Erməni xəyanəti

ERMƏNĠLĠK BƏġƏRĠYYƏTƏ QARġI TƏHLÜKƏDĠR 
 
Türkiyə,  Azərbaycan  və  Gürcüstan,  Balkan  regionunun  bəzi  xristian 
ölkələrinin,  Rusiya  və  Ġsrailin  real  olaraq  üzləĢdiyi  müasir  ermənilik  bir  anlayıĢ 
kimi  olduqca  mürəkkəbdir.  Onu  zahirən  sadələĢdirmək  üçün  lap  əvvəldən  bu 
anlayıĢa həddən ziyadə məntiqsizlik, qeyri-sosial elementlər daxil edilmiĢdir. 
Bundan  baĢqa,  yeni  siyasi  oyunun  aparıcılarından  biri  kimi  (etnik 
amillərdən kənarda dayanan) bu anlayıĢı hər hansı bir yolla sadələĢdirmək naminə 
cəhdlər  “ermənilik”  kəlməsinin  dəqiq  sosial-siyasi  izahını  vermir  və  yaranmıĢ 
vəziyyətdən çıxıĢ yollarını göstərmir. 
Müasir  “millət”  anlayıĢının  fövqündə  dayanan,  onun  siyasi  qayda  və 
formaları  üzrə  fəaliyyət  göstərən,  bununla  belə,  etnik  korporasiya  olaraq  qalan 
ermənilik  dünya  ilə  çoxcəhətli  münasibətlərdə  geniĢ  Ģəbəkəyə  malikdir.  Erməni 
uĢaq  yazıçısı  Sergey  Vardanyanın  növbəti  “təxmini  hesablamalarına”  görə, 
erməniliyin  Yerevandan  savayı  Qars,  Armavir  Ģəhərləri  də  daxil  olmaqla  22 
paytaxtı var. 
Bununla  belə,  “Ermənistanın  paytaxtları”  kitabının  müəllifi  jurnalistin 
“görəsən,  nə  üçün  belə  az?”  sualına  cavab  olaraq  sadəlövcəsinə  ah  çəkir  və 
“Ermənistanın  bütün  22  paytaxtı  haqqında  yazmağa  bir  ömür  bəs  etmədiyini” 
kədərlə  söyləyir.  Yeri  gəlmiĢkən,  həmin  kitab  Vatikan  kitabxanasının  rəflərində 
heç  də  az  hörmətli  yerdə  qərar  tutmayıb.  Diaspor  Ģəklində  dünyaya  səpələnmiĢ 
erməni balaları isə tarix boyu onların guya 22 paytaxtının olması və bu Ģəhərlərin 
nə  vaxtsa  pis  əmilər  -  bədxah  iĢğalçılar  tərəfindən  süquta  yetirildiyi  barədə 
möhkəm əqidə ilə boy atırlar. 

16 
 
Söhbət  yuxarıda  sadalananlardan  baĢqa  Tbilisi,  Diyarbəkir,  Bakı,  Odessa, 
Kiyev, Yerusəlim, Soçi Ģəhərlərindən, Almaniyanın Bavariya torpaqlarından gedir. 
Macarıstanda  isə  sən  demə,  ermənilik  dövlət  qurucusu  olmuĢdur.  Erməniliyin  öz 
gücünü  nümayiĢkaranə  göstərməsinə,  bütün  mümkün  hallarda  öz  ideallarını  açıq-
aĢkar  bildirməsinə  daha  diqqətlə  yanaĢmaq  lazımdır.  Bu  mövzuda  məlumat 
yetərincə çoxdur. 
Sayıqlamaların, yaxud illüziya hoqqasının ermənilik üçün böyük əhəmiyyəti 
var.  Axı  o,  biososioloji  təzahür  olaraq,  pestorian,  aysor,  qaraçı,  assuriyalı,  kopt, 
yezidi kürdlər və Osmanlı Türkiyəsinin digər qeyri-müsəlman icmalarından ibarət 
aqlomeratın  -  Qriqoryan  kilsəsi  ətrafındakı  yığnağın  “vahid  qədim  etnos”un 
subyekti  kimi  qələmə  verilməsinə  imkan  verən  konkret  eksperiment  nəticəsində 
yaradılıb. Biz irəlidə aqlomerat məsələsinə qayıdacağıq. 
“Ermənistanın  çoxsaylı  paytaxtları”na  gəlincə  isə  mən  bu  mövzuya 
təsadüfən  toxunmadım.  Ötən  yüzilliyin  axırlarından  baĢlayaraq,  gənc  və  dinamik 
çiçəklənən  etnokorporosiya  olan  ermənilik  yeni  mifologemlərin  yaranması 
istiqamətində mürəkkəb, praktiki olaraq böhranlı duruma düĢmüĢdü. 
ABġ və Türkiyə arasında tərəfdaĢ münasibətlərinin geniĢləndiyi bir Ģəraitdə 
“ermənilərin  soyqırımı”  mifologeminin  taleyi  ümidsiz  görünürdü.  Onu  dünya 
siyasətində  erməniliyin  yeni  siyasi  rolunun  dərk  edilməsi  ilə  diriltmək  gərək  idi. 
Hətta  saxta  tarix  də  az  adamı  maraqlandırır.  Məsələn,  amerikalılar  tarixi 
mövzulardan  ümumiyyətlə,  yan  keçirlər.  Suveren  Azərbaycan  ərazisinin  bir 
hissəsinin  iĢğalı  nəticəsində  qələbə  eyforiyası  tədricən  səngidi,  “Dağlıq  Qarabağ” 
adlı eybəcər törəmənin yaranması da etnokorporasiyanın virtual qəlbinə energetik 
dividentlər gətirmədi. 
Erməni  diasporu  üçün  erməni  idealının  mahiyyətinin  etnosiya-sinostalji 
cəhətdən  təzahürü  yenə  də  əvvəlki  kimi  Yerevan  idi.  Yerevanda  hakimiyyətə 
yiyələnən R.Koçaryanın  -  morfoloji regionçunun çağırıĢı  “konstruktiv” idealogem 
yaratmadığından, əvvəlki sərsəm formul – “çoxpartiyalı Ermənistan”ın dövriyyəyə 
buraxılmasına  baĢlandı:  “Biz  özümüzü  də,  xalqı  da  aldatmalı  və  məğlubiyyəti 
etiraf  etməməliyik”  (Q.Matevosyan),  “Vətən  Allahdan  vacibdir,  Vətəndən  vacibi 
kilsə,  kilsədən  vacibi  Böyük  Tiqran,  Böyük  Tiqrandan  vacibi  isə  Böyük 
Ermənistandır” (S.Kaputikyan) və s. 
Erməniliyin  həyəcan  zəngi  “erməni  əlifbası”nın  1600  illiyinin  bayram 
edilməsi  günlərində  də  səsləndi.  Amma  çox  qəribədir,  bu  səs  zəif  və  ölgün  oldu. 
Etnokorporasiya  əvvəlki  illüziyaların  erməni  xalqını  çıxılmaz  vəziyyətə  saldığını 
göstərən ideoloqlarından birini - O.Kaçaznuninin bədbin ovqatını unutmayıb. Fikir 
verin: Livandakı erməni icması dini rəhbərlərinin sözləri ilə ekstremist “Hizbullah” 
təĢkilatını  dəstəkləyir.  Məlum  səbəblərə  görə,  bu  mövqe  Amerika  icmasının 
üzvlərini  təmin  etmir.  Onlar  biznes-maliyyə  məsələlərində  özlərini  daha  çox 
transmilli  korporasiyaların  iĢtirakçısı  kimi,  sonra  isə  “bəĢəriyyətin  əcdadı”  kimi 
büruzə  verirlər.  Üstəlik,  “genetika  araĢdırmalarına”  görə  onlara  heç  kim  heç  nə 

17 
 
ödəmir.  Yeri  gəlmiĢkən,  daim  sərmayə  tələb  edən  qondarma  “Dağlıq  Qarabağ 
respublikası” bu mənada ABġ-ın erməni icmasına heç də çox sevinc gətirmir. 
Hindistanlı  xristian  kilsəsinin  ardıcılları  olub,  bir  vaxtlar  erməniləĢmiĢ 
qaraçılar  da  get-gedə  fəallaĢırlar.  “AmĢen  erməniləri”  adlananlarla  bağlı  vəziyyət 
də  mürəkkəbləĢir.  Levon  Yepiskoposyan  onların  genetik  materialını  molekulyar 
səviyyədə  araĢdımağı  təklif  edərək,  Londonda  bu  ermənilərin  “möhkəmliyini 
yoxlamağı” qərara alıb. Bu, ələvi ermənilərin də xoĢuna gəlmədi. “Xor-xemĢil” və 
“baĢ-xemĢil”  erməniləri,  ümumiyyətlə,  türk  və  laz  dillərində  danıĢan  bütün 
xamĢellər  arasında  da  ciddi  fikir  ayrılıqları  yaranıb.  Jurnalist  Dinkin  dəfnindən 
sonra  kriptoermənı  problemi  də  kəskinləĢib.  Bir  sözlə,  erməniliyin  nə  vaxtsa  öz 
etnokorporasiyasının  sıralarına  “daxil  etdiyi”  bütün  qeyri-müsəlman  icmaları 
hazırda Ģəxsi identifikasiyaları haqqında məsələ qaldırıblar. 
Mən hələ diaspor və Ay Dat arasında problemlərdən danıĢmıram. Ayrılıqlar 
“kentronı xayer” və “benqladeĢi”, ortodoksal ape, Bakı, Qarabağ, Rusiya və Suriya 
erməniləri arasında məiĢət səviyyəsində baĢ verir. Üçdə iki hissəsi xaricdə yaĢayan 
ermənilik üçün bu, sadəcə məiĢət faktları deyil, erməni fraksiyaları arasındakı fikir 
ayrılıqlarını məntiqi cəhətdən izah edə bilən sosial sübutdur. Ermənilərin Livandan 
repatriasiyasının  əleyhinə  çıxan  Kilikiya  Evi  katolitkosu  I  Aramla  diaspor 
arasındakı qalmaqalı xatırlamaq yetərlidir. 
Özlərinin  ilkin  düĢünülmüĢ  variantlarında  qalan  ortodoksal  icmalar  Ġranda 
və  bir  az  da  Türkiyədədir.  Gözlənilən  Ģəraitdə  ermənilik  ümumdini-təriqət 
ehtiyatları  ilə  bütün  dünyaya  səpələnmiĢ  icmaları  birləĢdirmək  istiqamətində 
ənənəvi aləti səfərbər etməyə məcburdur. 
Erməniliyin  əvvəlki  etnososial  rahat  mühitdə  yeni  mifologemlər  axtarıĢını 
dayandırmaq  və  milli  eqokvadratdan  çıxmaq  üzrə  ötkəm  cəhdi  etnokorporasiyanı 
artıq  hamıdan  üstün  olması  kimi  təhlükəli  həddə  gətirib  çıxarıb  və  “bəĢəriyyətin 
yaranmasında və inkiĢafında” xüsusi hal qismində özünün yeni konseptual “mən” 
cizgilərini faktiki olaraq çəkib. 
“Genetik  təməl  bizə  tərəddüd  etmək  hüququ  vennir”  -  erməni 
müəlliflərindən  biri  belə  hesab  edir  və  o,  özünə  görə  haqlıdır.  Bu  nəzəriyyənin 
ayrı-ayrı qolları hələ XIX əsrdə - ümumerməni idealı prinsiplərinin ilkin axtarıĢları 
dövründə  üzə  çıxmıĢ,  rəsmi  məktəbin  (1838-ci  ildə  bağlanan  Xaskoy  məktəbi  ilə 
qarıĢdırmamalı) proqramında və onun əsas dərsliyində əks olunmuĢdur. Ondan bir 
iqtibas  gətirmək  istərdim:  “Ermənistan  -  böyük  sözdür,  əski  çağların  böyük 
xatırlanmasıdır,  gələcəyin  böyük  elementidir!..  Erməni  xalqı  bəĢəriyyətin  ġərqdə 
yayılması üçün ilahi qüvvə tərəfindən vasitəçi seçilib”. 
Əyalətdəki  qriqoryan  kilsəsinə  açıq-aĢkar  məhəl  qoymayan  və  yevangelist 
kilsəsini  ziyarət  edən  Ġstanbul  ermənilərinin  aristokratları  bu  cür  illüziyalara 
təəssübkeĢlikdən imtina etdiklərindən, erməni komitələrinin bununla bağlı qərarları 
öz  birmənalılığına  görə  hamını  heyrətləndirib:  özgə  cür  düĢünənlər  kökündən 
məhv  edilirdi.  Ən  yaxĢı  halda  söhbət  “erməni  idealına  xəyanət  edənlərin”  total 

18 
 
Ģantajınan gedə bilərdi. Belələrindən indulgensiya kimi ağlasığmaz fidiyə almırdı. 
Amerika  tədqiqatçısı,  etnik  erməni  Jirayr  Libaridyanın  fikrincə,  ötən  yüzilliyin 
axırlarında  erməni  komitələrinin  qətlə  yetirdiyi  hər  üç  nəfərdən  ikisi  erməni 
ziyalılarının  narazı  nümayəndələri  olub.  Konkret  halları  nəzərə  almayaraq, 
deyilənləri etnokorporasiya  yaratmaq üzrə daha əməli  üsullar cərgəsinə aid etmək 
olar. 
Düzüm  “erməni  vaxtı”  anlayıĢının  məzmunu  ilə  müəyyən  olunur.  Öz 
üzərinə subyektiv  məsuliyyət  götürmək  üçün K.Rusinyanın “Vaxt anlayıĢı erməni 
dünyasına  qarĢı  psixoloji  müharibənin  elementi  kimi”  əsərinə  müraciət  etmək 
istərdim.  Bu  mifologiyanın  çoxqatlı  strukturun  bütün  səviyyələrində  intensiv 
çoxaldılmasına əsasən həmin əsər etnokorporasiyanın kollektiv Ģüurunu gücləndirə 
bilən, onu hamı ilə və hər Ģeylə total mübarizədə birləĢdirən on yeni “ideya” kimi 
təqdim  olunur.  Ġqtibas  gətiririk:  “Ermənistan  -  bu  sadəcə,  ölkə  deyil,  ən  azı 
sivilizasiyadır.  Ġkincisi,  vaxtın  xüsusi  erməni  qavrayıĢı  zaman  keçdikcə  xalqın 
“kollektiv  Ģüursuzluğuna”  çıxıb  gedən  erməni  və  hind-Avropa  sivilizasiyasının 
yaranması haqqında “Böyük PartlayıĢ” yaddaĢın nəticəsidir. Ermənistan yaylasının 
sakral  mərkəzləri  yaylanın  özü  kimi  əbədi  olan  erməni  dühasının  yaradıcı 
yüksəliĢləri üçün bu gün də ilkin enerji mənbəyidir. Qurub-yaradan Ermənistan və 
erməni  xalqı  bütün  Oykimena  (Kainat)  boyunca  Böyük  PartlayıĢdan  sonrakı 
iĢıqlanma olaraq qalır. Biz, adı ermənilər təkcə erməni sivilizasiyasını deyil, eləcə 
də  bütün  hind-Avropa  sivilizasiyasını  törədən  Böyük  PartlayıĢı  hafizəmizdə 
yaĢadırıq.  Erməni  yaylasının  minlərlə  nəsilləri,  biz  fizika  qanunlarına  görə, 
Xəlqetmə  Aktının,  yaxud  Böyük  PartlayıĢın  nəticəsi  olan  relikt  Ģüalanma  ilə 
doluyuq”. 
“Erməni Nolstradamusu” daha sonra yaxın vaxtlarda Qərb sivilizasiyasının 
sonunun  yetiĢəcəyini  söyləyir.  Ermənistanı  isə  Qalaktikanın  və  ya  Kainatın 
mərkəzi  olaraq  heç  bir  təhlükə  gözləmir.  Çünki  “Ermənistan  zamanın 
fövqündədir”,  “Hər  bir  erməni  isə  sivilizasiyanın  yaranmasının  ilkin  elementar 
enerjisinin daĢıyıcısıdır”. 
Protoinsan  erməni  obrazları  haqqında  “düĢüncələrini”  çıxmaq  Ģərtilə, 
müəllif  əsəri  peĢəkarcasına  iĢləmiĢdir.  Etnokorporasiyanın  üsul  və  metodlarını 
öyrənməklə də bunu görmək olar. 
Ermənioidlərlə  bağlı  heç  kim  indiyə  qədər  ürəyinə  Ģübhə  gətirməyib. 
Hərçənd  həmiĢə  izah  etmək  olar  ki,  onlar  materiyanın  qaranlıq  hissəsində,  yaxud 
hətta  “qara  deĢiklərdə”  gizlənərək,  kainat  xaosunun  yoluna  düĢəcəyi  anı 
gözləyirlər.  Ortaya  sual  çıxır:  əvvəlcə  kim  olub  -  göy-yaĢıl  yosunlar,  yoxsa  hər 
halda bizim relikt opponentlərimiz? 
Son  illərin  təcrübəsi  məhz  buna  dəlalət  edir.  Bir  vaxtlar  “Dağlıq 
Ermənistan”ın  bir  hissəsi  kimi  Dağlıq  Qarabağ  haqqında  mifologem  iĢə 
salınmıĢdı... 

19 
 
Bəlkə  də  “Dağlıq  Qarabağ  mifologemi”  mahiyyətcə  “erməni  sivilizasiya 
tökümü” qədər qlobal deyil. Lakin yaranma üsulu və xarakterinə görə bu iki model 
bir-birindən  az  fərqlənir.  Yeri  gəlmiĢkən,  bu  məsələ  ilə  bağlı  məĢhur  tədqiqatçı 
S.Lurye  çıxıĢ  edib,  onu  isə  çətin  ki,  erməniliyə  rəğbət  bəsləməməkdə 
günahlandırmaq mümkün olsun: “Mən hazırkı dövrdə Ermənistanda demək olar ki, 
haqqında  danıĢılmayan  mövzuya  toxunuram.  Bu  barədə  həm  bilirlər,  həm  də 
düĢünürlər,  amma  susurlar.  Yeni  ideologiyanın  (yaxud  yeni  mifologiyanın) 
formalaĢması  prosesi  gedir,  ona  müdaxilə  etmək  olmaz.  Mən  artıq  Yerevanın 
formalaĢması  haqqında  oçerkimdə  yazmıĢam  ki,  Yerevanın  heç  bir  ideologiyası 
olmayıb,  prosesin  əsasını  yalnız  tarixi-siyasi  mif  təĢkil  edib.  1988-ci  ildə  Dağlıq 
Qarabağ  milli  abstraksiyanın  bir  hissəsi  və  acı  gerçəklik  olaraq  ilk  dəfə  özünü 
təqdim  edir.  Yerevan  əvvəlcə  elə  bildi  ki,  tarixi  yuxu  reallığa  çevrilib  və  həyat 
büsbütün mistikləĢib. Qarabağ bu yuxunun təcəssümü oldu”. 
Daha  sonra  “Qarabağlılardan  baĢqa  xalqın  qalan  hissəsi  bu  və  ya  digər 
formada  Qarabağı  Ay  Datın  mistik  ehkamlarının  təcəssümü  kimi  qavramaqdadır. 
Qarabağa  maddi,  xüsusən  də  insani  görkəm  almaq  hüququ  verilməsindən  imtina 
edirlər.  Qarabağ  bunu  bilmir  və  qəbul  etmir.  Onun  öz  dünyası  və  xalqın  digər 
hissəsinə qarĢı öz münasibəti var”. 
Erməniliyin  mahiyyətinin  mifologem  təbiəti  əvvəlcə  onu  özgə  bir  məkana, 
matrisa  və  virtual  gerçəklik  məkanına  daxil  etdi.  Onun  mifləri  elə  mistik  röyalar 
sayağı  ancaq  “yırtıcılıq  doğurur”.  Güman  ki,  millətə  etnokorporasiya  arasındakı 
köklü ziddiyyətlər məhz bundadır. 
Sintez  yolu  ilə  süni  yaradılan  ermənilik  ilkin  mərhələdə  aysorlar,  haylar, 
assuriyalılar,  koptlar,  yezidi  kürdləri,  qədim  albanların  nəslindən  olan  udinlər  və 
hind  kilsəsi  qaraçılarının  dağınıq  icmalarından  Osmanlı  Türkiyəsinin  digər  qeyri-
müsəlman icmalarından ibarət olan aqlomeratı təmsil edirdi. Yeri gəlmiĢkən, XIX 
əsrdə nəĢr olunan erməni jurnalı “Murç”un nömrələrindən birində həmin dövr üçün 
səciyyəvi olan “Qaraçı ermənilər” sərlövhəsi ilə məqalə dərc edilmiĢdi. 
Bir  vaxtlar  yaranmıĢ  Ģəraitə  və  qan  qardaĢlarının  öyüd-nəsihətlərinə 
baxmayaraq, məzhəblərini dəyiĢməyən qədim albanların nəsillərinin cəlb edilməsi 
ayrıca bir məsələ idi. Onlar əzəldən Dağlıq Qarabağ ərazisində yaĢayan albanların 
mənəvi dəyərlərinə və alban katolikosluğunun etnomədən irsinə aĢkar iddialı olan 
tərkdünya səciyyəli qriqoryan kilsəsini də qəbul etmədilər. 
Yalnız  öz  “ermənioid  mənĢəyini”  etiraf  etməkdən  və  “erməni 
sivilizasiyasının  genetik  davamçıları”  sayılmaqdan  boyun  qaçıran  Osmanlı 
Türkiyəsi  yəhudiləri  erməniliyin  assimilyasiya  təhdidlərindən  qoruna  bildilər. 
YaranmıĢ  Ģəraitdə  erməni  inqilabı  komitələri  yuxarıda  sadaladığımız  icmaların 
çoxunun  uĢaqları  üçün  priod  məktəblərinin  açılmasına  mane  olmaq  məqsədilə 
Osmanlı  hakimiyyətinə  təzyiq  göstərməyə  baĢladılar.  Hökumətin  icma 
ağsaqqallarının məktəblər açılması ilə bağlı xahiĢinə rədd cavabı verməsi ermənilik 
tərəfindən  dünyaya  Osmanlı  imperiyasının  xristian  əhalisinin  elementar 

20 
 
hüquqlarının  pozulmasında  biabırçı  akt  kimi  izah  olundu.  Bununla  yanaĢı, 
uĢaqların  erməni  idealı  haqqında  “biliklər”ə  yiyələnməsinin  artıq  texniki  bir  iĢ 
olduğu qriqoryan  kilsəsinin  və  öz  dərsliyi olan erməni  məktəbinin imkanlarından 
yararlanmaqla  bağlı  icmalara  müraciət  edildi.  Beləliklə,  ermənilik  çox  tez  bir 
zamanda  Osmanlı  Türkiyəsinin  qeyri-müsəlman  əhalisi  ilə,  Rusiya  da  daxil 
olmaqla,  Qərb  sivilizasiyası  arasında  siyasi  vasitəçi  rolunu  oynamağa  baĢladı. 
Gürcü  tədqiqatçılarının  fikrincə,  ermənilik  yuxarıda  göstərilən  üsulla  Gürcüstan 
ərazisində də etnik gürcülərin bir hissəsini assimilyasiya edib. 
Kütləvi  Ģüur  stereotiplərinin  klassik  idarəçiliyi  üzrə  sınaqdan  çıxmıĢ  alət 
olan  ənənəçilik  XIX  yüzillikdə  çat  verməyə  baĢladı.  Yeni  dövr  köhnə  dünyanın 
bərpasının  təkamülü  üçün  konstruktiv  ideyalar  təklif  etmədiyindən,  iĢarələnmiĢ 
çatlardan  kövrək  siyasi  attisizm  orbitinə  mağara  adamının  ruhunun  qovuduğu 
təhlükəli geosiyasi sirlər çıxarıldı. 
Aydındır  ki,  məhz  onların  yeni  metodologiyadan  məhrum  olmuĢ  tarix  - 
müntəxəbat elmi onlarla bağlı faciəli nəticələrdən yan keçməyə çalıĢmıĢ, ən yaxĢı 
halda  isə  köhnə  sxem  üzrə  araĢdırmıĢdır.  Yeni  dünya  düzümünün  yaradılmasında 
Ģəxsi  ssenarini  gerçəkləĢdirmək  uğrunda  mübarizə  aparan  hakimiyyətin  müxtəlif 
beynəlxalq  mərkəzləri  arasındakı  sonsuz  qarĢıdurmalar  son  nəticədə  və  hər  hansı 
məntiqə zidd olaraq onların birgə davranıĢ xəttinə səbəb oldu. 
Təsadüf  deyil  ki,  bəzən  bu  xətt  hansısa  separat  razılaĢma  əməli  kimi  də 
qavranılır:  Ġnsanların  etnik  mənsubiyyətinə  və  dini  sistemlərə  münasibətinə 
baxmayaraq, onların kütləvi Ģəkildə öldürülməsinin əsl səbəblərini yaxĢı-yaxĢı ört-
basdır edən proqram tərəflərin hər birinin maraqlarını müəyyənləĢdirirdi. Proqram 
çox  vaxt  hadisələrin  real  gediĢi  ilə  bağlı  olmayan  və  hətta  buna  zidd  yeni 
illüziyaların süni və planlı Ģəkildə yaradılması yolu ilə gerçəkləĢirdi. 
Bundan  baĢqa,  XIX  əsrin  əvvəllərində  bu  zəmində  tarixi  reallığın  yeni  - 
virtual  reallığa  çevrilməsi  üzrə  qeyri-müəyyən  transformasiyalar  baĢ  verdi.  Bu 
mövzu  üzərində  ayrıca  dayanmadan  əlavə  edim  ki,  cücərtisi  tədqiq  olunan  dövrə 
düĢən  məhz  bu  kvintessensiya  ən  yeni  tarixdə  ideoloji  (virtual)  vektorun  inkiĢaf 
xarakterini  xeyli  müəyyənləĢdirmiĢdir.  Xoloskost  və  QULAQ  eyni  biçimli 
anlayıĢlar olub, virtual gerçəkliyin qurbanları kimi baĢa düĢülür. Lakin matrisanın 
miqdar amillərinin özgə gerçəkliyə keçidinin özünəməxsus totem iĢarəsi kimi yeni 
keyfiyyətdə  qayıdıĢı  əvvəlcə  praktiki  əhəmiyyət  kəsb  edirdi:  bəĢəriyyətə  qarĢı 
saysız-hesabsız  cinayətlərin  -  geosiyasi  sirlərin  qurbanlarını  bürün  fəal  siyasi 
oyunçular tərəfindən gizlətmək. 
Hamının  və  hər  Ģeyin  total  məhv  edilməsi  “dəyərlər  Ģkalası”  üzrə  insan 
ağlının  qəbul  edəcəyi  heç  bir  sxemə  sığıĢmadığından  yeni  mifologemin  -  dünya 
ictimai Ģüurunu manipulyasiya edə bilən alətin yaradılması lazım gəldi. Bu zaman 
idarəetmə  sxemləri  ənənəvi  düĢüncə  stereotiplərinə  əsaslanırdı:  baĢlıca  olaraq 
sivilizasiyalararası  müharibələr  və  dinlərarası  təhdidlərlə  bağlı  əvvəlki  emosional 
ehtiyatlar iĢlənildi. Matrisanın XIX əsrin axırlarına qayıtması onu deməyə məcbur 

21 
 
edir  ki,  məhz  bu  dövr  sonradan  virtual  monstrlar  -  faĢizm,  kommunizmi  və 
ermənilik doğuraraq insana qarĢı maksimum nifrət yaradıb. 
Əyalət elitasına, kütləvi psixoza arxalanan matrisanın kazuistikası da məhz 
bundan  ibarətdir.  Bir  də  ki,  mən  erməniliyin  ən  görkəmli  ideoloqlarının  çıxıĢ  və 
məqalələrinə,  erməni  mənbələrinə  daha  çox  etibar  edirəm,  məsələn,  Njde 
psevdonimi  (ləqəbi)  ilə  daha  yaxĢı  tanınan  Q.Ter-Arturyana.  Erməni  ziyalılarına 
ünvanladığı  məktubunda  o,  aĢağıdakıları  qeyd  edir:  “Dilənmək  və  göz  yaĢları  - 
bütöv bir xalqın psixologiyasıdır, bizim yeganə siyasi silahımızdır. Ümumiyyətlə, 
dilənmək  murdar  Ģeydir.  Dilənçiyə  ürəkləri  yandığı  üçün  yox,  iyrəndiklərindən 
kömək edirlər”. 
Daha  sonra:  “Ġnsanların,  hətta  ən  ləyaqətsiz  adamların  da  yazığı  gəlməsi 
üçün zəhlətökən dilənçi eqoizmi mütləq təbii sayılır. Əgər o, üstəlik əlildirsə, daha 
zəhlətökən və tələbkar dilənçi olur. Bax, dilənçi eqoizmi və əlil tələbkarlığı xalqın 
psixologiyasına çevrilib”. 
“Mayk  Arlen”  təxəllüsü  ilə  daha  yaxĢı  tanınan  erməni  yazıçısı  Tiqran 
Kuyuncanın Amerika jurnalında nifrətlə: “Ermənistan! Ah, rəzil qapıçı! deməsi heç 
də təsadüf deyil. 
Yeri gəlmiĢkən, hiddətlənmiĢ Njdenin məktubunda ona müvafiq istinad var. 
Bilirsinizmi,  ermənilik  üçün  bu  cür  proklamasiya  səciyyəli,  mərhələli 
məqalə  və  çıxıĢlara  görə  Njde  xarizmatik  Ģəxsiyyətə  çevrilir.  Yeri  gəlmiĢkən, 
dünyanın  gələcək  qüvvə  mərkəzləri  modeli  kimi  göstərilən  etnokorporasiyanın 
yeni inkiĢaf dövrünün ideologemlərini məhz o, iĢləyib hazırlamıĢdır. 
BaĢqa  sözlə,  əgər  müxtəlif  ölkələrin  parlament  üzvləri  hələ  bu  yaxınlara 
qədər  “əyri  ayaq  AykanuĢun  düz  ayaqları”  sxemini  ancaq  AykanuĢun  gözü  yaĢlı 
martisasına  Ģəfqətlə  yanaĢdıqlarına  və  iyrəndiklərinə  görə  təsdiq  edirdilərsə, 
Amerika  parlamentarilərinin  bu  mövzuya  müraciətinin  səbəbi  tam  baĢqadır.  Bu, 
beynəlxalq erməniliyin yeni siyasi rolu ilə bağlıdır. 
Ayrıca  götürülmüĢ  bir  millətin  -  Tanrı  tərəfindən  seçilmiĢliyi  ideyası 
fövqəlinsanın  mövcudluğu  barədə  laboratoriya  versiyaları  kimi  həmiĢə  ciddi 
münaqiĢələrə  səbəb  olub.  Söhbət  etnokorporasiyanın  qloballaĢmasından  gedirsə, 
bu hal xüsusilə nəzərə çarpır. Mahiyyətcə, ermənilik məhvə məhkumdur və özünü 
alman  nasizmi  lə  sovet  hakimiyyətinin  aqibətindən  qoruya  bilməz.  Üçüncü 
etnokorporasiyanı  da,  yəqin  ki,  nə  vaxtsa  eyni  tale  gözləyir.  Bu  gün  hamı  böyük 
müharibənin  olacağını  söyləyir,  onu  gah  Dəccalın  gəliĢi,  gah  da  gözlənilən 
demoqrafik partlayıĢla bağlayırlar və s. 
Erməniliyin inkiĢafının yeni dövrünü və formatını təsvir edən Njde özü isə 
bu  haqda  belə  deyir:  “Sülh  Ģəraitini  hətta  “normal”  adlandırmaq  olmaz. 
Planetimizdə  sülh  yoxdur  və  bəĢər  tarixində  də  ola  bilməz.  Müharibə  xalqların 
tarixində  qaçılmaz  məqamdır,  o,  təkcə  Ģüurlu  hesablamalara  əsasən  aparılmır. 
Müharibə  -  insan  təkamülündə  ən  coĢqun  təzahürlərdəndir.  Müharibə  instinktdir. 
Ġnsanların,  belə  deyək,  özlərindən  asılı  olmadan,  idrakın,  oxlaq  qanunlarının 

22 
 
əleyhinə  döyüĢdüklərinin  və  yalnız  haqq-hesab  çəkdikdən,  qələbə,  yaxud 
məğlubiyyədən  sonra  nəticələri  dərk  etdiklərinin  səbəbi  budur.  BəĢəriyyət  üçün 
sülh  Ģəraiti  yorğunluqdan  baĢqa  bir  Ģey  deyil”.  Daha  sonra  deyir:  “ġərqdə  hökm 
sürən sülh bizim üçün tədrici məhv olmadır”. 
Həm  bir  alət  kimi,  həm  də  eqosentrizmin  və  millətçi  sosializmin  mifik, 
hipertrofiya  olmuĢ  enerjisinə  yoluxan  böyük  geosiyasi  provokator  kimi.  Bundan 
baĢqa,  etnokorporasiyanın  itirəsi  bir  Ģeyi  də  yoxdur.  Məsələn,  onun  bütün  dünya 
üzrə  çoxlu  paytaxtı  var,  amma  digər  xalqların  və  dövlətlərin  hörmətlə 
adlandırdıqları  bir  və  yeganə  “paytaxtı”  isə  yoxdur.  Virtual  məkanda  geniĢlənən 
matrisa kimi erməniliyin də itirəsi heç nəyi yoxdur. 
Bir  baxın,  Rumıniyanın  Avropa  Komissiyasındakı  təmsilçisi  ölkədəki 
Ermənilərin  Milli  Ġttifaqının  rəhbəri  V.Vaskanyandır  (düĢünmək  olar  ki, 
Rumıniyada  daha  ləyaqətli  rumın  qalmayıb);  Macarıstanda  Hitler  tərəfindən 
macarların “fureri” Eyxmanın adamı olan F.Salosyan (SalaĢi) təyin olunub. 
BudapeĢt  məhkəməsinin  materiallarına  əsasən  o,  təxminən  yarım  milyon 
macar  yəhudisinin  məhv etmiĢ və elə  həmin o  macarlardan dövlət hakimiyyətinin 
qiymətli  rəmzləri  olan  tac  və  mantiya,  hökmdar  əsasını  həyasızcasına 
çırpıĢdırmağa cəhd etmiĢdir. Bu gün ABġ-ın bəzi yəhudi və macar təĢkilatları isə 
ölkə Konqresinin qəbul etdiyi 106 saylı qətnaməni dəstəkləyir. 
Sadədən  mürəkkəbə  təkamül  prosesi  kimi,  matrisanın  genezis  modeli  və 
geniĢlənmənin  təsadüfi  olmayan  xarakteri  ilə  qismən  əlaqədardır.  O,  təbiət 
elmlərində,  məsələn,  birhüceyrəlilər  haqqında  elm  olan  protozoologiyada  daha 
aydın görünür. 
Ümumiyyətlə,  müasir biosferdə birhüceyrəlilərin varlığı unikal (anormallıq 
baxımından)  təzahürdür.  Onlar  mahiyyətcə,  çox-hüceyrəli  orqanizmlərə  gedən 
yolda  öz  inkiĢatlarını  baĢa  vurduğundan  yox  olmalıdır.  Lakin  onlar  əvvəlki 
formada  və  biomaterial  udulması  hesabına  ziyansız  mövcudluqlarını  davam 
etdirirlər.  Heyvanın  qidalı  limfa  mühitinə  daxil  olan  birhüceyrəli  parazitin 
hüceyrəsi  ekstaza  yaxın  duruma  düĢür.  Belə  bir  yüksək  məqamda  o,  öz  nüvəsini 
dəlicəsinə bölməyə baĢlayır. Bu proses proto-zoologiyada sizoqoniya adlanır. Özgə 
orqanizmdə  virtual  rəqslər  etmək  həmiĢə  qeyri-normal  və  qeyri-əxlaqıdır. 
Parazitlərin ġizoqonik coĢğunluğu  nəticəsində  yaranan  yerli hüceyrələr -  Ģizontlar 
Ģəraitdən asılı olaraq müxtəlif formalara malik ola bilərlər, ən baĢlıcası isə onların 
çoxlu nüvələri olur. ġizontların sonrakı geniĢlənmə prinsipi etnokorporativ prosesə 
yaxındır:  onlar  parazit  ailəsinin  agentlərinin  sayını  artıraraq  və  çoxhüceyrəli 
orqanizmin hər Ģeydən öncə kəllə beyninin impulslar sistemini dağıdaraq dəfələrlə 
və  sürətlə  bölünürlər.  Uzun  illər  heyvanların  ölümcül  xəstəliklərinin  dəqiq 
diaqnozunun  təyini  ilə  bağlı  müəyyən  problemlər  vardı,  cürbəcür  səbəblər  və 
mənbələr  göstərilirdi.  Ölümün  parazit  ehtimalı  ciddi  qəbul  edilmirdi. 
Çoxhüceyrəlilərin  öz  həyat  fəlsəfələri  və  məntiqi  qavrayıĢları  var.  Gəlin  razılaĢaq 
ki,  Ģizoqoniya  -  hər  halda,  sadə  canlıların  mövcudluğudur,  onlarda  isə  əxlaqın 

23 
 
olmaması,  yəqin  ki,  gələcək  inkiĢafları  üçün  heç  bir  saziĢ  yaratmayıb.  KeçmiĢ 
haqqında qısaca mühakimələr belədir. 
...Aqlomeratın  nümayəndələri  sırasında,  Ģübhəsiz,  sivil  tarixi  olan  etnoslar 
olub  -  assuriyalılar,  udinlər,  qaraçılar,  yezidi  kürdləri,  gürcülər,  aysorlar,  kortlar, 
nestorianlar  və  baĢqaları.  Lakin  onların  tarix  və  mədəniyyətləri  kimi, 
mənəviyyatlarının da erməniliyə heç bir aidiyyəti yoxdur. 
Məkrli  etnokorporasiya  sınıq-salxaq  imperiyadan  istifadə  edərək,  bu 
xalqları  öz  Ģəxsi  ambisiyalarının  quyruğuna  bağlayıb.  Təsadüfi  deyil  ki,  XIX 
yüzilin ortalarında erməni komitələri qriqoryan kilsəsinin baĢçısına öz moizəsində 
aqlomeratın müxtəlif icmalarının dindarlarının adlarını çəkməyi qadağan etmiĢdi. 
Osmanlı  hakimiyyətinin  strukturlarında  ermənilik  yetərincə  sıx  təmsil 
olunaraq,  Öz  əməl  və  hərəkətlərində  heç  bir  narahatlıq  hiss  etmirdilər.  Məsələn, 
1860-cı  il  tarixli  kodifikasiya  sənədi  Ġstanbul  KĠV-də  “kürd”,  yaxud  “assuriya”, 
hətta  “yəhudi”  konstitusiyası  kimi  təqdim  olunmamıĢdı.  Yeri  gəlmiĢkən,  Sultanın 
özünün  icazə  verdiyi  bu  qanunvericilik  aktı  məhz  “erməni  konstitusiyası” 
adlanmıĢdı.  Ona  görə  də  Osmanlı imperiyasında  xüsusi konstitusiya  hüquqlarının 
ayrıldığı  ermənilik  Birinci  Dünya  müharibəsi  dövründə  regionun  bütün  etnik 
icmalarına  üz  verən  bədbəxtliklərə  görə  həm  hüquqi,  həm  də  mənəvi  məsuliyyət 
daĢıyır. Onların çoxu təkcə  özlərinə  yaxın olan qan  və  din qardaĢlarının itirmədi, 
həm  də  öz  tarixlərindən,  mədəniyyətlərindən,  erməniliyin  oğurladığı  müqəddəs 
adlarından da məhrum oldular. 
Əgər  bu  hadisələrə  görə  TÜRKÜ,  necə  deyərlər,  tarixin  müqəssirlər 
kürsüsünə  otuzdurmaq  lazımdırsa,  onda  orada  mütləq  ERMƏNĠ  də  əyləĢməlidir. 
Bu,  həm  ədalətli  məhkəmə  meyarlarına  uyğundur,  həm  də  Ģərəf  məcəlləsi  və 
bərabərhüquqluluq prinsipi üzrə düzgündür. 
FaĢizm  və  kommunizmdən  sonra  sonuncu  matrisa  -  erməniliklə 
mübarizənin  yalnız  bir  yolu  var:  etnik  daltonizmlə  Ģikəst  edilməyənlərin,  öz 
yaĢamaq hüququnu hamının yaĢamaq hüququ kimi dərk edənlərin, tarixi və mənəvi 
irsini  doğma  və  müqəddəs  sayanların,  sevənlərin  və  dostluq  edənlərin,  övladları 
onlara  əziz  olanların,  öz  Ģəxsi  “Mən”ini  ümumbəĢəri  polisemiya  gözəlliyinin 
xüsusi  aqolmeratı  kimi  qəbul  edənlərin  hamısı  ən  azı  informasiya  -  virtual 
məkanda birləĢməlidirlər. 
Hələ  Zəburun  106.6  ayəsində,  “Onlar  dəmir  qəm-qüssə  ilə  qandallanaraq 
zülmətdə  və  ölümün  kölgəsində  oturmuĢdular”,  -  öncədən  xəbər  verdiyi 
etnokorporasiyadan qurtuluĢ və özünü-müdafiə yalnız birgə fəaliyyətdədir. Amma 
baĢqa  variant da  var digər  xalqların tarix  və  mədəniyyətlərini  həzm edən  matrisa 
öz-özünü yeməyə məhkumdur. 
Erməniliyin  “özəlləĢdirdiyi”  gürcü  tarixçisi  T.Metsopetsiyə  görə,  “ölkədə 
həm  dindarlar,  həm  də  inanmayanlar  arasında  dəhĢətli  aclıq  baĢladı.  Elə  oldu  ki, 
itləri  və  piĢikləri,  at,  eĢĢək,  qatır  və  dəvələrin  cəsədlərini  yedilər.  Heç  bir  Ģey 
qalmayanda haylar (ermənilər - red.) öz oğul və qızlarını yeməyə baĢladılar. 

24 
 
ĠĢ onunla nəticələndi ki, gizli-aĢkar 100 nəfəri yedilər. 
Erməniliyin  öz  soydaĢlarını  sadəcə  öldürməyib,  həm  də  sümüklərinəcək 
yediyi  bu  soyqırım  faktı  barədə  ABġ  konqresmenləri  nəyə  görəsə  susmağa 
üstünlük  verirlər.  Dünya  parlamentlərinin  bu  fakta  diqqət  yetirməsi  və  müvafiq 
qətnamə qəbul etməsi pis olmazdı. Axı söhbət soyqırım mövzusunun geoporolitik 
dəbdə olmasını nəzərə almaqla ermənilərin ilk “soyqırım”ından gedir. 
 
Rövşən Mustafayev, 
AMEA-nın İnsan Hüquqları 
İnstitutunun direktoru, 
 siyasi elmlər doktoru, professor