Эркин иқтисодий ҳудудлар

erkin bojxona hududi (EBH)dir
. Ular tashqi savdo faoliyatini 
faollashtirish maqsadida tuziladi. EBH maxsus tadbirkorlik faoliyati tartibi 
o„rnatilgan mamlakatning chegaralangan bojxona hududidir. 
Turli mamlakatlarning bojxona kodeksiga binoan erkin bojxona hududida chet 
el tovarlari bojxona to„lovlari va soliqlarsiz, milliy tovarlar esa bojxona-eksport 
tartibiga ko„ra joylashtiriladi. Bunday hududlar ko„pinchalik 
erkin bojxona hududi
 
yoki 
bond ombori
deb ataladi. Ular, odatda, dengiz va daryo portlarida, havo yo„llari 
portlarida va transport magistrallarida hamda alohida sanoat tumanlarida import 
tovarlarini juz‟iy qayta ishlash, tamg„alash va navlarga ajratish, tushurish, ortish va 
bojxona ko„rigidan o„tmagan tovarlarni imtimyozli saqlash, zarur holatlarda butlash 
va sotish hamda xorijiy valyutada daromad olish maqsadida maqsadida tashkil etiladi. 
Bundan tashqari, EBH kema va boshqa transport vositalarini ta‟minlash bilan ham 
shug„ullanadi. Ba‟zi-bir G„arbiy Yevropa mamlakatlarida EBHlarida ayrim turdagi 
ishlab chiqarish faoliyatiga ham ruxsat berilgan. 
Bojxona to„lovlarini kamaytirishdan, import tovarlarini saqlashni uzoq 
muddatlaridan, ustama harjatlarini kamaytirishdan keladigan daromadlarga 
qaramasdan bunday hududlarning eksport ishlab chiqarishini rivojlantirish va unga 
milliy moddiy va mehnat resurslarini jalb etish imkoniyati anchayin chegaralangan. 

---

82 
Erkin bojxona hududlari asosan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. 
Erkin port
– to„lig„icha erkin port (
italiyancha
, 
Porto franko
), xorijiy tovarlarni 
tashish, saqlash, sotish va lozim bo„lsa qayta ishlash kabi vazifalar yuklatilgan 
davlatning chegaralangan port hududi
33
. 
Bunday iqtisodiy hududlardan foydalanish mol yetkazib beruvchilar uchun 
ancha qulay bo„lgan, chunki ular tovarlarga yetarlicha talab, albatta, unga mos 
ravishda narxning ham ko„tarilishini, tovarni sotmasdan kutib turish, mahsulotni 
ulgurji xaridorlarga taqdim etish imkoni beradi. Yana bir qator olimlar 1547-yilda 
erkin savdo shahri, deb e‟lon qilingan Italiyaning Livorno shahrini ilk erkin iqtisodiy 
hudud, deya e‟tirof etadilar
34
. 
Keyinchalik “erkin portlar” tashkil lqilingan. Bu hududlarda tovarlar xaridor 
topilgunicha, boj to„lovlari to„lamasdan omborlarda saqlangan. Dastavval “erkin 
portlar” ichki bozorni rivojlntirish uchun tashkil qiling, keyin esa, xalqaro savdoning 
rivojlanishiga hissa qo„shish maqsadlariga xizmat qilgan. “Erkin portlar” Genuyada 
(1595 y.), Venetsiyada (1661 y.), Marselda (1669 y.), Odessada (1819 y.), 
Vladevastokda (1862 y.), Batumida (1878 y.) tashkil qilingan
35
. Ular porto-frankolar 
Maltada, Sulinda, Singapurda va Adeniyada mavjud edi. Ikkinchi jahon urushigacha 
26 mamlakat ishtiroki bilan 75 ta erkin portlar va erkin savdo hududlari tashkil 
qilingan
36
.
Ayrim manbalarda esa, 1817-yilda Marsel, Genuya va Livorno kabi hudularda 
tashqi savdoni yyengillashtirish uchun erkin portlarni joriy etish to„g„risidagi 
farmonlar e‟lon qilingan. Shu jumladan, 1819-yilning 4-iyulidagi Qirollik farmoni 
bilan, 15 avgustdan boshlab, Odessadagi erkin port tashkil etilgan. Erkin portlarga 
yana quyidagicha hududiy jihatdan mamlakatga qarashli ammo bojxona tariflaridan 
holi hudud sifatida qaraladi va aynan shu hudud ichiga tovaralr import qilinishi, 
reeksport qilinishi yoki qayta ishlanishi mumkin. Shu jarayonlarda agarda mamlakat 
hududi ichkarisiga kiradigan bo„lsa, ya‟ni tovarlar va mahsulotlar haqida gap 
bormoqda, shu holatdagina bojxona bojlari olinishi mumkin. Shu holatda ham soliq 
va bojxona bojlari pasaytirilgan narxlarda olinadi
37
.