tariflash mumkin.
1- tarif. Butun nomanfiy a va b sonlari uchun:
1) b > 1 bolganda, ab = a + a + ... + a (b ta qoshiluvchi);
2) b = 1 bolganda, a1 = a; 3) b = 0 bolganda, a0 = 0
shartlarni qanoatlantiruvchi ab songa, a va b sonlarning
kopaytmasi deb aytiladi, bunda kopaytirilayotgan sonlar
kopaytiruvchilar deb ataladi.
Agar A
1
, A
2
, ..., A
b
toplamlarning har biri a tadan elementga
ega bolsa va ulardan hech bir ikkitasi kesishmasa, u holda ularning
2
2
2
2
K
K
K
2
K
62
birlashmasi ab ta elementga ega bolishligi malum. Demak,
ab kopaytma har biri a tadan elementga ega bolgan juft-jufti
bilan kesishmaydigan b ta toplamning kesishmasidagi elementlar
sonidir. a1 = a va a0 = 0 tengliklar shartli qabul qilingan.
1- misol. Har bir bolalar paltosiga 4 ta tugma qadash kerak.
Shunday 6 ta paltoga nechta tugma qadash kerak boladi?
Y e c h i s h. 1- usul. Masalani yechish uchun har birida 4 tadan
element bolgan 6 ta toplamdan tashkil topgan birlashmadagi
elementlar sonini aniqlashga togri keladi. Tarifga kora, bu
son kopaytirish bilan topiladi: 46 = 24 (tugma).
2- tarif. a, b Î N bolsin. a sonining b soniga kopaytmasi
deb, har biri a ga teng bolgan b ta qoshiluvchining
marta
...
b
ab a a
a
= + + +
"" ""
!
yigindisiga aytiladi.
Bu tarif a = n(A), b = n(B), A ÇB = Æ bolgan A´B dekart
kopaytma elementlarini sanash malum bir qonuniyatga
asoslanishiga bogliq.
2- misol. A = {a; b; c}, B = {x; y; z; t} bolsa, A´B dekart
kopaytmaning elementlarini toping.
Y e c h i s h. A´B dekart kopaytma quyidagi jadval kori-
nishida yoziladi:
(a; x)
(a; y)
(a; z)
(a; t)
(b; x)
(b; y)
(b; z)
(b; t)
(c; x)
(c; y)
(c; z)
(c; t)
Dekart kopaytma elementlarini ustunlar boyicha sanasak,
3 ´ 4 = 3 + 3 + 3 + 3 = 12 hosil boladi.
3- misol. Sinfda har bir partaga 3 tadan oquvchi otirsa,
xuddi shunday 4 ta partaga nechta oquvchi otiradi?
Y e c h i s h. 1- usul. A = (x; y; z) va B = (n; t; r; s) toplamlar
berilgan bolsin. Ularning dekart kopaytmasi topiladi. Bu ko-
paytma togri tortburchak shaklidagi jadval korinishida yoziladi:
(x; n), (x; t), (x; r), (z; s);
(y; n), (y; t), (y; r), (y; s);
(z; n), (z; t), (z; r), (z; s);
S a t r
U
s
t
u
n
63
Jadvalning har bir satridagi barcha juftliklar bir xil birinchi
tashkil etuvchilarga ega, har bir ustundagi juftliklar esa bir xil
ikkinchi tashkil etuvchilarga ega. Bunda hech qanday ikkita
satr aqalli bitta bir juftlikka ham ega emas. Bundan A´B dekart
kopaytmadagi elementlar soni 3 + 3 + 3 + 3 = 12 ga teng ekani
kelib chiqadi.
2- usul. n(A) = 3, n(B) = 4 va 34 = 12 bolgani uchun, beril-
gan A va B toplamlarning dekart kopaytmasidagi elementlar
soni n(A) n(B) kopaytmaga tengligi kelib chiqadi, yani agar
A va B chekli toplamlar bolsa, u holda n(A´B) = n(A) ´ n(B).
Butun nomanfiy a va b sonlarning kopaytmasini n(A) = a,
n(B) = b boladigan A va B toplamlarning dekart kopaytmasi
elementlari son sifatida qarash mumkin, yani:
a b = n(A´B), bunda n(A) = a, n(B) = b.
4- misol. 2759 kopaytmani toping.
Y e c h i s h. 2759 kopaytma tarifiga kora,
2759 = (275)9 = ((27)5)9 = (145)9 = 709 = 630.
1- qonun. Ixtiyoriy butun nomanfiy a va b sonlar uchun
ab = ba tenglik orinli (orin almashtirish qonuni).
I s b o t. a = n(A), b = n(B) bolsin. U holda kopaytmaning
tarifiga kora ab = n(A´B). Biroq A´B va B´A toplamlar
teng quvvatli, chunki A´B toplamdagi har bir (a; b) juftlikka
B´A toplamdan yagona (b; a) juftlikni mos qoyish mumkin
va aksincha. Demak, n(A´B) = n(B´A) va shuning uchun
ab = n(A´B) = n(B´A) = ba.
5- misol. 25 = 52 tenglikning togriligini tekshiring.
Y e c h i s h. 1- usul. 2 + 2 + 2 + 2 + 2 = 10 va 5 + 5 = 10.
Demak, 10 = 10.
2- usul. n(A) = 5 va n(B) = 2 bolgan A = {a; b; c; d; e},
B = {1;2} toplamlarning dekart kopaytmasini tuzamiz:
A´B = {(a; 1), (a; 2), (b; 1), (b; 2), (c; 1), (c; 2), (d; 1),
(d; 2), (e; 1), (e; 2)}. Dekart kopaytma elementlari soni 10
bolgani uchun 52 = 10.
2- qonun. Ixtiyoriy butun nomanfiy a, b, c sonlar uchun
(ab)c = a(bc) tenglik orinli.
I s b o t. a = n(A), b = n(B), c = n(C) bolsin. U holda
kopaytmaning tarifiga kora, (ab)c = n((A´B )´C),
a(bc) = n(A´(B´C)).
64
(A´B)´C va A´(B´C) toplamlar ((ab)c) va (a(bc)
korinishdagi juftliklardan tashkil topgan, bunda a Î A, b Î B.
Biroq (A´B)´C va A´(B´C) toplamlar teng quvvatli. Shuning
uchun, n((A´B)´C) = n(A´(B´C) va demak, (ab)c =
= a(bc).
3- qonun. Ixtiyoriy butun nomanfiy a, b conlar uchun
(a + b)c = ac + bc tenglik orinli.
I s b o t. (A È B) ´ C = (A ´C) È (B ´C) (*) ekanligi
malum.
A = n(A), b = n(B), c = n(C) va AÇB = Æ bolsin. U holda
kopaytmaning tarifiga kora, (a + b)c = n((AÈB)´C.
Bundan (*) tenglikka asosan n((AÈB)´C = n((A´C) È
È (B´C)) yigindi va kopaytmaning tariflariga kora, n((A´C) È
È (B´C)) = n(A´C) + n(B´C) = ac + bc hosil boladi.
4- qonun. Ixtiyoriy butun nomanfiy a, b, c (a ¹ b) sonlar
uchun (a - b)c = ac - bc tenglik orinli.
I s b o t. Bu qonun (A\ B)´C = (A´C)\ (B´C) tenglikdan
keltirib chiqariladi va yuqoridagi qonunga oxshash isbot-
lanadi.
Taqsimot qonunlari kopaytirish bilan qoshish va ayirish
amali orasida aloqa ornatadi. Bu qonunlar asosida (a + b)c
va (a - b)c korinishidagi ifodalarda qavslarni ochish, shuning-
dek, agar ifoda ac - bc yoki ac + bc korinishida bolsa,
kopaytuvchini qavsdan tashqariga chiqarish yuz beradi.
5- qonun. Nol bilan tugagan sonlarni kopaytirish uchun
nolga etibor qilmasdan kopaytirishni bajarish, songra ong
tomonida kopaytmada nechta nol bolsa, shuni yozish kerak.
6- misol. 1251568 ifodaning qiymatini toping.
Y e c h i s h. 1- usul. 1251568 ifodaning qiymatini topish
uchun 15 va 6 kopaytuvchilarning orinlarini kopaytirishning
orin almashtirish qonuniga asosan almashtiriladi va 1256158
hosil boladi.
Bu kopaytmani kopaytirishning guruhlash qonuniga kora
(1256)(158) deb yoziladi. Endi 750120 sonlar ko-
paytiriladi. Buning uchun 750 ni ikkita 700 va 50 sonlarining
yigindisi korinishida ifodalash mumkin, yani (700 + 50)120
va har bir kopaytiruvchini 120 ga kopaytirishni qoshishga
nisbatan taqsimot qonuniga kora kopaytiriladi:
700120 + 50120 = 8400 + 600 = 90000.
65
2- usul. 1251568 ifodaning qiymati topiladi:
1251568 = 125(156)8 = 125908 = 12589 =
= (1258)90 = 100090 = 90000. Bu usulda kopaytirishning
orin almashtirish qonuni asosida 156 kopaytuvchilar guruhi
ajratildi, keyinchalik 1258 bajarildi, 90 va 8 kopaytuvchilarning
orinlari almashtirildi.
X u l o s a . Kopaytuvchilarning orinlari almashishi bilan
kopaytma ozgarmaydi.
7- misol. 3(52) ifodaning qiymatini turli usullar bilan
toping.
Y e c h i s h. Quyidagi hollardan biri bolishi mumkin:
1- usul. 3(52) = 310 = 30;
2- usul. 3(52) = (35)2 = 152 = 30;
3- usul. 3(52) = (32)5 = 65 = 30.
6- qonun. Kopaytirishning monotonligi:
(
"
a, b, c Î N, c ¹ 0);
a > b
⇒
ac > bc;
(
"
a, b, c Î N);
a ³ b
⇒
ac ³ bc;
(
"
a, b, c Î N, c ¹ 0);
a < b
⇒
ac < bc boladi.
I s b o t. Jumlalarning birinchisini isbotlaymiz.
a > b
⇒
B ~ A
1
Ì A,
bunda, n(A) = a, n(B) = b, A ¹ Æ, B ¹ Æ. U holda,
B´C ~ (A
1
´C) Ì (A´C).
Demak, n(B´C) = n(A
1
´C) < n(A´C)
⇒
bc < ac.
7- qonun. Kopaytmaning qisqaruvchanligi: (
"
a, b, c Î N,
c ¹ 0) ac = bc
⇒
a = b boladi.
I s b o t. Teskarisini faraz qilaylik: a ¹ b bolsin. U holda
a < b yoki a > b bolishi kerak. a < b bolsa, ac < bc bolishi
kerak, bu esa shartga zid. Demak, a = b ekan.
8- qonun. Har qanday sonni ikki xonali songa kopaytirish
uchun, bu sonni avval birlar xonasidagi songa, songra onlar
xonasidagi songa kopaytirib, hosil bolgan kopaytmalar qo-
shiladi, bunda onliklar xonasidan hosil bolgan kopaytma bir
xona chapga surilib yoziladi.
9- qonun. Har qanday sonni uch xonali songa kopaytirish
uchun bu sonni birliklar, onliklar, yuzliklar xonasidagi har bir
raqamga ketma-ket kopaytirib, hosil bolgan kopaytmalar
qoshiladi, bu yerda onliklar xonasidagi raqamlar bir xona,
yuzliklar xonasidagi raqamlar ikki xona chapga surilib yoziladi.
5 E. Jumayev
66
Mashqlar
1. a) Amallarni bajaring:
1315 =
;
1108 =
;
1625 =
.
Xulosa qil: 1a = a rostmi?
b) 3151, 1081, 6251 manoga egami?
Xulosa qil: a1 = ?
d) 0139 =
;
0605 =
;
0783 =
.
Xulosa qil: 0a = ?
e) 1390, 6050, 7830 manoga egami?
Xulosa qil: a0 = 0.
f) 0392 =
;
6780 =
;
00 =
;
10 =
.
2. 1208 va 306 sonlar ayirmasiga 907 va 1352 sonlarning
yigindisini qoshing va 1348 va 524 sonlarning yigindisidan
1140 va 607 sonlarning ayirmasini ayiring.
3. Sonni 10, 100, 1000, ... ga kopaytirish uchun bu sonning
ong tomoniga 1 ta nol, 2 ta nol, 3 ta nol, .... nol yozish
kerak. Xulosa togrimi?
4. Kopaytmani hisoblang va sonni oqing:
a) 6510000 =
;
d) 6701000 =
;
b) 69001000 =
;
e) 10500000 =
.
5. 6 ni ketma-ket besh marta yozing. Hosil bolgan sonni oqing;
50 sonini ketma-ket uch marta yozing. Qanday son hosil
boldi?
agar 168 sonini tort marta ketma-ket yozsak, qanday son
hosil boladi?
1208 va 306 sonlarning ayirmasiga 907 va 1352 sonlarning
yigindisini qoshing;
1348 va 524 sonlarning yigindisidan 1140 va 607 sonlarning
ayirmasini ayiring.
6. Taqsimot qonunlaridan foydalanib, quyidagi ifodalarning
qiymatlarini toping:
a) 93 + 987 =
;
d) 1712 - 177 =
;
b) 5(12 + 44) =
;
e) 2978 =
.
67
7. Ifodalarning qiymatlarini eng sodda usullar bilan toping,
bunda almashtirishlardagi har bir qadamni asoslang:
a) 41725 =
;
e) (4073)25 =
;
b) (8379)125 =
;
f)12624+1266+12610= ;
d) 2419255 =
;
g) 61101 =
.
8. Misollarni yeching:
a) 1687 =
;
b) 8561 =
;
d) 11 =
.
9. Tenglamani yeching:
a) 137x = 137;
b) x743 = 743.
10. Rasmga kora amallarni bajaring:
a) +20 b) +200 d) +2000
886
886
886
887
887
887
888
888
888
889
889
889
e) -20 f) -200 g) -2000
2722
2722
2722
2721
2721
2721
2720
2720
2720
2719
2719
2719
11. AB kesma otkazing va unda C va D nuqtalarni belgilang.
Chizmada nechta kesma hosil boldi?
12. 4
«A»
-sinfda 25, 4
«B»
-sinfda 30, 4
«G»
-sinfda 31 ta oquvchi
oqiydi. Har uchalasida 57 ta qiz bolalar oqiydi. Tortinchi
sinfda nechta ogil bolalar oqiydi?
13. Rasmdan foydalanib masala tuzing:
A
B
D
C
x
1305
+500
900
+1100
68
14. Amallarni bajaring va xulosa chiqaring:
a) 610 = 106;
d) 3100 = 1003.
b) 51000 = 10005;
15. Ifodaning qiymatini toping:
a) 16310;
f) 20089;
b) 100816;
g) 61210000;
d) 600100;
h) 36010;
e) 861000;
i) 601000.
16. Agar 168 sonini tort marta ketma-ket yozsak, qanday son
hosil boladi?
17. Maktabdan avtobus bekatigacha 460 m, bekatdan bog-
chagacha 700 m. Maktabdan bekatgacha bolgan masofa
maktabdan bogchagacha bolgan masofadan qancha kam?
17- §. SONNI DARAJA KORINISHIDA
YOZISH
3333 kopaytmani 3
4
deb yozish mumkin.
Bu uchning tortinchi darajasi deb oqiladi, bunda 3 soni
asos, 4 esa daraja korsatkichi deb qabul qilingan.
Umuman, 3333 = 3
4
= 81.
3
4
= 3333 = 81.
3 soni 4 marta oz-oziga kopaytiriladi.
1- misol. Quyidagi tengliklar togrimi?
2
3
= 222 = 8;
4
2
= 44 = 16;
1
4
= 1111 = 1;
25
2
= 2525 = 625;
36
3
= 363636 = 46656;
3
2
= 33 = 9.
a
2
degan soz, a ni a ga kopaytirish, a
3
esa a ni a ga ketma-
ket uch marta kopaytirish demakdir. 1- misoldan 2
3
= 8 va
3
2
= 9. Bundan 2
3
¹ 3
2
ekanligi kelib chiqadi.
2- misol. (2
2
)
3
= 2
(23)
tenglikning togriligini tekshiring.
Y e c h i s h. (2
2
)
3
= 4
3
= 444 = 64 va 2
(23)
= 2
6
= 222 ´
´ 222 = 64 . Bundan (2
2
)
3
= 2
(23)
kelib chiqadi.
3- misol. x = 2 da x
3
ning qiymatini toping.
Y e c h i s h. x ning orniga 2 ni qoyib, x
3
= 2
3
= 8 topiladi.
Har qanday a soni uchun a
1
= a. Masalan, 9
1
= 9 yoki
27
1
= 27.
69
Nolning har qanday darajasi yana nol boladi, masalan:
0
2
= 00 = 0 yoki 0
5
= 00000 = 0.
Har qanday sonning nolinchi darajasi 1 ga teng. 2
0
= 1,
5
0
= 1, 10
0
= 1.
Mashqlar
1. Quyidagilarni yodda tutishga harakat qiling:
0
2
= 0;
1
2
= 1;
2
2
= 4;
3
2
= 9;
4
2
= 16;
5
2
= 25;
6
2
= 36;
7
2
= 49;
8
2
= 64;
9
2
= 81;
10
2
= 100;
11
2
= 121;
12
2
= 144;
13
2
= 169;
1
3
= 1;
2
3
= 8;
3
3
= 27;
4
3
= 64;
5
3
= 125;
1
4
= 1;
2
4
= 16;
3
4
= 81;
2
5
= 32;
2
6
= 64.
2. Hisoblang:
3
3
=
;
10
3
=
;
5
2
=
;
8
2
=
;
5
0
= ;
10
0
=
;
1
9
=
;
10
2
=
;
2
4
=
;
10
4
=
;
2
5
=
;
10
6
=
;
1
5
=
;
10
1
=
;
6
3
=
;
0
8
=
;
10
5
=
;
0
4
=
;
x = 2 da x
6
ni toping;
b = 8 da b
3
ni toping.
3. Kvadratning perimetri 28 sm. Uning tomoni nimaga teng?
4. Peshingacha 45 yashik olma sotildi, peshindan song 5 marta
kam yashik olma sotildi. Peshindan keyin qancha olma
sotilgan?
5. 10 sonining darajalari haqida nimalarni bilasiz?
10
0
= 1 ---------------------------------------Bir
10
1
= 10 --------------------------------------On
10
2
= 1010 = 100 ---------------------------Bitta yuz
10
3
= 101010 = 1000 ----------------------Bitta ming
10
4
= 10101010 = 10 000 ----------------Onta ming
10
5
= 1010101010 = 100 000 -----------Bitta yuz ming
10
6
= 101010101010 = 1 000 000 -------Bitta million
6. Quyidagilarni yodda tutishga harakat qiling:
a) 1210
3
= 12000
chunki
121000 = 12000;
b) 27510
4
= 2750000 chunki
27510000 = 2750000;
70
d) 480610
2
= 480600 chunki
4806100 = 480600;
e) 9310
5
= 9300000
chunki
93100000 = 9300000;
f) 1004 = 4100 = 400;
i) 10006 = 6000;
g) 10
3
5 = 5000;
j) 1007 = 17 = 7.
h) 100001000 = 10 000 000;
7. Bilasizmi?
a) 102 =
; i) 210 =
; p) 1035 =
;
b) 35100 =
; j) 100027=
; q) 510000=
;
d) 10
2
4 =
; k) 10
3
7 =
; r) 10010 =
;
e) 100100=
; l) 1010 =
; s) 10001000= ;
f) 10
5
7 =
; m) 10
0
8 =
; t) 810
2
=
;
g) 510
3
=
; n) 710 =
; u) 910
0
=
.
h) 100084=
; o) 7510000= ;
8. Topa olasizmi?
a) 103 =
; h) 1810
5
=
; n) 1046 =
;
b) 10
3
247=
; i) 10048 =
; o)1610
0
=
;
d) 10
3
4 =
; j) 101000 =
; p) 10100 =
;
e) 150010
3
= ; k) 1001000= ; q)1000023 =
;
f) 10
4
8 =
; l) 10
0
3100=
; r) 710 =
;
g) 8710
5
=
; m) 9310 =
; s) 1510000 = .
9. Qanday ikki sonning yigindisi ularning har biriga teng?
10. 20 va 30 orasidagi juft sonlarni yozing.
18- §. BOLISH
1- misol. 8 ta apelsinni har biriga 2 tadan qilib likopchalarga
qoyib chiqishdi. Apelsinni 2 tadan qilib necha marta qoyishdi?
Nechta likopcha kerak boladi?
Y e c h i s h. 8 ta elementga ega toplam berilgan bolsin. Bu
toplamning har birida 2 tadan element bolgan qism toplam-
larga, yani juft-jufti bilan kesishmaydigan teng quvvatli 4 ta
toplamlarga ajratish mumkin. Shunday qilib, javobda hosil
qilingan 4 soni asosan 8 ta elementdan iborat toplam bolingan
ikki elementli qism toplamlar sonidir.
2- misol. 12 ta qalamni 3 oquvchiga baravar tarqatishdi.
Har bir oquvchi nechtadan qalam oladi?
71
Y e c h i s h. Misol bolish bilan yechiladi: 12 : 3 = 4 (qalam).
4 soni 12 ta elementdan iborat toplam bolingan teng quvvatli
kesishmaydigan har bir uchta qism toplamdagi elementlar soni
sifatida qatnashmoqda.
Bolinadigan raqamni bolinuvchi, boladigan raqamni
boluvchi deyiladi. Agar bolinuvchi boluvchiga aniq bolinmasa,
bolishdan qolgan qismi qoldiq deyiladi.
12 : 3 = 4 va 12 : 4 = 3 holda ham bolinuvchi 12. Lekin
12 : 3 = 4 da bolinma 4, boluvchi esa 3 va 12 : 4 = 3 da
bolinma 3, boluvchi esa 4 sonidir.
Bolishda qoldiq qolmasa (qoldiq nol bolsa), boluvchi va
bolinma koeffitsiyentlar deyish mumkin.
Tarif. a = n(A) va A toplam juft-jufti bilan kesishmay-
digan teng quvvatli qism toplamlarga ajratilgan bolsin. Agar b
soni A toplamni bolishdagi qism toplamlar soni bolsa, u
holda har bir qism toplamdagi elementlar soniga a va b
sonlarning bolinmasi deb aytiladi.
Bolish tarifiga kora, bolishga oid masalalar ikki turga
ajraladi: mazmuniga kora, bolish va teng qismlarga ajratish.
1- turga oid masala. 48 ta qalam 6 ta qutichaga barobardan
solingan bolsa, har bir qutichaga nechtadan qalam solingan?
2- turga oid masala. 48 ta qalam 6 tadan qilib qutichalarga
solingan bolsa, nechta quticha kerak boladi?
Bolish takror ayirish sifatida ham qaralishi mumkin.
14 - 7 degani, 14 dan bir marta 7 ni ayirish (7 - 7 = 0) va
ikkinchi marta 7 ni ayirish demakdir.
14 : 7 = 2. (Tekshirish: 27 = 14).
Xulosa qilib aytganda, butun nomanfiy a soni bilan b natural
sonning bolinmasi deb, b son bilan kopaytmasi a ga teng
boladigan c = a : b soniga aytiladi. Teskari boglanishning mav-
judligini ham korsatish mumkin, yani bolinmaning uchinchi
tarifidan birinchi tarifi kelib chiqishini korsatish mumkin:
a : b = c, bundan a = cb.
Demak, uchunchi holda bolinma kopaytma orqali tarif-
landi. Shuning uchun bolish kopaytirishga teskari amal deb
aytiladi. a va b natural sonlarning bolinmasi har doim ham
mavjud boladimi?
a va b natural sonlarning bolinmasi mavjud bolsin, yani
a = cb. Ixtiyoriy c natural son uchun 1 > c davo orinli. Bu
72
tengsizlikning ikkala qismi b natural songa kopaytiramiz,
b > cb ga ega bolamiz. cb = a bolgani uchun b > a boladi.
Agar a = 0 va b = 0 bolsa, u holda bunday a va b sonlarning
bolinmasi mavjud, degan jumladan c ning ixtiyoriy qiymatida
orinli boladigan 0 = c0 tenglik kelib chiqadi, yani a = 0 va
b = 0 sonlarning bolinmasi har qanday son bolishi mumkin.
Shuning uchun matematikada nolni nolga bolish mumkin emas
deb hisoblanadi.
3- misol. 644 sonini 92 ga boling .
Y e c h i s h. Aslida 921 = 92, 922 = 184, 923 = 276,
924 = 368, 925 = 460, 926 = 552, 927 = 644 tekshirishlar
koz oldimizdan otadi. Taxminan javobni tezroq topish imkoni
bor, yani 644 soni taxminan 630, 92 esa taxminan 90; 630 : 90 = 7
bolgani uchun tekshirishni birdaniga 7 sonidan boshlash mumkin
edi. Bu usul har doim ham qol kelavermaydi. Chunki 644 : 92
ni 600 : 100 = 6 deb yozish mumkin edi.
Mashqlar
1. Hisoblang:
a) 345227 =
; h) 508045 =
; m) 800685 = ;
b) 2028456 = ; i) 5005689 =
; n) 9023654 = ;
d) 453284 =
; j) 406289 =
; o) 320796 =
;
e) 560637 =
; k) 8206537 =
; p) 33018637= .
f) 50384794= ; l) 897656789 = ;
g) 869411694 = ;
2. Tenglikni oqing va uning manosini tushuntiring:
a) ab = ba;
b) (ab)c = a(bc).
3. Kopaytirishning orin almashtirish va taqsimot qonunidan
foydalanib, masalaning yechimini tushuntiring:
70030 = (1007)(103) = (710) = 211000 = 21000.
4. Kopaytirishni bajaring:
a) 356
204
×
;
b)
1786
302
×
;
d) 705
206
×
;
e)
3804
406
×
;
f)
9067
504
×
;
g)
95046
3007
×
;
h)
60058
9005
×
;
i)
750009
30007
×
;
73
j) 2500376 12000507
92003154
3007855;
k) 5003751
2000799
50007008
95007893
89605600
380007800;
l) 102
210
1035
35100
100027
510000
1024
1037
10010
100100
1010
10001000
1057
1008
8102
5103
710
9100
100084
7510000.
5. Sonni oz-oziga bolishda bir hosil boladi.
Sonni birga bolsak yana shu son hosil boladi.
a) 0 : 507 =
;
b) 0 : 862 =
; d) 0 : 619 =
;
Nimani fahmlading? Xulosa qil. 0 : a = .
a) 2001 : 0 = ;
b) 604 : 0 =
; d) 603 : 0 =
;
Nimani fahmlading? Xulosa qil. a : 0 = .
6. Agar amallarni togri bajarib, natijalarni osib borish tartibida
yozsangiz, ozbek xalqining sevimli shoirlaridan birining ismi
sharifini topasiz:
b 450 : 5 =
;
A 924 : 3 =
;
l 480 : 8 =
;
o 540 : 90 =
;
d 640 : 8 =
;
a 650 : 50 =
;
o 900 : 90 = ;
v 400 : 80=
;
b 540 : 90 =
;
i 640 : 80 =
;
u 490 : 7 =
;
p 490 : 70=
.
r 810 : 90 = ;
e 450 : 9 =
;
7. Daraxtning balandligi 10 m. Shilliq qurt har kuni 3 m
yuqoriga va kechasi 2 m pastga tushadi. Shilliq qurt necha
kunda daraxtning uchiga chiqadi?
8. Yulduzchalar orniga kerakli amalni qoying:
a) 270 * 30 * 200 = 40;
d) 270 * 30 * 200 = 100;
b) 270 * 30 * 200 = 209;
e) 270 * 30 * 200 = 500.
19- §. «... MARTA KATTA» VA «... MARTA KICHIK»
MUNOSABATLARI. YIGINDINI SONGA VA SONNI
KOPAYTMAGA BOLISH QOIDALARI
Bir son ikkinchi sondan necha marta katta yoki kichik,
degan savol masalalar yechishda va amaliy faoliyatda har qadam-
da uchraydi. «... marta katta» va «... marta kichik» munosabatlari
bilan dastlabki tanishish boshlangich maktabda yuz beradi.
74
1- tarif. Agar a = n(A), b = n(B), a > b boladigan a va
b sonlar berilgan va A toplamni B toplamga teng quvvatli c
ta qism toplamga ajratish mumkin bolsa, a soni b sonidan
c marta katta, b soni esa a sonidan c marta kichik, deb ay-
tiladi.
Ammo bu c sonining ozi nimani ifodalaydi? Nazariy
toplamlar nuqtayi nazaridan bu a va b sonlarining bolinmasidir.
Bundan quyidagi qoida hosil boladi:
Qoida. Bir son ikkinchi sondan necha marta katta yoki kichik
ekanligini bilish uchun katta sonni kichik songa bolish zarur.
1- misol. 3 tup olma va 12 tup olcha otqazildi. Olchalardan
necha marta kam olma otqazildi?
Y e c h i s h. Yuqoridagi qoidada qoyilgan savolga bolish
yordamida javob topiladi, yani 12 : 3 = 4 (marta). «.. marta
kop» va «.. marta kam» munosabatlar boshqa korinishdagi
masalalarda ham uchraydi.
2- misol. Zulfiyada 6 ta daftar, Ranoda esa undan 2 marta
kam daftar bor. Ranoda nechta daftar bor?
Y e c h i s h. Zulfiyadagi daftarlar toplami A, Ranodagi
daftarlar toplami B bolsin. n(A) = 6 ekani malum. n(B) sonni
topish talab etilgan. Bu shartdan kelib chiqib, A toplamni teng
quvvatli ikkita qism toplam korinishida tasvirlash mumkin, u
holda B toplamda A toplamning har bir qism toplamida nechta
element bolsa, shuncha element boladi, bu son bolish bilan
topiladi, yani 6 : 2 = 3. Demak, n(B) = 3, yani, Ranoda 3 ta
daftar bor ekan.
3- misol. Bunyodda 3 ta daftar, Ismatulloda esa undan 4
marta kop daftar bor. Ismatulloda nechta daftar bor?
Y e c h i s h. Bu masalada ham oldingi masaladagi kabi ikkita
toplam, Bunyoddagi daftarlar toplami A va Ismatullodagi
daftarlar toplami B qaraladi. n(A) = 3 ekani malum. B
toplamdagi elementlar soni A toplamdagi elementlar sonidan
4 marta kop ekanini bilgan holda, n(B) ni topish talab etiladi.
Bu B toplam A toplamdagi teng quvvatli kesishmaydigan tortta
B
1
, B
2
, B
3
, B
4
qism toplamdan iborat ekanini anglatadi va,
demak, n(B
1
) = n(B
2
) = n(B
3
) = n(B
4
) = n(A). Bu holda B
toplamdagi elementlar sonini qoshish bilan topish mumkin:
n(B) = n(B
1
ÈB
2
ÈB
3
ÈB
4
) = n(B
1
) + n(B
2
) + n(B
3
) + n(B
4
) =
= 3 + 3 + 3 + 3 = 34 = 12.
Demak, Ismatulloda 12 ta daftar bor ekan.
75
1- qoida. Agar a va b sonlar c songa bolinsa, u holda
ularning a + b yigindisi ham c ga bolinadi. a + b yigindini
c ga bolganda hosil boladigan bolinma, a ni c ga va b ni c
ga bolganda hosil boladigan bolinmalar yigindisiga teng,
yani:
(a + b) : c = a : c + b : c.
I s b o t. 1- usul. a soni c ga bolingani uchun a = cm
boladigan m = a : c natural son mavjud. Shunga oxshash,
b = cn boladigan n = b : c natural son mavjud. U holda
a + b = cm + cn = c(m + n).
Bundan a + b yigindining c ga bolinishi va a + b ni c ga
bolganda hosil boladigan bolinma m + n ga teng bolishi,
yani a : c + b : c ekani kelib chiqadi.
2- usul. a = n(A), b = n(B), bunda A Ç B = Æ bolsin. Agar
A va B toplamlarning har birini c ga teng quvvatli qism
toplamlarga ajratish mumkin bolsa, u holda bu toplamlar
birlashmalarini ham shunday ajratish mumkin.
Agar A toplamni ajratishdagi har bir qism toplam a : c
elementga va B toplamning har bir qism toplami b : c elementga
ega bolsa, u holda AÇB toplamning har bir qism toplamida
a : c + b : c element mavjud boladi. Bu esa (a + b) : c =
= a : c + b : c ekanini anglatadi.
2- qoida. Agar a natural son b va c natural sonlarga bolinsa,
u holda a sonni b va c sonlar kopaytmasiga bolish uchun a
sonni b (c) ga bolish va hosil bolgan bolinmani c (b) ga
bolish yetarli, yani a : (bc) = (a : b) : c = (a : c) : b (sonni
kopaytmaga bolish qoidasi).
I s b o t. (a : b) : c = x deb faraz qilaylik. U holda
bolinmaning tarifiga kora, a : b = cx boladi, shunga oxshash
a = b(cx) boladi. Kopaytirishning guruhlash qonuniga
asosan, a = (bc)x boladi. Hosil bolgan tenglik a : (b : c)
ekanini bildiradi. Shunday qilib, a : (b : c) = a(b : c).
3- qoida. Sonni ikki sonning bolinmasiga kopaytirish uchun
bu sonni bolinuvchiga kopaytirish va hosil bolgan kopaytmani
bolinuvchiga bolish yetarli, yani a(b : c) = (ab) : c (sonni
ikki sonning bolinmasiga kopaytirish qoidasi).
Bu qoidaning isboti avvalgi qoidaning isbotiga oxshash.
Ifodalangan qoidalarning qollanishi ifodani soddalashtirish
imkonini beradi.
76
4- misol. (720 + 600) : 24 ifodaning qiymatini toping.
Y e c h i s h. (720 + 600) : 24 ifodaning qiymatini topish
uchun 720 va 600 qoshiluvchilarni 24 ga bolish va hosil bolgan
bolinmalarni qoshish yetarli, yani:
(720 + 600) : 24 = 720 : 24 + 600 : 24 = 30 + 25 = 55.
5- misol. 1440 : (1215) ifodaning qiymatini toping.
Y e c h i s h. 1440 : (1215) ifodaning qiymatini avval 1440
ni 12 ga bolib, keyin hosil bolgan bolinmani 15 ga bolib
topish mumkin, yani:
1440 : (1215) = (1440 : 12)15 = 12015 = 8.
Mashqlar
1. Jumlalarning manosini tushuntiring: 10 soni 5 dan 2 marta
katta; 2 soni 8 dan 4 marta kichik.
2. «...marta katta» munosabati qaraladigan va yechilishi 15 : 3 = 5
tenglik korinishida bolgan ikkita sodda masala tuzing.
3. Quyidagi davo togrimi?
Bolish amali kopaytirish amaliga teskari. a sonini b songa
bolish uchun shunday c sonini topish kerakki, b ga kopay-
tirganda a ni hosil qilsin.
4. Qàysi àmàl kopàytirishgà tåskàri? Qàndày àmàl bolishgà
tåskàri? Hisîblàng:
a) 144 : 123 =
;
e) 320 : 88 =
;
b) 7055 : 5 =
;
f) 6103 : 2 =
;
d) 5009 : 9 =
;
g) 4124 : 182 = .
5. Rasmdan foydalanib bolinmàni tîping và õulîsà chiqàring:
38000 : 1000 =
;
700000 : 10000 =
.
1000
: 1000
10000
: 10000
700000
38
38000
70
a : b = c [\ c b = a
b marta
c
c
c
c
.................
77
6. Îgzàki hisîblàng và jàvîbini yozing:
a) 46000 : 100 =
;
f) 8080 =
;
b) 37000 : 10 =
;
g) 6004 =
;
d) 90000 : 1000 =
;
h) 35000 =
;
e) 74000000 : 10000=
;
i) 90500 =
.
7. Jàvîblàrni kàmàyish tàrtibidà yozing và sozni tuzing. «Bîy
ilà õizmàtchi» dràmàsidàgi qàysi îbràzni tîpdingiz?
8. Tånglàmàning ildizini tîpà îlàsizmi?
16a = 16 : a;
x + x = xx ;
y : 40 = y40.
9. Bir qàràshdà hisîblàng:
2002 : 2002 - 0 : (1960 + 1961) + 1999.
10. Bolinmàni korsàtmà boyichà bàjàring:
K o r s a t m a : 4000 : 40 = 100, chunki 10040 = 4000;
3900 : 390 = 10, chunki 10390 = 3900.
a) 800 : 80 =
;
e) 8800 : 880 = ; h) 8000 : 90 = ;
b) 700 : 70 = ;
f) 64 : 640 =
; i) 3000 : 30 =
;
d) 500 : 50 = ;
g) 9500 : 95 =
; j) 2000 : 20 =
.
A
I
A
L
M
J
78
11. Rasmni tahlil qiling va xulosa chiqaring.
a)
b)
12. Quyidàgi ràqàmlàrdàn fîydàlànib, bàrchà uch õînàli sîn-
làrni yozing:
a) 1; 0; 2;
d) 3; 3; 1;
b) 4; 6; 8;
e) 5; 5; 0.
13. Yulduzchàlàr ornigà àmàllàrdàn birini togri qoyishgà
hàràkàt qiling:
a) 60 * 2 * 20 = 100;
e) 400 * 50 * 2 = 500;
b) 144 * 12 * 5 = 60;
f) 55 * 2 * 10 = 100;
d) 625 * 25 * 25 = 50;
g) 900 * 30 * 30 = 0.
14. Sînlàrni biridàn ikkinchisini qàndày qilib hîsil qilish
mumkin? Jàvîbingizni tushuntiring:
a) 1; 2; 4; 8; ... ;
d) 36; 12; 4; ... ;
b) 0; 5; 10; 15; ... ;
e) 23; 20; 17; ... .
20- §. QOLDIQLI BOLISH
1- misol. 37 sonini 8 ga boling.
Y e c h i s h. 37 soni 8 ga qoldiqsiz bolinmaydi. Lekin
37 = 48 + 5 boladigan 4 va 5 sonlari mavjud. 37 sonini 8 ga
bolish qoldiqli bolish bilan bajariladi, bunda toliqmas 4
bolinma va 5 qoldiq topildi deb aytiladi.
Tarif. Butun nomanfiy a sonni b natural songa qoldiqli
bolish deb, a = bq + r va 0 £ r £ b boladigan butun nomanfiy
q va r sonlarni topishga aytiladi.
1
1 + 3
1 + 3 + 5
1 + 3 + 5 + 7
1
1 + 2
1 + 2 + 3
1 + 2 + 3 + 4
79
Qoldiqning tarifidan kelib chiqadigan oziga xos xusu-
siyatiga etibor beraylik. Qoldiq b boluvchidan kichik sondir.
Shuning uchun butun nomanfiy sonlarni b ga bolganda,
hammasi bolib b ta turlicha qoldiq hosil bolishi mumkin.
Agar a < b bolsa, u holda a ni b ga bolganda, toliqmas
bolinma q = 0, qoldiq r=a boladi, yani a = 0b + a.
2- misol. a ni b ga qoldiqli bolishni har doim ham bajarish
mumkinmi?
Ixtiyoriy butun nomanfiy a soni va b natural son uchun
a = bq + r, bunda 0 £ r < b boladigan butun nomanfiy q va
r sonlar mavjud. Bu xossaga ega bolgan nomanfiy sonlar jufti
(q; r) yagonadir.
a = n(A) va A toplam A
1
, A
2
, ..., A
q
, X toplamlarga ajratilgan
bolib, bunda A
1
, A
2
, ..., A
q
toplamlar teng quvvatli va b tadan
elementni oz ichiga olgan, X toplam esa A
1
, A
2
, ..., A
q
top-
lamlarning har biridagi elementlardan kam elementlarga ega bolsin,
yani n(X ) = r. U holda a = bq + r boladi, bunda 0 £ r < b.
Shunday qilib, toliqmas bolinma q, A toplamni ajratishdagi (har
birida b tadan element bolgan) teng quvvatli qism toplamlar
soni, qoldiq r - X toplamdagi elementlar soni boladi.
Boshlangich maktabda qoldiqli bolish bilan tanishish 9 ta
boladan 4 ta juft tuzish va 1 ta bola juftsiz qolish vaziyatini qarab
chiqishda yuz beradi. Yani, toliqmas bolinma qoldiq bilan
tanishish mohiyatiga kora nazariy toplam asosida yuz beradi.
Teorema. Agar a
I s b o t. a
tarifiga kora b = a + x va c = b + y boladigan x va y natural
sonlar topiladi. Lekin c = (a + x) + y boladi va qoshishning
guruhlash qonuniga asosan c = a + (x + y) hosil boladi. x + y
butun nomanfiy son bolgani uchun «kichik» munosabatining
tarifiga kora a < c boladi.
Agar a < b bolsa, u holda b < a bolishi notogri.
Hech qanday butun nomanfiy a son uchun a < a tengsiz-
likning bajarilmasligiga ishonish qiyin emas. Agar a < a
bolganda edi, a = a + c boladigan natural c soni topilar edi,
lekin yigindining yagonaligiga kora, buning bolishi mumkin
emas. Endi ikkala a < b va b < a tengsizliklar bajariladi, deb
faraz qilaylik. U holda «kichik» munosabatining tranzitivlik
xossasiga kora a < a tengsizlik hosil boladi, buni esa bolish
mumkin emas.
80
Butun nomanfiy sonlar uchun «kichik» munosabati tranzitiv
va antisimmetrik bolgani uchun u tartib munosabati boladi,
butun nomanfiy sonlar toplami esa tartiblangan toplam boladi.
«Kichik» munosabatning korib otilgan xossalaridan ixtiyoriy
butun nomanfiy a va b sonlar uchun a < b, a = b, b > a
munosabatlardan faqat bittasi bajarilishi kelib chiqadi. Bu
toplamning elementlarini ixtiyoriy sondan avval kichigi kela-
digan qilib joylashtirib, butun nomanfiy sonlar qatorini hosil
qilamiz: 0, 1, 2, 3, 4, ... . Bu qator cheksizdir. A ta elementga
ega bolgan biror A toplamni olamiz. Agar unga A toplamning
hamma elementlaridan farq qiladigan yana bitta element qoshib
qoyilsa, u holda elementi a + 1 ta bolgan yangi B toplam
hosil boladi. a + 1 sonni bir butun nomanfiy son uchun undan
bevosita keyin keluvchi yagona natural sonni korsatish mumkin.
Aksincha, har bir butun nomanfiy son bittadan ortiq bolmagan
butun nomanfiy sondan bevosita keyin kelmaydi. 0 sonidan
boshlab tartib bilan bevosita bir-biridan keyin keluvchi natural
sonlarga otib, butun nomanfiy sonlar toplami hosil boladi.
Agar 4 + 2 = 6 ekani malum bolsa, u holda 4 + 3 yigindini
topish uchun 6 ga 1 ni qoshish yetarli: 4 + 3 = 4 + (2 + 1)=
= (4 + 2) + 1 = 6 + 1 = 7.
«Bevosita keyin kelish» munosabatidan kopaytirish uchun
ham shunga oxshash foydalaniladi: agar 75 = 35 ekani malum
bolsa, 76 kopaytmani topish oson. Buning uchun 35 ga 7 ni
qoshish yetarli, chunki 76 = 7(5 + 1) = 75 + 7 = 35 +
+ 7 = 42 boladi.
Butun nomanfiy sonlar toplamining yana bitta xossasini aytib
otamiz. a biror butun nomanfiy son va a + 1 son a dan bevosita
keyin keluvchi son bolsin. U holda hech qanday butun nomanfiy
a son uchun a < x < a + 1 boladigan x natural son korsatish
mumkin emas. Bu xossa natural sonlar toplamining diskretlik
xossasi, a va a + 1 sonlarning ozi esa qoshni sonlar deb ataladi.
Birinchi onlikdagi sonlarni organishning ozidayoq natural
qatorning har bir sonini qanday hosil qilish mumkinligi
aniqlanadi. Bunda «keyin keladi», «oldin keladi» va 1 ni qoshish
hamda 1 ni ayirish tushunchalaridan foydalaniladi, yani
oquvchilar natural qator sonlarining xossalarini bilishlari uchun
sharoit yaratiladi: ixtiyoriy sonni sanoqda undan oldin keluvchi
songa 1 ni qoshish bilan hosil qilish mumkin, ixtiyoriy son
undan oldin keluvchi sondan 1 ta kop va hokazo.
81
Kishining amaliy faoliyatida nafaqat buyumlar sanogini
bolib borishga, balki turli kattaliklar: uzunlik, massa, vaqt va
boshqalarni olchashga togri keladi. Shuning uchun natural
sonlarning vujudga kelishida sanoqqa bolgan ehtiyojgina emas,
kattaliklarni olchash masalasi ham sabab boladi. Agar natural
son kattaliklarni olchash natijasida paydo bolgan bolsa, uning
qanday manoga ega ekanligi aniqlaniladi. Natural songa bunday
yondashish bilan bogliq bolgan hamma nazariy dalillarni bitta
kattalik kesma uzunligi misolida qaraymiz.
21 sînini 6 gà bolàmiz. Ràsm boyichà 21 ichidà 6
birlik uch màrtà jîylàshàdi và yanà 3 birlik qîlàdi:
Dåmàk, 21 = 63 + 3
bolinuvchi
boluvchi
bolinma
qoldiq
Bolinuvchini a, boluvchini b, bolinmàni c, qîldiqni r bilàn
bålgilàb, a = bc + r tånglikni yozish mumkin, bundà hàr dîim
r < b bolàdi.
1- misol. Qàndàydir sînni 5 gà bolgàndà bolinmàdà 4 và
qîldiq 3 hîsil boldi. Bolinuvchini tîping.
Y e c h i s h. b=5, c=4, r = 3, demak, a = bc + r =
= 54 + 3 = 20 + 3 = 23.
2- misol. 51 sînini qàndàydir sîngà bolgàndà, bolinmàdà
6 và 3 qîldiq hîsil boldi. Bolinuvchini tîping.
Y e c h i s h. a = 51, c = 6, r = 3 ni yozib, 51 = b6 + 3 yoki
b6 + 3 = 51. b6 nîmàlum qoshiluvchini tîpish uchun
yigindidàn màlum qoshiluvchini àyiràmiz:
b6 = 51 - 3;
b6 = 48;
b = 48 : 6;
b = 8.
Mashqlar
1. 42 ni 5 ga; 82 ni 9 ga; 30 677 ni 42 ga; 105 ni 82 ga qoldiqli
bolishni bajaring.
2. Butun nomanfiy sonlarni: 3 ga; 8 ga; 35 ga bolishda qanday
qoldiq qoladi?
6 E. Jumayev
82
3. Agar a ni 7 ga bolganda 0; 3; 6 qoldiq hosil bolsa, a soni
qanday son boladi?
4. Oquvchi 5 + 3 = 8 ekanini hisobladi. U 6 + 3 yigindini
qanday topishi mumkin?
5. Ikkinchi sinf oquvchisi 74 = 28 ekanini bilgan holda, 48
va 49 ni topdi. Oquvchi buni qanday bajarishi mumkin?
6. Togri tortburchak chizing va uning diagonalalarini otka-
zing. Uning tomonlari va diagonallarini taqqoslash kerak.
Siz buni qanday bajarasiz?
7. Shunday a va b kesmalar chizingki, a
yigindisini va ayirmasini yasang.
8. Bir sigirdan bir kunda ortacha 4 l sut sogib olinadi. 10 ta
shunday sigirdan 7 kunda necha litr sut sogib olish mumkin?
9. Ràsmdàn fîydàlànib, bolinuvchi, bolinmà, boluvchi và
qîldiqni tîping. Mîs sînli tångliklàrni yozing:
10. 49 t shàkàrni tàshish uchun yuk kotàrish quvvàti 5 t bolgàn
nåchtà yuk màshinàsi kåràk bolàdi?
21- §. NATURAL SON KESMA UZUNLIGINING
QIYMATI SIFATIDA
Ixtiyoriy a va b kesmalar berilgan bolsin. Bu kesmalarga
teng kesmalarni boshi O nuqtada bolgan biror nurga qoyamiz,
yani OA = a va OB = b kesmalarni hosil qilamiz. Uchta hol
bolishi mumkin:
1. A va B nuqtalar ustma-ust tushadi. U holda OA va OB
bitta kesma, demak: a = b.
2. B nuqta OA kesma ichida yotadi. U holda OB kesma OA
kesmadan kichik (yoki OA kesma OB kesmadan katta) deyiladi
va bunday yoziladi: OB < OA (OA > OB) yoki bb).
3. A nuqta OB kesma ichida yotadi. U holda OA kesma OB
kesmadan kichik deyiladi va OA < OB, aa) deb yoziladi.
0
4
8
12
16
20
22
24
a =
b =
c =
r =
2 2 =
+
,
<
83
Agar a kesma a
1
, a
2
..., a
n
kesmalarning birlashmasi bolib,
kesmalardan birortasi ham ichki umumiy nuqtaga ega bolmasa
va bir kesma ikkinchi kesmaning oxiriga birin-ketin tutashsa, a
kesma bu kesmalarning yigindisi deyiladi va a = a
1
+ a
2
+ ... +
+ a
n
deb yoziladi.
a va b kesmalarning a - b ayirmasi deb shunday c kesmaga
aytiladiki, uning uchun b + c = a tenglik orinli boladi.
a va b kesmalarning ayirmasi quyidagicha topiladi. a kesmaga
teng AB kesma yasaladi va unda b kesmaga teng AC kesma
ajratiladi. U holda CB kesma a va b kesmalarning ayirmasi boladi.
X u l o s a . a va b kesmalarning ayirmasi mavjud bolishi
uchun b kesma a kesmadan kichik bolishi zarur va yetarlidir.
Kesmalar ustida amallar qator xossalarga ega. Ulardan
bazilarini isbotsiz keltiramiz.
1- xossa. Har qanday a va b kesmalar uchun a + b = b + a
tenglik orinli, yani kesmalarni qoshish orin almashtirish
qonuniga boysunadi.
2- xossa. Har qanday a, b, c kesmalar uchun (a + b) + c =
= a + (b + c) tenglik orinli, yani kesmalarni qoshish guruhlash
qonuniga boysunadi.
3- xossa. Har qanday a va b kesmalar uchun a + b > a.
4- xossa. Har qanday a, b va c kesmalar uchun a < b bolsa,
u holda a + c < b + c boladi.
Kesmalar uzunliklari qanday olchanishini eslaylik. Eng avval
kesmalar toplamidan birorta e kesma tanlab olinadi va u birlik
kesma yoki uzunlik birligi deb ataladi. Songra berilgan a kesma
birlik e bilan taqqoslanadi. Agar a kesma e birlik kesmaga teng n ta
kesma yigindisidan iborat bolsa, a = e + e + ... + e = ne va n
natural son a kesma uzunligining e uzunlik birligidan son qiymati
deyiladi.
Shuni eslatib otish muhimki, har qanday natural son n
uchun uzunligi shu son bilan ifodalanadigan kesma mavjud
boladi. Bunday kesma yasash uchun e uzunlik birligini birin-
ketin n marta qoyish yetarlidir.
Shunday qilib, a kesma uzunligining son qiymati sifatidagi
natural son a kesma tanlab olingan e birlik kesmalarning
nechtasidan iboratligini korsatadi. Tanlab olingan e uzunlik
birligida bu son yagonadir.
n natural son a kesma uzunligining son qiymati, bu sonlar
bitta e uzunlik birligida hosil qilingan bolsin. Agar a va b
84
kesmalar teng bolsa, ular uzunliklarining son qiymati teng
boladi, yani n = m; teskari tasdiq ham orinli.
Agar a kesma b kesmadan kichik bolsa, a kesma uzunligining
son qiymati b kesma uzunligining son qiymatidan kichik boladi,
yani n < m; teskari tasdiq ham orinli.
Agar natural sonlar kesmalarning uzunliklarini olchash
natijasida hosil bolgan bolsa, bu sonlarni qoshish va ayirish
qanday manoga ega bolishini aniqlaymiz.
Masalan, 3 va 8 sonlari b va c kesmalar uzunliklari e birlik
yordamida olchash natijalari bolsin, yani b = 3e, c = 8e. Ma-
lumki, 3 + 8 = 11. Ammo 11 soni qaysi kesma uzunligini
olchash natijasi boladi? Ravshanki, bu a = b + c kesma
uzunligining qiymatidir.
Mulohazani umumiy korinishda yuritamiz.
a kesma b va c kesmalar yigindisi hamda b = me, c = ne
bolsin, bunda m va n natural sonlar. Unda butun a kesma
m + n ta bolakka bolinadi, yani a = (m + n)e.
Shunday qilib, m va n natural sonlar bilan ifodalanadigan b
va c kesmalardan tuzilgan a kesma uzunligining qiymati sifatida
qarash mumkin ekan.
Agar a kesma b va c kesmalardan iborat bolib, a va b
kesmalarning uzunliklari m va n natural sonlar bilan ifodalansa
(bir xil uzunlik birligidan), c kesma uzunligining qiymati a va b
kesmalar uzunliklari qiymatlarining ayirmasiga teng:
c = (m - n)e,
yani, natural sonlarning m - n ayirmasini uzunliklari mos ravishda
m va n natural sonlar bilan ifodalangan a va b kesmalar ayirmasi
bolgan c kesma uzunligining qiymati sifatida qarash mumkin ekan.
Agar a = 9e kesma b va c kesmalardan iborat bolsa,
c = (9 - 4)e = 5e boladi, bunda b = 4e.
Shuni eslatamizki, natural sonlarni qoshish va ayirishga
bunday yondashish nafaqat kesmalar uzunliklarini olchash bilan,
balki boshqa kattaliklarni olchash bilan ham bogliq. Boshlan-
gich sinflar uchun matematika darslaridan turli kattaliklar va
ular ustida bajariladigan amallar qaraladigan masalalar kop.
Kattaliklarning qiymatlari bolgan natural sonlarni qoshish va
ayirishning manosini aniqlash bunday masalalarni yechishda
amallarni tanlashni asoslashga imkon beradi.
85
3 litr
3 litr
3 litr
3 litr
1- misol. Bogdan 3 kg olcha va 4 kg olma terishdi. Hammasi
bolib necha kilogramm meva terishgan?
Y e c h i s h. Masala qoshish amali bilan yechiladi. Nima
uchun?
Terilgan olchalar massasini a kesma korinishida, terilgan
olmalar massasini b kesma korinishida tasvirlaymiz. U holda
terilgan hamma mevalar massasini a ga teng AB kesmadan va b
ga teng BC kesmadan tuzilgan AC kesma yordamida tasvirlash
mumkin. AC kesma uzunligining son qiymati AB va BC kesmalar
son qiymatlarining yigindisiga teng bolgani uchun terilgan
mevalar massasi qoshish amali bilan topiladi: 3 + 4 = 7 (kg).
2- misol. Bolalar koylagiga 2 m, kattalar koylagiga undan
1 m ortiq gazlama ketadi. Kattalar koylagiga necha metr gaz-
lama ketadi?
Y e c h i s h. Bolalar koylagiga ketgan gazlamani a kesma
korinishida tasvirlaymiz, undan kattalar koylagiga ketgan
gazlamani a ga teng AB kesma va 1 m ni tasvirlovchi BC kesma
yordamida tasvirlaymiz. AC kesma uzunligining qiymati
qoshiluvchi kesmalar uzunliklari qiymatlarining yigindisiga teng
bolgani uchun, kattalar koylagiga ketgan gazlama miqdori
qoshish amali bilan 2 + 1 = 3 (metr) deb topiladi.
3- misol. Oshxonada har birida 3 litr sharbat bolgan 4 ta
banka bor. Bu bankalarda hammasi bolib qancha sharbat bor?
Nima uchun bu masala kopaytirish amali bilan (34 = 12
(litr) deb) yechiladi?
Y e c h i s h. 1- usul. Berilgan rasm masalani yechishga
yordam beradi. 4 ta bankada hammasi bolib qancha sharbat
borligini bilish uchun 3 + 3 + 3 + 3 yigindini topish yetarli. 3
yozuv 31 kopaytma bolgani uchun topilgan ifodani quyidagi
korinishda yigindisini 34 kopaytma bilan almashtirib,
(3 + 3 + 3 + 3)1 = (34)1 = 121 = 12 litr hosil boladi.
2- usul. Avvalo shuni aytishimiz kerakki, bu masalada sharbat
egallagan hajmning ikki birligi banka va litr haqida gapiril-
moqda. Avval sharbat bankalar bilan olchangach, keyin uni
86
yangi birlik litr bilan olchash kerak, bunda shu narsa malumki,
eski birlik (banka)da uchta yangi birlik (3 litr) bor. Demak,
41 banka = 4(3 l) = (43)l = 12 litr.
Shunday qilib, natural sonlarni kopaytirish uzunlikning
yangi birligiga otishni ifodalaydi. Agar m natural son a kesma
uzunligining e uzunlik birligidagi qiymati, n natural son e kesma
uzunligining e
1
uzunlik birligidagi qiymati, mn kopaytma a
kesma uzunligining e
1
uzunlik birligidagi qiymati bolsa, mn
kopaytma a kesma uzunligining e
1
uzunlik birligidagi qiymatidir.
Endi kattaliklarning qiymatlari bolgan natural sonlarni
bolish qanday manoga ega ekanligini aniqlaymiz.
4- misol. Bir bankaning sigimi 3 l. 12 l meva sharbatini
quyish uchun necha banka kerak boladi?
Y e c h i s h. Masalani yechish uchun 12 l ni kesma bilan
tasvirlanadi va unda 3 l ni tasvirlovchi kesma necha marta
joylashishi (12 l : 3 l = 4 (b)) aniqlanadi.
Bu masalaning yechilishini boshqacha asoslash mumkin.
Masalada sharbat egallagan hajmning ikki birligi litr va banka
qaralmoqda.
Masalada olchash natijasini bankalar bilan, yani yangi
birlikda (sharbat hajmi litr bilan olchanganda) ifodalash talab
qilinmoqda, shu bilan birga, yangi birlikda (bankada) 3 ta eski
birlik (3 l ) bor, shuning uchun 1 l = 1 b : 3.
12 l = 12(1 b : 3) = (12 : 3)b = 41 b = 4 b.
Korib turibmizki, natural sonlarni bolish kattalikning yangi
birligiga otish bilan bogliq ekan. Bu umumiy holda korsatiladi.
Pedagogika kollejlari uchun matematika darslarida turli kat-
taliklar qaraladigan kopaytirish hamda bolish bilan yechiladigan
sodda masalalar kop. Bularning hammasi, odatda, korgaz-
malilik asosida bajariladi. Bunda kopaytirish bir xil qoshi-
luvchilarning qoshish amali sifatida talqin qilinadi, bolish esa
kopaytirishning teskari amali sifatida qaraladi.
5-misol. Katerning daryo oqimi boyicha tezligi 21 km/soat,
oqimga qarshi tezligi 15 km/soat. Katerning turgun suvdagi
tezligini va daryo oqimining tezligini toping.
6-misol. Kater daryo oqimi boylab 60 km masofani otish
uchun 4 soat sarfladi. Oqimga qarshi osha masofani bosish
uchun 5 soat sarfladi. Daryo oqimining tezligini toping.
9>18>
Dostları ilə paylaş: |