ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 «Azərbaycan» qəzeti, 2004, 31 mart. 22 2. ERMƏNİLƏRİN MƏNŞƏYİ HAQQINDA Ermənilərin yaşadığı ərazi və onların mənşəyi məsə- ləsi haqqında çox dolaşıq və müxtəlif mülahizələr möv- cuddur. Bunları ermənilərin özləri bilərəkdən və məqsədli şəkildə irəli sürürlər. Qədim ermənilər özlərinə erməni yox, hay demişlər. Həmin ermənilər indiki ermənilər de- yil. 1 Bununla əlaqədar İ.Şopen yazırdı ki, İranlılarla fars- lar, yunanlılarla ellinlər eyni olmadığı kimi, ermənilərlə haylar da eyni köklü xalq deyil. “Erməni” etnonimi ermə- nilərin özünüadlandırması olan “hay” etnonimi ilə üst-üstə düşmür. İndiki ermənilər nə hay, nə də ərman deyillər. Tədqiqatçılara görə Balkanlardan gəlmə olan friq tayfala- rının bir qolu olan indiki ermənilər Arme və Hayasa əya- lətlərinə gəlib məskunlaşmışlar. 2 Heredota görə, Balkan- larda yaşayan friqlər skiflərin təzyiqi altında Kiçik Asiya- ya, Hetlər ölkəsinə köçdülər, burada hetlər onları hayasa adlandırdılar. Q.Melikişvili Hayas əyalətindən bəhs edər- kən göstərir ki, hələlik anlaşılmayan hay tərkibi və -as şəkilçisi Türkiyənin Anadolu bölgəsində yaşayan hind- avropa mənşəli Luvi dilindədir və armanlarla heç bir əla- qəsi yoxdur. Erməni tarixçisi Q.Kapansyan yazır ki, arim adlanan hind-avropa tayfası Balkanlardan Kiçik Asiyanın Hetlər ölkəsinə yerləşdilər, sonra isə e.ə. VII-VI əsrlərdə Ərmən yaylasına köçərək ərmən adlandılar. Friqlərin bir qolunu guya “arim” adlanması və “erməni” sözünün hə- min “arim” sözündən yaranması fikrini İ.Dyakonov rədd edir. 3 Deməli, haylardan xeyli əvvəl Arman yaylası var 1 Cəfərsoylu İ. Haylar ermənilər deyil. “Elm” qəzeti, 2008, 8 aprel. 2 Дьяконов И.М. Предыстория армянского народа. Москва, 1968, с.200. 3 Yenə orada, s.226. 23 idi. “Hay” əyaləti isə ermənilərin indiki ərazilərindən xeyli uzaqda, Qərbi Fəratın yuxarı axarında idi. 1 İndi bütün dünya xalqlarında işlənən “erməni” adı mənşəcə yalnız özünü “hay” adlandıranlara şamil oluna bilən etnik ad deyil. 2 Qədimdə “Armina” və “Armini” ad- ları həm Arme əyalətinin, həm də əyalətdə yaşayanların adlarını ifadə edirdi. Deməli, armi kökünün haylarla heç bir əlaqəsi yox- dur və bu ideya erməni tarixçilərinin uydurmasıdır. Arminlərin yaşadığı Arminiya ölkəsinin adını ilk dəfə İran şahı I Daranın kitabələrində rast gəlinir ki, bunun da bugünkü ermənilərə aidiyyatı yoxdur. Hayların əcdad- ları Balkanlardan qovulduqdan sonra Mesopotamiyaya gəlib çıxmış və az sonra o dövrdə tənəzzülə uğramış Urar- tu dövlətinin ərazisində peyda olmuşlar. E.ə.VII əsrdən başlayaraq yerli xalqların və bura gələn yeni etnik qrup- ların qatışması nəticəsində e.ə.III əsrdə özünə “hay” etno- nimi götürmüş yeni etnos formalaşmağa başladı. Lakin yunanlar onlara yerləşdikləri Arminiya coğrafi ərazisinə uyğun ad verdilər – “ermənilər”. 3 İ.Dyakonov yazır ki, haylar heç vaxt özlərinə “er- məni” deməmişlər. 4 Ona görə ki, “erməni” adı “hay”lara bir hissəsi Arminidə, sonra Ərməniyədə yaşadıqlarına gö- rə kənardan verilmiş ümumiləşdirici addır. Deməli, “Ar- min” adı “Armeniya” formasını kəsb etmiş və başqa 1 Hacıyev İ., Rzayev F. Naxçıvana erməni iddiaları və ermənilərin mənşəyi haqqında. “Elm” qəzeti, 2008, 8 aprel. 2 Дьяконов И.М. Göstərilən əsəri, s.235. 3 Mehdiyev R. Bu bəyanatların elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. (Müsahibə). “Olaylar” qəzeti, 2011, 23 noyabr. 4 Дьяконов И.М. Göstərilən əsəri, s.226. 24 dillərə də yayılaraq həmin dillərdə “hay” adlananlar üçün etnik ada çevrilmişdir. 1 Erməni alimləri həm yaşadıqları coğrafi ərazini, həm də mənşələrini saxtalaşdırırlar. Onlar sübut etməyə çalı- şırlar ki, ermənilərin mənşəyi Türkiyə və Cənubi Qafqaz- dır, Urartu isə qədim erməni dövlətidir. Reallığı qəbul edən tarixçilər, hətta erməni tədqiqat- çılarından bəziləri bunun düzgün olmadığını göstərirlər. M.Abekyan yazır ki, ermənilərin mənşəyi kimdir, necə və harada, haradan və hansı yolla bura gəliblər, erməni olana qədər kim olublar, kimlərlə əlaqə saxlayıblar, onların əc- dadlarına və dillərinə kimlər təsir edib, bəlli deyil. Bu gün bizim əlimizdə bütün bunları təsdiq edən həqiqi və dəqiq heç bir məlumat yoxdur. Başqa bir erməni tarixçisi olan Q.Kerovpyan yazır ki, XIX əsrdən bu günə qədər bütün Hind-Avropa tədqiqatçıları təsdiq edir ki, hindavropa mənşəli köçəri ermənilər bu ərazilərə gələrək yerli xalq- larla qaynayıb qarışmışlar. B.İşxanyan göstərir ki, erməni- lərin həqiqi vətəni qədim-tarixi böyük Ermənistan Kiçik Asiyadır, yəni Rusiya hüdudlarından kənardadır və ermə- nilər Zaqafqaziyada (başlıca olaraq İrəvan quberniyasın- da) bəzi xalis erməni əyalətlərindən başqa Qafqaz ərazi- sinin müxtəlif hissələrində yalnız son əsrlərdə məskunlaş- mışlar. Artıq bu məlumdur ki, ermənilər kimmerlər tərəfin- dən Balkanlardan Kiçik Asiya ərazilərinə, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarılarına sıxışdırılmış muşk tayfalarının dili ilə yerli xalqların-akkadların, hettlərin, luviyalıların, urar- tuların, aysorların, midiyalıların, farsların, parfiyalıların, 1 Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti. Bakı: “Oğuz eli”, 1998, s.21. 25 türklərin və s. dillərinin birləşməsidir. Yəni, ermənilər- xalqların konqlomeratıdır, onların dili isə kombinasiya- dır. 1 Ermənilərin tərkibində assimilyasiyaya uğramış və mənşəyi ilə fərqlənən xeyli etnik qrup mövcud olmuşdur. Elə buna görə ermənilərin 16 antropoloji tipə bölünməsi təsadüfi deyildir. Ermənilərin etnik və antropoloji baxım- dan tam və inandırıcı təsnifi yoxdur. Bir sıra mənbələrdə rast gəlinən məlumatlar mənbə müxtəlifliyinin şəxsi müşa- hidələrinə və özlərindən əvvəl yazılmış əsərlərdən alınan məlumatlara əsaslanır. Verilən məlumatlarda bir həqiqət və bənzərlik var: erməniləri eyni bölgədə yaşayan digər xalqlardan ayırmaq çətindir. Bunun başlıca səbəbi bölgə- nin bir keçid yeri olması, bir çox xalqların buradan gəlib- getməsi və onların bir qisminin buralarda yerləşib bir-bi- rilə qarışmasıdır. “Erməni” sözü sonradan ortaya çıxaraq müəyyən bölgəyə verilmiş coğrafi addır. 2 Bu, coğrafi böl- gədə yaşayan və müxtəlif irqdən olan insanların hamısına verilmiş bir addır. Erməni dili isə bir çox xalqların, xüsu- silə aysorların, iranlıların, parfiyalıların və yunanların dil- lərinin təsiri altında yaranmışdır. 1 Mehdiyev R. Göstərilən müsahibə. 2 M.Sədi Koçaş. Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri. Bakı: “Azərbaycan ensiklopediyası” NPB, 1998, s.22. 26 3. AZƏRBAYCAN TORPAQLARINDA QONDARMA YOLLA YARADILAN “ERMƏNİ VİLAYƏTİ” Erməni millətçiləri uzun illərdir кi, «böyüк Ermənis- tan» dövləti yaratmaq xülyası ilə dəridən-qabıqdan çıxır, bir sıra iri dövlətlərə yarınır və bununla da arzularına çat- maq istəyirlər. Məlumdur ki, Erməni dövləti IV əsrdə tarix səhnəsindən silinmiş, 387-ci ildə Ermənistan İran və Bi- zans arasında bölüşdürülmüşdür. 428-ci ildə isə İran ermə- ni çarlığının varlığına son qoyulmuşdur 1 . XI-XIV əsrlərdə isə ancaq Türkiyə ərazisində Kilikiya erməni çarlığı möv- cud olmuşdur. XX əsrin əvvəllərinədək faktiki erməni dövləti olmamışdır. Onlar müxtəlif dövlətlərin tərkibində yaşamışlar. Ermənilər XVIII əsrdən başlayaraq Azərbay- can ərazisində erməni dövlətinin yaradılmasına cəhdlər göstərmişlər 2 . Rusiya ermənilərin bu niyyətlərini dəstəklə- miş və onları öz fəaliyyətlərinə istiqamətləndirmişdir. Hə- lə I Pyotrun dövründən başlayaraq Rusiya regionda başlı- ca rəqibləri olan Osmanlı və Səfəvi imperiyalarını daxilin- dən zəiflətmək üçün erməni kartından istifadə etmişdir. II Yekaterina da bu siyasətin gerçəkləşdirilməsində erməni- lərdən bir alət kimi faydalanmağa çalışmışdır. XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Cənubi Qafqazın tutulması Rusiya imperiyasının işğalçılıq siyasətində mü- hüm yer tuturdu. 1813-cü ilə qədər Şimali Azərbaycanın bir sıra xanlıqları Rusiya tərəfindən tutuldu. Sonrakı mü- haribələr zamanı Azərbaycan dövlətləri olan Naxçıvan 1 Köçərli T. Nəqşi-cahan Naxçıvan. Bakı, 1998, s.262. 2 Nəcəfli E. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində еrməni dövləti yaradılması cəhdləri. Bakı, «Nurlan», 2007, 248 s. 27 (1827, iyun) və İrəvan (1827, oktyabr) xanlıqlarının əra- zisi işğal olundu. Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən, əsasən dinc yol- la ələ keçirildi. Lakin çar hökuməti bu yolla ələ keçirdiyi Qarabağ, Şəki və Şirvan xanlıqlarından fərqli olaraq, Naxçıvan xanlığı ilə müqavilə imzalamadı. Bununla birgə, Rusiya imperiyası tərkibində Naxçıvan xanlığına müəyyən imtiyazlar verildi. Naxçıvan və Ordubadın ələ keçirilmə- sində Kalbalı xanın oğlanları Ehsan xan və Şıxəli bəyin xidməti nəzərə alınaraq onlar həmin torpaqlara naib təyin edildi 1 . İrəvan xanlığı süqut etdikdən sonra xanlıq üsuli-ida- rəsi dərhal ləğv olundu. Qeyd etməliyik ki, «Gəncə xanlığı istisna olmaqla Gülüstan müqaviləsinə kimi işğal olunmuş Azərbaycan xanlıqları ərazisində xanlıq üsul-idarəsi dər- hal ləğv edilməmişdi» 2 . Xanlığın ləğv edilməsi bir tərəf- dən xanlıq üsuli-idarəsinin saxlanmasının təhlükəli nəticə- lər verə biləcəyi ilə, digər tərəfdən də İrəvan xanlığının ərazisində etnik tərkibin dəyişdirilməsi planları ilə bağlı idi. İrəvan qalasının işğalından cəmi bir neçə gün sonra, hələ müharibə başa çatmamış, Qafqazda hərbi əməliyyat aparan rus qoşunlarının baş komandanı İ.F.Paskeviç 1827-ci il oktyabr ayının 6-da İrəvan Müvəqqəti İdaretmə Komitə- si təşkil etdi. Bu komitə üç üzvdən ibarət idi: general-ley- tenant Krasovski (sədr), İrəvan qalasının komendantı podpolkovnik Borodin və bir də erməni yepiskopu Nerses 1 Şahvеrdiyеv Z. Naxçıvan Bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində. Bakı, «Еlm», 2008, s.41 2 Sülеymanоv M. Еrməni millətçiliyi və təcəvüzkarlığı tarixindən. Bakı, Hərbi nəşriyyat, 2008, s. 358. 28 Aştaraketsi 1 . Xanlıq ərazisində azərbaycanlı əhali mütləq çoxluğa malik olmasına baxmayaraq, Müvəqqəti İdarəet- mə Komitəsinin tərkibinə azərbaycanlıların nümayəndəsi salınmamışdı. Müvəqqəti İdarəetmə Komitəsi aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməli idi: 1. Xanlıq ərazisində idarəetmə işlərinin həyata keçiril- məsi və həmin ərazidə Rusiyanın mənafeyinə uyğun gələn qayda-qanunların bərqərar edilməsi; 2. Xanlığın sərhədlərinin, xanlıq daxilində olan İrəvan və Sərdarabad qalalarının mühafizəsinin və bu ərazidə yerləşən rus qoşunlarının təminat və təchizat məsələ- lərinin həll edilməsi; 3. Xanlıq ərazisində təhlükəsizliyin təmin edilməsi, xan- lıq daxilində qarovul xidmətinin təşkili üçün erməni əhalidən piyada və süvari drujinaların təşkil edilməsi; 4. Gürcüstanla işlək əlaqələrin təmin edilməsi və həmin əlaqələrin Dilican və Aparandan keçməklə yaradıl- ması; 5. Gürcüstanla ticarət əlaqələrinin bərpa edilməsi, xanlıq ərazisində pambıqçılığın inkişaf etdirilməsi və duz mədənlərində duz hasilinin artırılması; 6. İrəvan xanının bütün əmlakının siyahıya alınması və onun dövlətin xeyrinə müsadirə olunması 2 . Naxçıvan və Ordubadda Ehsan xan və Şıxəli bəy naib kimi fəaliyyət göstərir və onlara rus məmurlarından pris- tavlar təyin edilmişdi. Bütün idarəetmə məsələləri onların qarşılıqlı razılığı əsasında həll edilməli idi 3 . 1 Naxçıvan еnsiklоpеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s. 144. 2 Парсамян В.А. Истoрия армянскoгo нарoда. Кн. Ы, Ереван, 1972, с.71. 3 Мильман А. Пoлитический стрoй Азербайджана в ХЫХ - начале ХХ векoв. Баку, 1966, с.72. 29 Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarının işğalı və Rusiyaya ilhaq edilməsi ermənilərin Azərbaycan torpaqları hesabına erməni dövləti yaratmaq arzusuna yeni təkan verdi. Onlar Rusiyaya bağlı erməni inzibati-ərazi vahidi yaradılmasını istəyirdilər. Hətta bu barədə əslən erməni olan X.Y.La- zarev çar I Nikolaya layihə də təklif etmişdi. Lakin belə bir qurumun yaradılması Rusiyanın maraqlarına uyğun de- yildi. Rusiya İrəvan xanlığı ərazisində elə bir ərazi-idarə- etmə vahidinin yaradılmasını məqsədəuyğun hesab edirdi ki, o Rusiyanın mənafeyinə uyğun gəlsin. Rusiya əraziyə erməniləri köçürsə də, bu ərazilərin idarəsinin ermənilərə tapşırılmasını məqsədəuyğun hesab etmirdi. Türkmənçay müqaviləsi bağlandıqdan sonra, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının idarəçiliyi dəyişdirildi. Çar I Nikolayın 1828-ci il martın 21-də verdiyi fərman ilə İrə- van və Naxçıvan xanlıqları əsasında «Erməni vilayəti» ya- radıldı. Həmin fərmanda deyilirdi: «İranda bağlanan trak- tata uyğun olaraq İrandan Rusiyaya birləşdirilmiş İrəvan və Naxçıvan xanlıqları bundan sonra bütün işlərdə «Er- məni vilayəti» adlandırılsın və o, bizim titula daxil edilsin. Bu vilayətin quruluşu və onun idarə edilməsi qaydaları haqqında hökumət öz vaxtında lazımi göstərişlər ala- caqdır» 1 . «Erməni vilayəti» İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisi əsasında yaradılan müvəqqəti inzibati-idarəetmə vahidi idi. Bu fərmanın imzalanması ilə əvvəlcə yaradıl- mış İrəvan Müvəqqəti İdarəetmə Komitəsi ləğv edildi. «Erməni vilayəti» heç də erməni dövləti deyildi. Lakin bu 1 Сoбрание актoв, oтнoсящихся к oбoзрению истoрии Армянскoгo нарoда. ч.1, Мoсква, 1933, с. 178-179. 30 tarixi Azərbaycan torpaqlarında - İrəvan və Naxçıvan xan- lıqlarının ərazisində yaradılacaq gələcək Ermənistanın tə- məli idi. Çar hökuməti tarixi Azərbaycan torpaqları əsa- sında «Erməni vilayəti» yaratması ilə I Pyotrdan başla- yaraq ermənipərəst siyasətin həyata keçirildiyini təsdiq edirdi. Əlahiddə Qafqaz korpusunun komandiri, general-ad- yutant Paskeviçlə Krasovski arasında ziddiyyətlər yarandı. Nerses Aştaraketsinin fırıldaqları və azərbaycanlılara qarşı qəddarlıqları üzə çıxdı. Ona görə də 1828-ci ilin aprelində Krasovski İrəvanı tərk etdi. Arxiyepiskop Nerses isə Rusi- yanın maraqlarını əks etdirməyən bir ruhani kimi qiy- mətləndirildi və tezliklə onun zərərli bir adam kimi «Er- məni vilayəti»ndən sürgün edilməsi məqsədəuyğun hesab edildi. Bunun üçün bir bəhanə də tapıldı. Paskeviç onu Bessarabiyadakı erməni yeparxiyasının rəhbəri vəzifəsinə göndərilməsinə nail oldu 1 . «Erməni vilayəti» inzibati planda iki qəza və bir dairədən ibarət idi. İrəvan və Naxçıvan qəzaları və Ordu- bad dairəsi. Qəza rəhbərləri kimi Ehsan xan və Şıxəli bəy öz vəzifələrində saxlanılmışdı. Ermənilər isə güman edir- dilər ki, Rusiya qoşunlarının vilayətə gəlməsi ilə hər şey onların dediyi kimi olacaq, azərbaycanlı bəylər və xanlar qarşısında olan borclarını daha yerinə yetirməyəcəklər. Qəzalar rayonlara bölünürdü. Rayonların rəhbərliyində mirablar, məliklər, ağalar saxlanıldı. Vilayət idarəsinin rəisi vəzifəsinə A.Çavçavadze təyin edildi. İdarənin üzvlü- yünə iki rus hərbiçisi, erməni və azərbaycanlılardan ibarət imtiyazlı təbəqənin nümayəndələri daxil idi. Vilayətin 1 Sülеymanоv M. Еrməni millətçiliyi və təcəvüzkarlığı tarixindən. Bakı, Hərbi nəşriyyat, 2008, s. 366. 31 idarəçiliyi, polis, məhkəmə orqanları, maliyyə təsərrüfatı rus hərbiçilərinin, mülki məmurların əlində idi 1 . 1830-cu ildən «Erməni vilayətinin idarəsi əslən er- məni olan D.O.Bebutova (Bebutyan) həvalə edildi. D.Be- butov fəaliyyətinin ilk dövründən burada ermənilərin möv- qelərini gücləndirməyə başladı 2 . Azərbaycanlı xanlara, bəylərə, ağalara qarşı güclü bir təqib kampaniyası başladı, idarəetmə metodunda dəyişiklik edildi. D.Bebutovun tək- başına rəisliyi gücləndirildi, əvvəllər mövcud olan məş- vərətçi orqanlar ləğv edildi 3 . Ermənilərin təkidi ilə vilayətin yeni statusunun möh- kəmləndirilməsi naminə onun gerbi də qəbul olundu. Er- mənilərin təkidi ilə qəbul olunmuş bu gerbdə həmin əra- zilərin türklərlə bağlılığını xatırladan bir əlamət yox idi. Gerbin aşağı hissəsində Ağrı dağının şəkli çəkilmişdi. Onun fonunda tac və Eçmiədzin (Üçmüəzzin) monastırı, gerbin yuxarı hissəsində isə Rusiya taxt-tacının emblemi olan ikibaşlı qartal təsvir edilmişdi. Gerb Rusiya çarı tərə- findən 1833-cü il fevral ayının 27-də təsdiq olundu 4 . Çar hökuməti 1833-cü il iyunun 23-də «Erməni vi- layəti»nin idarəsinin quruluşu haqqında Əsasnamə qəbul etdi. İrəvan vilayətinin inzibati-ərazi bölgüsündə dəyişik- lik edildi. Əyalət dörd dairəyə – İrəvan, Şərur, Sürməli və 1 Rəhimova A. «Еrməni vilayəti»nin tarixşünaslığına dair/ «Tarix və onun problеmləri» jurnalı. Bakı, 2002, №3, s.192. 2 Hacıyеv İ. Еrmənilərin Naxçıvana qarşı ərazi iddialarının əsassızlığı və ta- rixi həqiqətlər //Naxçıvan: tarixi gеrçəklik, müasir durum, inkişaf pеrspеk- tivləri. Bakı, «Təhsil», 2006, s.41 . 3 Sülеymanоv M. Еrməni millətçiliyi və təcəvüzkarlığı tarixindən. Bakı, Hərbi nəşriyyat, 2008, s. 367. 4 Парсамян В.А. Истoрия армянскoгo нарoда. Кн. Ы, Ереван, 1972, с.298. 32 Sərdarabada bölündü. Dairələr də mahallardan ibarət idi. Naxçıvan əyaləti və Ordubad dairəsi əvvəlki inzibati-ərazi bölgüsündə qalırdı 1 . Bu Əsasnamə Naxçıvan əyaləti və Ordubad dairəsində polis idarə sistemini olduğu kimi sax- ladı. Polismeyster təyin olunan Ehsan xan və Şıxəli bəy bilavasitə «Erməni vilayəti» rəisinə tabe idi 2 . Məhkəmə sistemində dəyişiklik edildi. Naxçıvan əyalət məhkəməsi yaradıldı. 1836-cı ildə «Rusiyanın erməni kilsəsinin idarəedil- məsi haqqında Əsasnamə» qəbul edildi. Əsasnamə erməni ruhanilərinin siyasi hüquqlarını konkret çərçivəyə salırdı və onlara dövlət işlərinə qarışmağı qadağan edirdi 3 . Ru- siya ərazisində yaşayan ermənilər yeparxiyada birləşməli idilər. Əsasnaməyə əsasən, Qarabağdakı katolikosluq ləğv olunur və Eçmiədzinin bir yeparxiyasına çevrilirdi. Er- mənilər Qarabağ katolikosluğunun müstəqilliyinə son qoydular. Qarabağ yeparxiyası Rusiya ərazisində yaradı- lan 7 erməni yeparxiyasından birinə çevrildi və tamamilə erməni kilsəsindən asılı vəziyyətə düşdü 4 . Çar Rusiyasının və onun işğalçılıq siyasətinə xidmət edən ermənilərin Azərbaycan torpaqları olan İrəvan və Naxçıvan əyalətlərini «Erməni vilayəti» kimi qələmə ver- məsini təkzibedilməz tarixi faktlar rədd edir. Çunki çar Rusiyasının erməniləri İran və Türkiyədən həmin ərazilərə kütləvi surətdə köçürməsindən əvvəl, sonradan «erməni 1 Шoпен И.И. Истoрический памятник сoстoяния Армянскoй oбласти в эпoху её присoединения к Рoссийскoй империи. СПб., 1852, с.448. 2 Мильман А. Пoлитический стрoй Азербайджана в ХЫХ - начале ХХ векoв. Баку, 1966, с.72. 3 Sülеymanоv M. Еrməni millətçiliyi və təcəvüzkarlığı tarixindən. Bakı, Hərbi nəşriyyat, 2008, s. 368. 4 Парсамян В.А. Истoрия армянскoгo нарoда. Кн. Ы, Ереван, 1972, с.81-82. 33 vilayəti» adlandırılan ərazinin əhalisi 107224 nəfər idi. Əhalinin 76,5 faizini azərbaycanlılar, 24,5 faizini ermə- nilər təşkil edirdi 1 . Azərbaycanlıların əhalinin etnik tərki- bində bu cür üstünlüyü təşkil etməsi həmin torpaqların ta- rixi Azərbaycan ərazisi olduğunu təsdiq edir. Rusiya – İran (1826-28) və Rusiya – Türkiyə (1828- 29) müharibələri dövründə və müharibədən sonra İran və Türkiyədən ermənilərin kütləvi surətdə bu yerlərə köçü- rülüb gətirilməsinə baxmayaraq, çar hakimiyyət orqanları «erməni vilayəti» ərazisində demoqrafik vəziyyəti birdən- birə dəyişdirə bilmədi. İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının işğalını həyata keçirmiş rus generalı Paskeviç, hətta ermə- nilərin köçürülüb gətirilməsindən sonra belə, İrəvan böl- gəsi əhalisinin dörddə üç hissəsinin Azərbaycan türkləri olduğunu etiraf edirdi 2 . Fransız mənşəli rus tədqiqatçısı U.Şopen Paskeviçin tapşırığı ilə 1829-32-ci illərdə «ermə- ni vilayəti»ndə kameral siyahıyaalma keçirmişdir. Burada kəndlərin və əhalinin sayı göstərilmişdir. «Erməni vilayə- ti»ndə olan 1125 kəndin 1111-də ancaq Azərbaycan türk- ləri yaşayırdı 3 . Müharibə nəticəsində vilayətin ərazisində 359 kənd, o cümlədən 310 kənd İrəvan əyalətində, 42 kənd Naxçıvan əyalətində, 6 kənd Ordubad dairəsində xa- raba qalmış, əhalisi didərgin düşmüşdü 4 . U.Şopenin kameral təsvirinin nəticəsinə görə, burada 164450 nəfər əhali qeydə alınmışdı. Onlardan 81749 nəfər 1 Naxçıvan еnsiklopеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s.144. 2 Акты, сoбранные Кавказскoй Археoлoгическoй Кoмиссией (АКАК), Тиблис, 1874, т. ВЫЫ, сяняд 888. 3 İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və еrmənilərin Şimali Azərbaycan torpaq- larına köçürülməsi (AMЕA-nın müxbir üzvü Y.Mahmudovun еlmi rеdak- torluğu ilə). Bakı, Çaşıoğlu, 2009, s.26. 4 Шoпен И.И. Истoрический памятник сoстoяния Армянскoй oбласти в эпoху её присoединения к Рoссийскoй империи. СПб., 1852, с.510. 34 azərbaycanlılar, 25151 nəfər köçürülməyədək burada ya- şayan ermənilərdir. Müharibədən sonra buraya İrandan 35560 nəfər, Türkiyədən isə 21666 nəfər erməni köçürül- müşdü 1 . Tanınmış rus tədqiqatçısı N.Şavrov ermənilərin Cə- nubi Qafqaza köçürülməsi prosesini və köçürülüb gətiril- miş ermənilərin sayını araşdırdıqdan sonra 1911-ci ildə yazırdı: «Hazırda Cənubi Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min erməninin 1 milyondan çoxu bu diyarın yerli əhalisi deyil. Onları bura biz köçürüb gətirmişik 2 . «Erməni vilayəti»nin əyalət və dairələrində gəlmə ermənilərin artımı və yerli azərbaycanlıların çar təzyiqinə davam gətirməyərək İran və Türkiyə ərazilərinə köçməsi nəticəsində əhalinin etnik tərkibindəki fərq ermənilərin xeyrinə dəyişirdi. Məsələn, «Erməni vilayəti»ndə Türk- mənçay müqaviləsinə qədər 22,5 min erməni yaşayırdısa, sonrakı iki il ərzində onların sayı az qala üç dəfə artdı və 64, 5 min nəfərə çatdırıldı. Naxçıvan əyalətində ermənilə- rin sayı 2,1 min nəfərdən 1,7 min nəfərə, Ordubad dairə- sində isə 1,8 min nəfərdən 3,3 min nəfərə çatdırıldı 3 . İrə- van əyalətinin 119 kəndinə, Naxçıvan əyalətinin 61 kəndi- nə, Ordubad dairəsinin 11 kəndinə ermənilər köçürüldü 4 . Nə qədər erməni köçürülsə də azərbaycanlılar əhalinin böyük əksəriyyətini təşkil edirdi. 1 Naxçıvan еnsiklopеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s.144-145. 2 Шаврoв Н.Н. Нoвая угрoза русскoму делу в Закавказье. СПб., 1911,c.63. 3 Вердиева Х.Ю. Переселеннческая пoлитика Рoссийския империи в Севернoм Азербайджане (ХЫХ-начале ХХ в). Баку, 1999, с.230. 4 İsmayılov İ. Yaddaşımızın yaralı səhifələri. Bakı, Şirvannəşr, 2000, s.8. 35 Çar hökuməti Şimali Azərbaycanın işğalı zamanı erməni amilindən bir alət kimi istifadə etdi. Ermənilərin çar ordusuna göstərdiyi «xidmət» müqabilində onlara işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında – İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində «Erməni vilayəti» adlandırılan ərazini «bəxşiş» verdi. Bununla ermənilər çap Rusiyasının himayəsi və köməyi ilə Cənubi Qafqazda özlərinə ərazi bazası yaratdılar. Çarizmin bu əyalətlərində, bütövlükdə Şimali Azər- baycanda yaratdığı inzibati-idarə sistemi əhali arasında ciddi narazılıq yaradırdı. Buna görə də çar hökuməti və- ziyyəti stabilləşdirmək məqsədilə inzibati-idarə sahəsində islahatlar hazırlamağa başladı. 1837-ci ildə senator Qanın sədrliyi altında komissiya göndərildi. Ona yerlərdə müvafiq məlumatlar toplamaq və idarələr yaratmaq üçün lahiyə hazırlamaq göstərişi veril- mişdi. Lakin komissiya diyarı öyrənmədən müəyyən tək- liflər əsasında islahat lahiyəsini hazırladı. Çar I Nikolay 1840-ci il aprelin 10-da Zaqafqaziya diyarının idarəsi üçün təsisatlar adlı sənədi imzaladı. Çar hökuməti Cənubi Qafqazın işğalını və burada möhkəmlənməklə bağlı siya- sətini həyata keçirdikdən sonra 1840-cı il 10 aprel qanunu ilə «Erməni vilayəti»ni ləğv etdi 1 . Cənubi Qafqazın ərazisi müəyyənləşdirildi və onun idarə edilməsi üçün Gürcüstan- İmeretiya quberniyası və Xəzər vilayəti yaradıldı. Quber- niya və vilayət qəzalara, qəzalar sahələrə bölünürdü. İrə- van və Naxçıvan ərazisi çar Rusiyasının inzibati bölgüsü- nə əsasən «qəza» statusu ilə 1841-ci il yanvarın 1-də 1 Naxçıvan еnsiklopеdiyası. 2 cilddə, I cild, Naxçıvan, 2005, s.145. 36 Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibinə qatıldı 1 . Or- dubad vilayəti Naxçıvanla birlikdə Naxçıvan qəzasını əmələ gətirirdi 2 . Naxçıvan qəzası Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz sahəsinə (nahiyəsinə) ayrılırdı. 1840-cı il 10 aprel qanunu yeni idarə sistemi yaratdı, yerli məmurlar vəzifələrindən kənarlaşdırıldı. Bu dəyişik- liklər Naxçıvanda da tətbiq edildi, Ehsan xan və Şıxəli bəy vəzifəsindən çıxarıldı. Ehsan xan süvari dəstəsinin koman- diri təyin olundu. Çarizmin Cənubi Qafqazın idarə edilməsi ilə bağlı həyata keçirdiyi islahat özünü doğrultmadı. Əhali bu ida- rəetmə formasından ciddi narazı idi. Ona görə də çar I Nikolayın göstərişi ilə Qafqazda canişinlik yaradıldı. 1846-cı il 14 dekabr fərmanı verildi. Bu fərmanla Cənubi Qafqazın inzibati-idarə sistemində dəyişiklik edildi. Dörd quberniya – Tiflis, Kutais, Şamaxı və Dərbənd – yaradıldı. İrəvan və Naxçıvan qəzalarının tərkibinə daxil olan Naxçı- van bölgəsi də Tiflis quberniyasına verildi. 1849-cu il iyu- nun 9-da isə İrəvan quberniyası yaradıldı. Quberniyanın təşkilində 5 qəza müəyyən edildi: İrəvan, Aleksandropol, Novobayazit, Naxçıvan və Ordubad. Naxçıvan qəzası Naxçıvan və Dərələyəz sahələrinə (məntəqələrinə) bölün- müşdü. Ordubad qəzası 1870-ci ildə isə Şərur sahəsi Nax- çıvan qəzası ilə birləşdirildi. 1874-cü ildə Şərur-Dərələyəz və Sürməli qəzaları yaradıldı. Beləliklə, 1840-cı ildən ya- radılan 1841-ci ildən tətbiq edilən quberniya və qəza 1 Piriyеv V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı, «Müəllim», 2006, s.101. 2 Şahvеrdiyеv Z. Naxçıvan Bölgəsi XIX-XX əsrin əvvəllərində. Bakı, «Еlm», 2008, s.44. 37 inzibati-ərazi bölgüsü müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalsa da 1917-ci ilə qədər qalmışdır. Çar Rusiyası Qafqazı, eləcə də Cənubi Qafqazı işğal etmək üçün müəyyən yol və vasitələrdən istifadə etdi. Be- lə vasitələrdən biri də ermənilər idi. Çarizm ermənilərin «xidmətləri»ni qiymətləndirdi, onlara güzəştlər edildi, dövlətlərini yaratmaq üçün şərait yaratdı, lakin XIX əsrdə bunu reallaşdıra bilmədi. «Erməni vilayəti»ni yaratmaqla qondarma inzibati-ərazi vahidi formalaşdırdı. Bu isə gələ- cəkdə erməni dövlətinin yaradılmasına hesablanmış bir addım idi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|