ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ

 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
77 
7. ERMƏNİ TARİXİNİ «ERMƏNİ  
TARİXÇİLƏRİ» UYDURUBLAR
*
1
 
 
 
İcma təşkilatları ilə müqayisədə dövlət öz ərazi böl-
güsü  ilə  fərqlənməklə  müəyyən  sinfi  təbəqələri  bir  haki-
miyyət  altında  birləşdirir.  Bunun  üçün  öncə  böyük  güc, 
daha sonra isə eyni və ya qohum dillərdə danışan tayfa və 
etnoslar  üzərində  hakimiyyət  tələb  olunur.  Beləliklə  də 
cəmiyyət  üzərində  dövət  tipli  hakim  cəmiyyət  yaranır. 
Şübhəsiz ki, bu tarixi prosesdə bəlli bir ərazidə bu birliyin 
mədəniyyəti,  adət-ənənəsi,  inancları  və  mövcud  dövlətin 
ümumi dili formalaşır. Təbii ki, yüz illər davam edən belə 
dövlətlərin dil vahidləri, mədəniyyət, adət-ənənə və inanc-
larının  izləri,  uzun  illər  tarixin  yaddaşında;  əski  yazı  nü-
munələrində,  qayaüstü  yazılarda,  qədim  qaynaqlar  və  to-
ponimik  sistemdə  özlərini  qorumaqla  nəsildən-nəslə 
adlayır.  
Bu  gün  ermənilər  Herodot,  Strabon,  K.Ptolemey, 
Korneli Tatsit, İosif Flavi, Plutarx, Arrian Marseli və baş-
qalarının,  hətta  erməni  tarixçiləri  hesab  etdikləri  Favst 
Buzand,  M.Xorenlinin  belə  yazılarına  məhəl  qoymadan 
uydurduqları  «böyük  Ermənistanın»  dövründəki  tarixi 
proseslərlə razılaşmır, yeni-yeni «tarix» uydururlar. Məsə-
lə burasındadır ki, istər erməni, istərsə də dünya tarixçilə-
rinə o dövlətin müasir ermənilər və onların babaları friqlər 
ilə heç bir əlaqəsinin olmadığı gün kimi aydındır. Əlbəttə, 
əgər bu tarix bu gün güc olan dövlətlərin siyasətinə xidmət 
etmirsə…  
 Herodot  «Tarix»  kitabında  Balkanlarda  Frakiya 
dövlətinin  yaranması  və  süqutunu,  müasir  «ermənilərin» 
                                           
1
* Məqalə dos. F.Rzayevlə birgə yazılıbdır. 

 
78 
babaları friqlərin siyasi vəziyyətini və onların Hetlər ölkə-
sinin Hayasa əyalətinə, sonra isə Ərmən, Urartu əraziləri-
nə  köçmə  səbəblərini,  bu  ərazilərdə  qul  əməyi  ilə  məşğul 
olmalarını  konkret  faktlarla  göstərmişdir
1
.  Təbii  ki, 
ermənilər  bu  məsələ  ilə  razılaşmır,  lakin,  sonralar  onların 
assimiliyasiya olunaraq «hayas», «arman», «file», «som-
xeti»  formalarında  adlanma  səbəbləri  antik  müəlliflərlə 
yanaşı  elə  erməni  alimləri  Q.A.Kapansyan,  S.T.Yerem-
yan,  N.V.Arutunyan  və  b.  müəlliflərin  də  əsərlərində  öz 
geniş  əksini  tapmışdır.  Biz  aşağıda  bu  barədə  geniş  danı-
şacağıq.  Lakin  bu  gün  ermənilərin  öz  tarixləri  ətrafında 
uydurduqları  mövcud  konsepsiyanı  izləsək  bu  tarixçilərin 
bir-birini  təkzib  edən  xeyli  maraqlı  faktlarla  qarşılaşaca-
ğıq.  Onların  fikrincə  erməni  tarixi  ətrafında  və  onların 
cəddə babalarının həyatı haqqında tarixə məlum olmayan, 
hələ  tədqiq  olunmamış  xeyli  materiallar,  «gərəkli  arqu-
mentlər»,  «qayaüstü  yazılar»,  «qədim  erməni  tarixçiləri» 
və s. mövcuddur. Hazırkı konsepsiyaya görə antik müəllif-
lər səhvə yol vermiş, qədim tarixi proseslər haqqında yan-
lış məlumatlar vermişlər.
2
 Guya onların babaları xeyli tor-
paq sahibləri idi və bu torpaqlar sonralar işğal olunmuşdur 
və nəticədə keçmiş qaynaq  məlumatları ermənilərin  möv-
cud konsepsiyalarını təsdiq etmir. Bu müəlliflərin yazdıq-
larına görə Hett dövləti ərazisindəki Hayasa ölkəsinin əra-
zisi, Arman yaylası, Herodotun «Tarix» əsərində adı çəki-
lən  Matien-Mitan  çarlığı,  bütün  Urartu  dövlətinin  ərazisi, 
Mesopotamiyanın  və  qədim  Albaniyanın  bir  hissəsi  və  s. 
sən demə əhalisi indi-indi güclə 3,5 milyona çatan müasir 
                                           
1 
Геродот. История. Л.:Наука, 1972, I , с.28, 168; II, с.103, 134; III, с. 90; 
IV, с. 80, 93-99; V, с. 23-24, 126; VI, с. 45, 95; VII, с. 137,185; VIII, с. 
115-117; IX, с. 89, 119. 
2
 Налбандян В.С. Армянская литература. М.,1976, с.443. 

 
79 
ermənilərin,  yəni  friqlərin,  Balkan  köçkünlərinin  torpaq-
ları imiş. Bundan başqa onların mövcud konsepsiyalarında 
Kiçik  Asiyanın  bir  hissəsi,  Kilikiya  çarlığı  kimmerlərin 
torpaqları  Melid,  Tabal,  Kummuk,  Kuman,  Xubuşkiya, 
Şulriya və Kolxidanın da müəyyən qismi aclıqdan torpaq-
larını tərk etmiş, ermənilərə aid imiş.
1
  
Bu hələ hamısı deyil. Onlar Nuhu özlərinə baba seç-
məklə Bibliyada adı keçən daşqın altındakı ərazilərə də sa-
hib  çıxırlar.
2
  Bütün  bunlar  isə  friqlərin  Frakiyadan  köçü 
ilə başlamışdır. Bütün  bunlar  müxtəlif rəngli mifik bir ta-
rix ortalığa çıxarır. Çünki tufan dövrü friqlər tarix səhnə-
sində  yox  idilər.  Qəribə  də  olsa  dünya  alimləri  xristian 
faktoruna söykənməklə dünya tarixini zibilləyən bu uydur-
maları qəbul etməkdədirlər. Bu, tarixdə anoloqu olmayan 
bir  iddia  olmaqla  nədənsə  xristian  tarixçiləri  tərəfindən 
sükutla qarşılanan elmi sayıqlamadır.  
Bütün bu uydurma tarixin məhsulu isə «böyük Ermə-
nistan»dır.  Lakin  adın  «böyük  Ermənistan»  olması  tarixi 
mənbələrdə qeydə alınmır. Qəribə də olsa, nədənsə erməni 
tarixçilərinin  öyündüyü  bu  tarixə  rəğmən  bu  ərazidəki 
dövləti  türk  sülalələri  arşakidlər,  ərvəndlər  idarə  etmiş, 
yenə nədənsə onun  yarandığından süqutuna qədər bu çar-
lıq hakimiyyətinin başında, yəni taxtında kimmer, sak, skif 
boylarının nəzarəti ilə türk əsilli çarlar oturmuşlar.
3
  
Bütün  bunlara  baxmayaraq  bu  gün  ermənilər  göz 
yaşı  içində  hələ  onların  «keçmişlərini»  özündə  yaşadan, 
                                           
1
 Морской атлас Министерство Обороны СССР, М.,1958, т. III, л.1-2. 
2
 Библия. Российское библейское общество. VIII, М., 1994, с.17. 
3
 Марр Н.Я. Избранные работы т. I, М-Л.,1935. с.195; Меликишвили А. Г. 
К истории древней Грузии. Тбилиси: Изд. АН Грузинская ССР,1959, 
с.291. 
 

 
80 
dünya tarixçilərinə bəlli olmayan yüzlərlə kitabın olduğu-
nu da iddia etməklə bildirirlər ki, hələ qədim erməni tarixi 
dumanlıdır,  tam  araşdırılmayıb.  Bu  isə  erməni  tarixçiləri-
nin XX-XXI əsrlərə adlamış növbəti konsepsiyasıdır.  
Təəssüflə  qeyd  edək  ki,  bu  sayıqlama,  təhrif  olun-
muş,  uydurulmuş,  bəzən  isə  başqa  xalqların  tarixindən 
oğurlanmış «erməni tarixi» bu gün bəzi dövlətlərin siyasi 
marağı  fövqündə  tarixə  daxil  olur,  muzdlu  tarixçilər  tərə-
findən müdafiə olunmaqla konfliktlərə, müharibələrə, soy-
qırımlara  yol açır, milyonlarla insanın qurban getməsi ilə 
nəticələnir. Azərbaycan xalqı bu acıların canlı şahidləridir. 
Bütün  bunlara  dünya  tarixçiləri  əsasən  də  xristianlar 
«xristian  faktoru»na  söykənməklə  susur  və  ermənilərdən 
soruşmurlar:  «Siz  friqlər  nədən  torpaqlarınızı  atdınız  və 
necə oldu ki, az bir qüvvə ilə bu qədər, az qala 15 ölkənin 
torpağını  tuta  bildiniz?  Əgər  bu  doğrudan  da  belədirsə 
niyə friq adınızı hayas, arman, file, somxeti kimi adlara 
dəyişdiniz?»  
Belə  suallar  onlarladır,  lakin  ermənilər  hələ  də  öz 
uydurma «elmi kəşfləri ilə» özlərini «qədim dövlət» kimi 
tarixin  yaxasına  yamamaqda  davam  edirlər.  Əgər  antik 
qaynaqlara  doğru-dürüst  müraciət  olunarsa  ermənilərin 
son  yüz  illərdə  yaratdığı  tarix  mifdən,  uydurmadan  və 
nağıldan uzağa getməyəcəkdir.  
Bu  uydurmalarla  dolu  olan  erməni  müəlliflərindən 
Q.A.Kapansyanın «tarixi», Y.A.Manandyan, S.T.Eremya-
nın araşdırmaları A.N.Ter-Qevondyan tərəfindən bəyənil-
mir, «qədim tarixləri» haqqında N.V.Arutunyanın fikirləri 
isə V.A.Parsamyanın maraqlarına cavab vermir. Ümumən 
mövcud konsepsiya erməni tarixçilərinin əsərləri üçün adi 
hala  çevrilmişdir.  Bununla  belə  əsərlərdə  gətirilən  fakt-

 
81 
ların  özünün  təkzibinə  və  ziddiyətli  erməni  uydurmasına 
diqqət yetirmək oxucular üçün də maraqlı olardı.  
Q.A.Kapansyan  öz  «tarixi  məlumatlarında»  guya 
əsaslı mənbəyə istinad etməklə (mənbəni göstərmir) yazır 
ki,  «arim»  etnosu  e.ə.  VIII  əsrin  sonunda  Balkanlardan 
Kiçik Asiyaya Hetlərin Hayasa əyalətinə gəlib «hayasa», 
e.ə.  VII-VI  əsrlərdə  «Arman»  yaylasına  köçməklə  «ar-
man» adlandılar. Zaman keçdikdən sonra isə onlar bütün 
Urartu  ərazisinə  yayıldılar.
1
  Başqa  «yeni  mənbə»  tapan 
müəllif, yazır ki, «onlar - «ermənilər» e.ə. VI əsrdə güclü 
xalq  kimi  Urartu  dövlətinin  ərazilərini  tutdular  və  sonra 
yerli  əhalini  dağlara  sıxışdıraraq  özləri  düzənlərdə  məs-
kunlaşdılar. Daha sonra isə e.ə. III və II əsrlərdə urartular 
bütövlükdə  erməniləşdilər  və  erməni  dilində  danışmağa 
başladılar.
2
  Burada  Q.A.Kapansyan  öz  ölkələri  və  köçlə-
rindən  heç  nə  yazmır.  Lakin,  istər  mənbələrin,  istərsə  də 
müəllifin özünün məlumatlarında ərmən və urartular etnik 
mənşəyinə görə ayrı-ayrı xalqlardır.
3
 Bununla belə müəllif 
onlara  aid  olmayan  Urartu  yazılarını  və  bu  tarixi  nədən 
mənimsədikləri  haqqında  da  heç  nə  demir.  Hətta,  bu  gün 
bu  yazıların  rast  gəlindiyi  əraziləri  belə  ermənilər  öz 
torpaqları  hesab  etməkdə  fəallıq  göstərirlər…  Ancaq 
dünya tarixçiləri bu uydurma tarixin dünya tarixşünaslığı-
na yamanmasına etiraz etmirlər. Təəssüflər olsun ki, bizlər 
hələ  də  xristian  faktorunu  nəzərə  almadan  Avropa  birlik-
lərindən,  ikili  siyasət  yeridən  dövlətlərdən  bu  istiqamətdə 
hansısa  bir  ədalət  gözləməklə,  qeyri-adi  iqlimi,  nadir  və 
                                           
1
 Капанцян Г.А. Хайаса- колыбель армян. Ереван,1946, с.161-162. 
2
 Yenə orada, c. 163. 
3
 Геродот. История. Л.:Наука, 1972, I, c.28, 168; II, c.103-134; III, c.90; 
IV, c. 80, 93-99. 

 
82 
zəngin  sərvəti  olan  torpaqlarımızdan  qonşu  xalqlar  və  iri 
dövlətlərin umduqlarını görməməyə çalışırıq.  
İndi  isə  Q.A.Kapansyanın  uydurduğu  tarixi  dövrə 
yenidən  nəzər  salaq.  Qaynaqlar  o  dövr  ermənilərin  deyil, 
skif,  sak,  kimmer,  selevik  və  mitan  boylarının  köməyi  ilə 
624-cü  ildə  Midiya  dövlətinin  həm  Urartu  və  Parsuanı, 
həm də Assuriyanı işğal etməklə böyük imperiyaya çevril-
diyini qeyd edir.
1
 Bu hakimiyyət isə  Makedoniyalı İsgən-
dərin  Midiyaya  yürüşünə,  yəni  e.ə.  IV  əsrə  qədər  davam 
etmiş, bu dövrdə isə ərazidə növbəti «Kiçik Midiya» adla-
nan Atropatena türk dövləti yaranmışdır.
2
 
Məlumatdan göründüyü kimi, o tarixdə güclü Midi-
ya  dövlətinin işğal etdiyi  ərazidəki Urartunu, dövlət kimi 
tarix səhnəsində olmayan kiçik bir qurumun alması uydur-
ma  və  nağıldan  başqa  bir  şey  deyil.  Məsələ  burasındadır 
ki,  bu  tarixçi  əvvəlki  səhifələrdə  nə  yazdığını  unudur  və 
özünü  təkzib  edərək  «onda  bu  ərazi  (Urartu  nəzərdə  tu-
tulur-  İ.H.,  F.R.)  türk  tayfaları  sak,  kimmer,  midi-
yalılar, seleviklər və perslər tərəfindən işğal olundu», - 
fikrini açıqlayır.
3
  
Göründüyü kimi, müəllif digər erməni tarixçilərin-
dən  fərqli  olaraq  Hett  və  Hayasa  əyalətinə  köçkünlərin 
friqlər deyil «armilər» olduğunu iddia edir. Növbəti ermə-
ni məkri olan bu iddianın da heç bir tarixi əsası olmadığın-
dan nə tənqidə, nə də elmi mübahisəyə ehtiyac görünmür. 
Burada  artıq  onlar  özlərini  Mitan  türk  çarlığındakı 
                                           
1
 Грантовски Э.А. Ранняя история иранских племен Передней Азии. 
М., 1979, с. 321, 337, 340. 
2
 Страбон. География в17 книгах. Перевод,статья и комментарий Г. А. 
Стратановского. XI, М: Наука,1964, c.13.  
3
 Капанцян Г.А. Göstərilən əsəri, s. 162. 

 
83 
«ərmən»  türk  boylarına  sırımaqla
1
  qədim  Mitan  tarixinə 
yiyələnmək istəyirlər.  
Belə olan təqdirdə qarşıya haqlı bir sual çıxır. Nəyə 
görə siz friqlər ərmən və onların tarixi ilə belə maraqlanır-
sınız,  özünüzün  yazdığınız  kimi  sizin  ki,  ulu  babalarınız 
ərmən  deyil,  friqlərdir?  İkinci  bir  tərəfdən,  tarix  friqlərin 
sonrakı taleyindən heç nə demir və onların tarixə hər hansı 
bir  formada  təsir  gücü  yoxdur.  Belə  çıxır  ki,  S.  Nalband-
yanın  «Erməni  ədəbiyyatı»  kitabından  Q.A.  Kapansyanın 
xəbəri  yoxdur.  Əgər  o,  bu  «qədim  kitabı»  varaqlasaydı 
yəqin  ki,  öz  erməni  aliminin  maraqlı  məlumat  və  tarixi 
faktlarından  xəbərdar  olmuş  olardı.  Çünki,  V.S.Nalband-
yan göstərir ki, «Hetlər ölkəsində hürrü, xett və digər yerli 
sakinlər  köçkün  friqlərlə  müqayisədə  yüksək  inkişafa  və 
mədəniyyətə  malik  xalqlar  idi».
2
  İndi  mənbə  məlumat-
larından əldə olunan elmi nəticələri başa düşmək bir qədər 
çətinləşir.  Necə  olmuşdur  ki,  az  və  inkişaf  etməmiş  bir 
xalq özündən xeyli çox və mədəni bir xalqı öz doğma tor-
pağında  assimiliyasiya  edə  bilmişdir?  Bundan  başqa  hər 
iki müəllifin əsərində söhbət işğaldan deyil köçdən gedir. 
Lakin  erməni  tarixçiləri  friqlərin  aclıqdan  ölkələrini  tərk 
edib özgə ərazilərinə sığınmalarını işğalçılıq məqsədli bir 
hadisə  kimi  qələmə  verməyə  çalışırlar.  Onlar  bir-birini 
təkzib edə-edə belə bir tarix yaradırlar.  
Müəyyən zaman keçdikdən sonra ermənilər arasın-
da friqlərin Ərmən yaylasında avtoxton sakinlər olması id-
diası formalaşır. Öncə bu məsələ ətrafında susan rus alim-
lərinin  sonradan  kəskin  etirazları  oxucu  üçün  də  maraqlı 
olardı.  Moskvada  dərc  olunan  «Qədim  Şərq  tarixi»nin  II 
                                           
1
 Геродот. История. I, c.180; III, c.93. 
2
 Налбандян В.С. Göstərilən əsəri, s.7. 

 
84 
cildində  müxtəlif  müəlliflərin  bu  məsələ  ilə  bağlı  yazıla-
rında  deyilir:  «…  son  dövrlər  elmi  ictimaiyyət  arasında 
belə bir ideya formalaşıb ki, guya ermənilər qədim Ərmən 
yaylasının aborigen sakinləri olmuşlar. Lakin yetərincə ta-
rixi  faktlara  söykənərək  qətiyyətlə  demək  lazımdır  ki,  bu 
iddianın heç bir elmi əsası yoxdur»
1
.  Əlbəttə  bu  fikrə  hər 
bir  alimlə  yanaşı,  biz  də  şərikik  və  erməni  iddialarından 
dolayı ortalığa xeyli təbii suallar çıxır.  
Əgər  müasir  erməni-  friqlər  az  sayla  bu  günə 
qədər gəlmişlərsə o zaman Hett, Hayas, Urartu dövlət-
lərinin və Ərmən yaylasının yerli xalqları hara yox ol-
muşlar?  Doğrudanmı  azsaylı  friqlər-köçmənlər  onlar-
dan  xeyli  mədəni  olan  bu  xalqların  ərazilərində  sala-
mat qalmış, dörd dövlətin yerli sivil sakinləri isə tarix 
səhnəsindən silinmişlər? Əgər erməni alimləri özlərini-
nin  köçkün  olduqlarını  yazırlarsa,  onlar  necə  yerli 
xalq ola bilərdilər?  
Mübahisəyə ehtiyacı olmayan tarixi faktlar müqabi-
lində bugünkü erməni-friq tarixi ətrafında ermənilərin uy-
durduğu mövcud konsepsiya araşdırıcıların elmi nəticələri, 
tarixi  qaynaqların  məlumatları  qarşısında  avantüra,  ehti-
mal  və  fərziyyələrdən  formalaşmış  «erməni  tarixindən» 
başqa heç nə deyil. 
Təbii ki, belə bir tarixi uydurmazdan əvvəl erməni-
lərə  «milli  erməni  tarixçiləri»  tapmaq  gərək  olmuşdur. 
Onların  «tarixi»  ətrafında  qısaca  da  olsa  məlumatımızın 
əsas  məqsədi  məhz  bu  «erməni  tarixinin»  yaranmasında 
ermənilərin uydurduğu «milli erməni tarixçiləri»nin kimli-
yi haqqında qısaca məlumat verməkdən ibarətdir.  
                                           
1
 История древнего Востока. т. 2, М., 1983, с.46.  
 

 
85 
Ermənilərin  iddialarına  görə  eramızın  V  əsrindən 
başlayaraq (niyə məhz V əsrdən bəlli deyil) erməni tarix-
çiləri  meydana  gəlir  ki,  onlar  da  yalnız  «erməni  tarixi» 
yazırlar. Burada bir məsələyə ayrıca diqqət yetirmək yeri-
nə  düşərdi.  Müasir  ermənilər  niyə  məhz  erməni  tarixi 
yazırlar?  Axı  onlar  friqdirlər  və  yuxarıda  qeyd  etdi-
yimiz kimi friqlər və ərmənlər istər dil, milliyyət, ərazi, 
istərsə də adət-ənənə baxımından ayrı-ayrı xalqlardır.  
Məsələ  burasındadır  ki,  onlar  özgə  tarixi  əsasında 
uydurma və ziddiyyətli bir tarix yaratma iddiasında idilər, 
bu tarixi düzəldə bilmişlər və bu proses bu gün də davam 
etməkdədir.  Bütün  bu  qarmaqarışıq  konsepsiyanın  içəri-
sində onlar bu gün guya «toplanmış materiallar»  əsasında 
qədim  Hett,  Urartu,  türk  Ərmən  və  Albaniya  torpaqları, 
Türkiyə,  Azərbycan  dövlətləri  və  hazırda  Gürcüstanın 
azərbaycanlılar  yaşayan  əraziləri  hesabına  dənizdən-də-
nizə «böyük Ermənistan» iddiasından çıxış edirlər.  
Haliyədə  S.T.Eremyan,  A.N.Ter-Qevondyan,  B.A. 
Ulubabayan  və  b.  «tarixçilərin»  əsərlərində  bu  ərazilərin 
yerli  əhalisi  qeyd  etdiyimiz  kimi  guya  friqlər  olmuş,  son-
radan  onlar  «hayas»  və  «ərmənlərə»  çevrilmişlər.  Lakin 
bu  tarixi  prosesin  nə  zaman,  harada,  hansı  şəraitdə,  necə 
baş verməsi əsərlərdə öz əksini tapmamışdır.  
İndi  isə  onların  uydurduqları,  mənşəyi,  kimliyi  bi-
linməyən  «erməni  tarixçiləri»  haqqında  məlumat  vermək 
istərdik.  Bu  istiqamətdə  maraq  doğuran  məsələlərdən  biri 
də tarixçilərin müxtəlif ölkələrdən seçilməsi, hansı səbəbə 
görəsə bu şəxslərin «erməni tarixi» yazmalarıdır. Təbii ki, 
bu da onların «yeni elmi kəşfləri» hesab olunur və qəribə 
də olsa qəbul olunur. Bu gün «erməni tarixçiləri» hesab 
olunan, göstərəcəyimiz tarixçilər nə müasir erməni, nə 
də friqlərin tarixçiləri deyil.  

 
86 
Bu  barədə  M.  Abekyanın  araşdırmalarına  və  elmi 
nəticələrinə diqqət edək.  
Aqafanqel.  «IV  əsr  erməni  tarixçisi.  Kimliyi  bəlli 
deyil.  Çar  III  Trdatın  dövründə  Romadan  gəldiyi  ehtimal 
olunur. Sonra belə hesab olunur ki, bu dövr haqqında mə-
lumat yanlışdır və o, heç Trdatın da müasiri deyil».
1
 
 
Koryun.  «V  əsr  erməni  tarixçisi.  Kimliyi  haqqında 
heç bir məlumat yoxdur. Onu M.Maştoçun sadiq və baca-
rıqlı  şagirdi  hesab  edirlər.
2
  Nəyə  əsaslanaraq  belə  hesab 
olunur, bu haqda məlumat verilmir.  
Eqişe  Vardaped.  «V  əsr  erməni  tarixçisi.  Kimliyi 
haqqında heç bir məlumat yoxdur». 
Favst  Buzand.  «V  əsr  erməni  tarixçisidir.  Kimliyi 
bəlli  deyil.  Ya  yunan,  ya  da  suriyalıdır.  Əsərini  yunan 
dilində yazıb».
3
  
Bütün bu qeyri-adi kəşflər «görkəmli erməni tarix-
çisi» M. Abekyanın araşdırmalarının məhsuludur. Burada 
maraqlı olan faktlardan biri də budur ki, müəllifin fikrincə, 
bu «erməni tarixçiləri» bəlli olmayan ərazilərdə, milliyyəti 
bəlli  olmayan  xalqlar  arasında  doğulublar,  ancaq  nədənsə 
IV əsrdən başlayaraq «erməni tarixi» yazıblar. 
Növbəti  «erməni  tarixçiləri»  haqqında  T.  Qriqor-
yanın da  uydurduğu  konsepsiyaya nəzər  salaq. Onu qeyd 
edək ki, bu müəllif öz yazılarında M.Abeqyanın ənənəsinə 
sadiq qalmış, erməni siyasi maraqlarına uyğun tərzdə yeri, 
milləti məlum olmayan sonrakı dövr «erməni tarixçilərini» 
araşdırmış və onları da özlərinin görkəmli tarixçiləri sıra-
sına daxil etmişdir. 
                                           
1
 Абегян М. Древняя армянская литература. т. I, Ереван 1948, c.137. 
2
 Абегян М. Древняя армянская литература. т. I, Ереван 1948, s.140-
145. 
3
 Yenə orada, s.150. 

 
87 
Anani Şirakasi. «Bu erməni tarixçisi VII əsrdə ya-
şamışdır. Deyəsən ya Şirakan əyalətindən, ya da Ani qəsə-
bəsindəndir.  Onun  kimliyi  hələ  tam  aydınlaşdırılmamış-
dır».
1
  
 
Qevond Vardaped. T. Qriqoryanın fikrincə VIII əsr 
erməni tarixçisidir. Mənşəyi, yeri və kimliyi bəlli deyil. 
 
Steponos Asoqiq. X-XI əsr erməni tarixçisidir. Kim-
liyi bəlli deyil. 
  
Kirakos  Qandzakeçi-Gəncəli.  XIII  əsr  erməni  ta-
rixçisidir. N.Eminin tərcüməsi ilə bu barədə M.Xorenlinin 
«Erməni  tarixi»  kitabından  oxuyuruq.  «O,  XIII  əsrin  lap 
əvvəllərində  Qandzak  ölkəsində  doğulub.  Onun  sosial 
mənşəyi haqqında heç bir məlumat yoxdur. Mxitar Qoşun 
nəzarəti altında Vardaped Vanakanın (İovanessa Tavuşes-
si) yanında təhsil alıb».
2
  
İovanessa Tavuşessi. XII- XIII əsr erməni tarixçi-
sidir.  Onun  kimliyi  barədə  nə  M.Xorenlinin  kitabında,  nə 
də  Xanlaryanın  məlumatında  heç  nə  deyilmir.  Burada  ta-
rixçinin  yalnız  fəaliyyəti  haqqında  deyilir  «Təəssüflər  ol-
sun ki, onun əməyi (yəni kitabı- İ.H., F.R.) itmişdir. Deyə-
sən Tavuşda doğulmuş, Xoranaşat düzündə yaşamışdır. O, 
erməni  mədəniyyətinə  bütöv  bir  mədəniyyət  xadimləri 
nəsli  yetişdirib  tərbiyə  etmişdir  ki,  onların  adı  şöhrət  qa-
zanmışdır. K. Qandzakski onlardan biridir».
3
 
 Misallardan göründüyü kimi, müəlliflərə bu məsə-
ləyə  aydınlıq  gətirmək  açıqdan-açığa  sərfəli  deyil.  Çünki 
göstərilən  tarixçilərin  friq-erməni  tarixçiləri  olmadığını 
sübut  edən  xeyli  tarixi  faktlar  var  və  bu  faktlar  onların 
                                           
1
 Григорян Т. История. Баку, 1946,с. 6-7. 
2
 Хоренский Моисей. История Армения. Пер. Н.О.Эмина, М., 1893, 
с.20-21. 
3
 Yenə orada. 

 
88 
yazdığı  tarixin  erməni  deyil,  türk  tarixi  olduğunu  sübut 
edəcəkdir. İndi isə bu tarixçilərin bir neçəsi haqqında qısa-
ca da olsa məlumat vermək istərdik.  
T.Qriqoryan həqiqətən VII əsrin siyasi proseslərinə 
aid  qədim  bir  «tarix»  yazırsa  necə  ola  bilər  ki,  Qafqazın 
etnik tarixi haqqında heç nə bilməsin? Əgər yadımıza sal-
saq bu problem Herodot, Strabon, M.Arrian, K.Ptolomey, 
Kvint  Krutiy  Raf,  M.  Xorenli  və  b.  məlumatlarına,  eləcə 
də  siyasi  baxışları  nəzərə  almasaq  V.V.Latışev,  V.V.Bar-
told,  A.İ.Boltunov,  V.B.Vinoqradov,  K.F.Qan,  A.M.Dirr, 
A.A.İessen və b. araşdırmalarına əsasən az-çox həll olun-
muş məsələdir. O zaman Anani Şirakasinin kimliyi T.Qri-
qoryana necə məlum olmaya bilərdi?