ErməNİLƏRİn azərbaycana qarşI Ərazi İDDİalari və qanli cinayəTLƏRİ
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
38 4. ERMƏNİSTAN DÖVLƏTİNİN ƏZƏLİ AZƏRBAYCAN TORPAQLARINDA YARADILMASI Tarixi faktlar sübut edir ki, hazırkı Ermənistan deyi- lən dövlətin ərazisi əzəli Azərbaycan torpaqlarıdır. Heç bir tarixçi, obyektiv tədqiqatçı bunu inkar edə bilməz. Ermə- nilərin Azərbaycan ərazilərinə və bütövlükdə Cənubi Qaf- qaza gəlmə olduğunu, çar Rusiyasının Qafqazda istilaçılıq siyasətinin genişləndiyi vaxtlarda bu ərazidə ermənilərin dövlət qurumunun olmaması tarixçilər tərəfindən dəfələrlə sübuta yetirilmişdir. Azərbaycan tarixçilərinin ortaya çı- xardığı dəlillər də indiki Ermənistan ərazisinin tarixi Azər- baycan torpaqları olduğunu sübut edir. Yuxarıda qeyd etmişik ki, ermənilər Balkan yarım- adasından, Kiçik Asiyaya, oradan isə Şərqi Anadoluya miqrasiya etmişlər. Son miqrasiya e.ə.VI və IV əsrlərdə baş vermişdir. 1 Ermənilər tarix boyu heç bir vaxt davamlı və müstəqil dövlətə malik olmamışlar. “Erməni krallıq- ları” və bəylikləri ərazidəki böyük dövlətlərdən asılı və ya yarımasılı halında yaşamışdır. 15 vilayətdən ibarət böl- gələr “Böyük Ermənistan”, 3 vilayətdən ibarət bölgələr isə “Kiçik Ermənistan” adı ilə tanınmışdı. Bunlar siyasi ərazi yox, coğrafi ərazi kimi məlum idi. 2 Erməni tarixi haqqında müxtəlif rəvayətlər uydurul- muş və burada Hayk sülaləsinin (e.ə.2350-e.ə.328), Parti- ya dövrünün, İran idarəçilik dövrünün olduğunu əsaslan- dırmağa çalışmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, Ermənistan müstəqil dövlət kimi çox qısa müddətdə mövcud olmuş- 1 Маммадов И., Мусаев Г. Армяно-азербайджанский конфликт: исто- рия, право, посредничество. 2-е изд., Баку, 2008, с.11. 2 M.Sədi Koçaş. Tarixdə ermənilər və türk-erməni münasibətləri. Bakı: “Azərbaycan ensiklopediyası” NPB, 1998, s.8. 39 dur. Tarixdən məlumdur ki, ermənilərin əcdadları hesab edilən qəbilənin yerləşdiyi ərazi sonralar Urartu dövləti- nin, Midiya və İran Əhəməni imperiyasının süqutundan sonra onların Yuxarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı yaranmış və tədriclə güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfi- yalı olan II Tiqranın (e.ə. 95-55) hakimiyyətinin əvvəllə- rində qonşu ölkələrə işğalçı yürüşlər təşkil edərək, qısa bir müddətdə öz ərazisini genişləndirə bilmişdir. Lakin e.ə. 66-cı ildə Roma sərkərdəsi Pompey II Tiqranın hərbi qüv- vələrini darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şər- qində mövcud olmuş erməni knyazlığı müstəqil dövlət ki- mi tarix səhnəsindən silinmişdir. Bu ərazidə indi ermənilər kimi tanınan əhalinin ya- şamasını bəyan etmək çox çətindir. Bu çarlığın ərazisində müxtəlif qeyri-erməni etnosları yaşamışlar. Bu çarlığın 30 illik mövcudluğu indiki ermənilərdə belə bir xülya yaradıb ki, onlar Tiqran tərəfindən qısa müddətə işğal olunmuş hə- min ərazilərin varisləridir. S.Vims hesab edir ki, əslində heç vaxt müstəqil Ermənistan dövləti olmayıb. Tarixdə “böyük Ermənistan” adlı dövlər mövcud olmayıb. Ermə- nistan eramızın IV əsrinə kimi Roma tərəfindən idarə olu- nub. I-VI əsrlərdə dəfələrlə Roma, İran və Bizans arasında bölünüb və erməni şahları tərəfindən deyil, onlar tərəfin- dən idarə olunub. Bütün sonrakı əsrlərdə, ta 1918-ci ilə qədər o, digər dövlətlərdən – İran, Roma, Osmanlı, Rusiya impe- riyalarından ya vassal kimi, ya da tam asılı olmuşdur. 1 Ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə gəlməsi xristian dininin meydana gəlməsi və yayılması dövrünə təsadüf 1 Mehdiyev R. Gorus – 2010: absurd teatrı mövsümü. Bakı: “Şərq-Qərb”, 2010, s.27. 40 edir. Xristianlığı qəbul etdikdən sonra vahid xristian kil- səsindən üz döndərən ermənilər təriqətçi monofizitlərin tərəfinə keçdilər. Onlar özlərinin əlahiddə qriqoryan kilsəsini yaratdılar. Qriqoryan kilsəsi dövlətin olmadığı şəraitdə erməni icmalarının təkcə dini deyil, eyni zamanda siyasi himayəçisi funksiyasını da öz üzərinə götürdü. Ermənilər qriqoryan kilsəsinin rəhbərliyi ilə güclü xarici qüvvəyə sığınmaq yolunu tutdular. Onlar Bizansa qarşı Ərəb xəlifələri ilə sövdələşməyə girdilər. Qriqoryan kilsə- si “böyük Ermənistan”ı dirçəltmək üçün ilk dəfə ərəb işğalları dövründə fəallaşdı. Qriqoryan kilsəsi Qafqaz Albaniyasının qərb ərazisində yaşayan alban-xristian əhali arasında qriqoryanlığı yaymağa başladı. Zaman keçdikcə qriqoryanlığı qəbul etmiş alban-Azərbaycan tayfalarının erməniləşdirilməsinə başlandı. Nəticədə qriqoryan kilsəsi- nin təsir dairəsi Cənubi Qafqaza doğru genişlənməyə baş- ladı. Ermənilər IX əsrdə Qars və Ərzurum ərazisində bi- zanslılarla onlar arasında bufer rolunu oynayacaq, paytaxtı Ani şəhəri olan yarımmüstəqil Ermənistan knyazlığı yara- dırlar. IX əsrdən başlayaraq Ermənistan tədricən Bizans tərəfindən tutulur və 1045-ci ildə Erməni knyazlığı ləğv edilir. Bizans dövründən bağlayaraq ermənilərin səpələn- məsi başlayır. Cənub-qərbi Qafqazda az sayda erməninin peyda olmasını isə IX əsrdən başlayaraq ermənilərin müxtəlif ölkələrdə yerləşdirilməsi ilə izah etmək olar. 1080-ci ildə Bizans dövlətinin zəifləməsi Aralıq də- nizinin Şimal-şərq sahilində Kilikiya erməni knyazlığının yaranmasına səbəb oldu. 1375-ci ildə məmlüklər Kilikyanı öz imperiyalarına birləşdirdilər. Bu vaxtdan XX əsrədək ermənilərin öz dövlətləri olmayıb və onlar müxtəlif döv- lətlərin tərkibində yaşayıblar. 41 Beləliklə, Erməni dövləti qədim dövrdə və erkən orta əsrlərdə Cənub Qafqazın ərazisində deyil, Van gölünün ətrafında, Fərat çayının şərqində, sonradan isə Aralıq dənizinin şimal-şərq sahilində mövcud olmuşdur. Sonrakı dövrlərdə qriqoryan kilsəsi Azərbaycan döv- lətlərinə və Osmanlı imperiyasına sığındı. Zaman keçdik- cə ermənilər Osmanlı imperiyasından, Ağqoyunlu və Sə- fəvi hökmdarlarından geniş imtiyazlar qazandılar və möv- qelər ələ keçirdilər. Ermənilər XV əsrin ortalarınadək Cə- nubi Qafqazda, demək olar ki, yaşamırdılar. 1441-ci ildə Qaraqoyunlu türk-Azərbaycan dövlətinin hökmdarı Cahan şah erməni katolikosluğunun mərkəzini əhalisi tamamilə türklər olan İrəvan yaxınlığındakı qədim alban monastırı olmuş Üçmüəzzinə köçürdü. 1 XVI-XVII əsrlərdə Səfəvi- lərlə Osmanlı Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr ermənilərin öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq arzusuna təkan verdi. 1605-ci ildə I Şah Abbasın fərmanı ilə Səfəvi dövlətinin ərazisində ermənilər üçün ərazilər ayrıldı. Ermənilər varlandığca onların dövlət yaratmaq iştahları güclənirdi. Bunun üçün onlar özlərinə himayəçi axtarırdı. Ermənilərin bir sıra Avropa ölkələrinə etdikləri müraciət- lər nəticəsiz qalmışdı. XVII əsrin ortalarında rus dövləti- nin öz mövqelərini möhkəmləndirməsi erməni kilsəsinin diqqətini cəlb etməyə başladı. 2 Ermənilər gələcəkdə Rusi- yanın hərtərəfli himayəsini qazanmaqdan ötrü 1659-cu ildə çar Aleksey Mixayloviçə qızıldan işlənmiş taxt hədiyyə etdilər. Ermənilərin Rusiya ilə yaxınlaşması I Pyotrun dövründə daha da sistemli şəkil aldı. Rusiya re- 1 İrəvan xanlığı. Rusiya işğalı və ermənilərin Şimali Azərbaycan torpaq- larına köçürülməsi. Bakı: Azərbaycan, 2009, s.18-19. 2 Arzumanlı V., Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı: “Qartal”, 1998, s.11. 42 gionda başlıca rəqibləri olan Osmanlı və Səfəvi imperya- larını daxilindən zəiflətmək üçün erməni kartından istifadə etdi. İlk növbədə erməniləri Azərbaycan ərazilərində yer- ləşdirmək üçün göstəriş verdi. I Yekaterina ermənilərin yüksək mərhəmətə və himayəyə layiq görülmələri haqqın- da 1726-cı il fevralın 22-də fərman verdi. 1 II Yekaterina Eçmiədzin katolukosu H.Argutinskinin hazırladığı “Ararat krallığı” ideya-layihəsini dəstəklədi. 2 Rus məmurları və Dunaydakı rus qoşunlarının komandanı Q.Potyomkin ilə görüşən İ.Arqutinski təkliflərinin reallaşdırılması istiqa- mətində fəaliyyətə keçdi, “erməni dövləti” yaratmaq üçün əməli addımlar atdı. 3 Lakin müxtəlif səbəblərdən Azər- baycan ərazisində “erməni dövləti” yaratmaq mümkün olmadı. Ermənilər öz məkrli niyyətlərindən əl çəkməmiş və XIX əsr boyu öz xidmətlərini çar Rusiyasına təqdim et- mişlər. Onlar Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya tərəfindən işğal edilməsində fəal rol oynamışlar. Ermənilərin bu xid- mətləri müqabilində Rusiya imperatoru I Nikolay İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazilərində “erməni vilayəti” yaratdı. Bu müstəqil dövlət qurumu olmasa da, ermənilə- rin gələcəkdə səfərbər olmalarına, təşkilatlanmalarına, iq- tisadi-mədəni tərəqqiyə yetişmələrinə ciddi təsir etdi. 4 İkinci bir tərəfdən, çar Rusiyası işğal etdiyi Şimali Azər- baycanın strateji bölgələrində (Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, 1 Собрание актов, относящихся к обозрению истории Армянского на- рода. I hissə, Moskva, 1833, s.43. 2 Musa İ. Çar Rusiyasının “erməni siyasəti”: fərqli yanaşmalar və mövqelər. “Olaylar”, 2011, 14 oktyabr. 3 Nəcəfli G. XVIII əsrdə Azərbaycan ərazisində erməni dövləti yaradılması cəhdləri. Bakı: “Nurlan”, 2007, s.188-201. 4 Musa İ. Göstərilən məqaləsi. 43 Zəngəzur) erməniləri yerləşdirdi. Bununla Rusiya Qacar- lar İranı və Osmanlı dövlətinin sərhədləri boyunda “Xris- tian kəməri” yaratdı. Nəticədə Cənubi Qafqazın irimiqyas- lı erməniləşdirilməsinə təkan verildi. N.Şavrovun məlu- matına görə XX əsrin əvvəlində Cənubi Qafqazda yaşayan 1,3 milyon erməninin 1 milyondan çoxu Rusiya tərəfindən buraya köçürülüb. Burada bir cəhəti də qeyd etməyə bilmərik. Çar Ru- siyası Cənubi Qafqazın işğalınadək bu regionda Rusiyanın himayəsində olan “erməni dövləti”nin yaradılmasında ma- raqlı idi. Lakin Güney Qafqazın işğalından sonra bu ərazi- lərdə ermənilərə ayrıca dövlət qurulmasına çar Rusiyası maraqlı deyildi. Çünki bu hal Rusiyanın imperiya və bö- yük dövlətçilik siyasətinə zidd idi. Osmanlı imperiyasını bölüşdürməyə çalışan Rusiya onun ərazisində “erməni dövləti” yaratmaqda maraqlı idi. Çar II Nikolay Fransanın Rusiyadakı səfiri P.Paleo- loqla 1914-cü il noyabrın 21-dəki söhbətində qeyd etmişdi ki, Anadoluda, təbii, ermənilərlə məşğul olacağam. Onları təkrar türk boyunduruğu altında qoya bilmərəm... onlara müstəqil bir rejim quracağam. Rusiya hakim dairələri Bal- kanlarda və Şərqdə üstünlüyü ələ almaq üçün erməni kar- tından istifadə edir və Osmanlı imperiyası ərazisində “Türkiyə Ermənistanı” yaratmağı rədd edirdi. Çar Rusiyasının siyasətini bolşevik Rusiyası davam etdirdi. Cənubi Qafqazın bolşevikləşdirilməsi üçün V.İ.Lenin S.Şaumyanı Qafqazın müvəqqəti fövqəladə ko- missarı təyin etdi. 1917-ci ilin 29 dekabrında V.İ.Lenin 20 saylı dekret imzaladı. Proletar rəhbəri “Türkiyə Ermənis- tanında” erməni dövlətinin yaranması üçün hər cür tədbir və yardım barədə göstəriş verdi. Bu işi görməyi erməni bolşevik S.Şaumyana həvalə etdi. Bu o zaman idi ki, 44 ermənilər Türkiyədə çox dəhşətli qırğınlar törətmişdilər və bu davam edirdi. Həmin il martın 31-də isə S.Şaumyanın göstərişi ilə Bakıda və Azərbaycanın bir çox bölgələrində bolşevik ermənilər Bakı Kommunasının ordusu ilə birgə müsəlman əhalisinin soyqırımını törətmişdilər. Rusiya imperiyasının dağılmasından sonra Cənubi Qafqazda üç respublika öz müstəqilliyini elan etdi. Bu dövlətlər arasında Ararat Respublikası nə ərazisi, nədə ki, paytaxtı olan yeganə respublika idi. Öz respublikalarını “Ararat” adlandıran ermənilər vaxtilə çar Rusiyası tərəfin- dən köçürüldükləri türk torpaqlarına iddialarını ortaya qoymuşdular. 1918-ci il mayın 28-də ermənilər müstəqil dövlətin qurulmasını siyasi mərkəzləri olmadan bəyan et- mişdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti böyük dövlət- lərin təzyiqi altında qədin Azərbaycan şəhəri İrəvanı və ona bitişik təxminən 9,5 min kv. km. ərazini ermənilərə güzəştə getməyə məcbur oldu. AXC Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski güman edirdi ki, bununla ermə- nilərin bütün ərazi iddiaları bitəcəkdir. 1920-ci ilin ortalarında Ararat Respublikasının adını Erməni Respublikasına dəyişən daşnaklar bununla da Ki- çik Asiyada “vətənlərini” itirmələri ilə faktiki olaraq barı- şaraq Qafqazda – Azərbaycan xanlıqlarının ərazisində uydurma “qədim erməni tarixini” yazmağa başladılar. Məhz bu dövrdə ermənilərin “Qafqazın qədim yerli əha- lisi” olması barədə tarixi konsepsiya uydurulmuş və bunun ardınca Ermənistandakı Azərbaycan və bir çox digər mü- səlman tarixi abidələrinin kütləvi şəkildə məhvinə baş- lanıldı. Beləliklə, 1918-ci ilin may ayında qədim Azərbay- can ərazisində Erməni daşnak dövləti, 1920-ci il noyabrın 29-da isə bolşeviklərin zor-gücü ilə “Ermənistan SSR” 45 yaradldı. Amerika alimi Səmyuel Vimzin göstərdiyi kimi, “üç min ildən artıq bir müddətdə dövlətçiliyi olmayan, in- di isə erməni reallıqlarına deyil, yalnız erməni iddialarına əsaslanaraq ermənilərin dövlət yaratmağa çalışması nəti- cəsində müttəfiqlərin müstəqil Ermənistan yaratmaq qərarı qəribə görünürdü”. 1 Yaradıldığı gündən Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edən Ermənistan havadarlarının köməyi ilə ərazi- lərini xeyli genişləndirdi. Erməni daşnakları Azərbaycan torpaqlarının hesabına ərazilərini 1920-ci ildə 29,8 min kv. km-ə çatdırdı. Torpaq iştəhası, onu müntəzəm qamarlama hərisliyi ermənilərin gözlərini elə örtmüşdür ki, daşnaklar tarixin hər bir anından bu məkrli siyasəti həyata keçirmək üçün çox hiyləgərliklə istifadə edirdilər. Belə ki, 1920-ci ildə Yeni Bəyazid qəzasının Basarkeçər mahalı, İrəvan qə- zasının Vedibasar mahalı və Gəncə quberniyasının Zəngə- zur qəzası Ermənistana verildi. Bununla yanaşı, 1920-ci ilin əvvəlində Qazax qəzasının cənub hissəsi də Ermənis- tana bağışlandı və burada Dilican qəzası yaradıldı. 1920-ci ilin dekabrında Zəngəzur Ermənistana verildi. 1920-1923-cü illərdə Qazax qəzasından 379.984 desyatin, Zəngəzur qəzasından 405 min desyatin, 2 Zəngəzur, Cavanşir və Qa- zax qəzalarının sərhədlərində olan 150 min desyatin tor- paq və otlaq sahələri Ermənistana verildi. 3 1929-cu ildə Naxçıvan MSSR-in on yaşayış məntəqəsini əhatə edən 657 kv. km ərazi Ermənistan SSR-ə verildi. Yenə həmin ildə Zəngilan rayonunun üç kəndi Ermənistana verildi və 1 Səmyuel A. Vimz. Ermənistan-terrorçu “xristian ölkənin gizlinləri (ermənilərin böyük fırıldaq seriyaları). I c., Bakı: “OKA”, 2004, s.252. 2 Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 28, siy. 1, iş 155, s.19-20. 3 ARDA, f. 2502, siy. 1, iş 20, v. 56-57. 46 burada Mehri rayonu təşkil olundu, nəticədə Naxçıvanı Azərbaycandan ayıran dəhliz yarandı. 1929-cu ildə Qaza- xın 5 min hektar torpaq sahəsi, Cəbrayıl qəzasının Nüvədi, Ernəzir və Tuğud kəndləri Ermənistana verildi. Ərazi mə- sələlərinin birtərəfli, daşnak-bolşevik “həlli” nəticəsində “mübahisəli” ərazilər ermənilərə verildi və bundan əlavə 11 min kv. km. ərazimiz Ermənistana bağışlandı. Buraya əsasən Zəngəzur qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası və Göycə dairəsinin torpaqları daxıl idi. Beləliklə, həmin illərdə Azərbaycanın 27,6 min kv. km. ərazisi itirildi. Sonrakı illərdə də, ermənilərin torpaq iddiaları da- vam etmiş, Azərbaycan ərazisinə hərbi müdaxilə etmiş və torpaqlarımızın 20 faizi itirilmişdir. Erməni millətçiləri bu gün də belə yeni ərazi iddiaları xülyası ilə yaşayırlar. Qədim Azərbaycan torpaqlarında dövlətlərini yara- dan ermənilər bu ərazilərin köklü sakinlərini-azərbaycan- lıları öz tarixi ərazilərindən çıxarmış, onları 1918-1920, 1948-1953 və 1988-1992-ci illərdə deportasiya etmişlər. 47 5. ERMƏNİLƏRİN AZƏRBAYCANA QARŞI ƏRAZİ İDDİALARI (1918-1920-ci illər) Azərbaycanın şimal torpaqlarında müstəqil Azərbay- can dövlətinin yarandığını elan edən İstiqlal bəyannamə- sində 1 Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanın Azərbaycan torpaqları olduğu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qonşu xalqlar və dövlətlərlə mehriban qonşuluq münasibətləri yaratmaq əzmi ifadə olunurdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Şi- mali Azərbaycanda qurulsa da, o Şimali Azərbaycan ərazi- sinin hamısını əhatə etmirdi. Sonralar Paris sülh konfran- sına Azərbaycan nümayəndə heyətinin təqdim etdiyi Me- morandumda 2 Cümhuriyyətin ərazisi aşağıdakı kimi gös- tərilirdi: 1. Bakı quberniyası (Bakı dairəsi ilə birlikdə Bakı qəzası, Cavad qəzası, Göyçay qəzası, Şamaxı qəzası, Quba qəzası, Lənkəran qəzası; 2.Yelizavetpol (Gəncə) qu- berniyası (Yelizavetpol (Gəncə) qəzası, Cavanşir qəzası, Nuxa qəzası, Ərəş qəzası, Şuşa qəzası, Qaryagin (Cəb- rayıl) qəzası, Zəngəzur qəzası, Qazax qəzası (bu ərazinin üçdə birini təşkil edən dağlıq hissəsi Ermənistanla Azər- baycan arasında mübahisəli idi); 3.İrəvan quberniyası (Naxçıvan qəzası, Şərur-Dərələyəz qəzası, Sürməli qəzası, Yeni Bəyazid qəzası, Eçmiədzin və Aleksandropol qəzala- rının bir hissəsi); 4. Tiflis quberniyası (Borçalı qəzası, Tiflis və Sıqnax qəzalarının bir hissəsi); 5.Zaqatala ma- halı; 6. Dağıstan vilayəti (Kürə və Samur nahiyələrini əhatə edən ərazinin bir hissəsi, habelə Dərbənd şəhəri və 1 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: “Lider” nəşriyyatı, 2004, s.27-28. 2 Топчибашев А.М. Меморандум.... (ноябрь 1918 г.). – Перевод Э.Керимова. Баку: «Азербайджан», 1993, с. 20-21. 48 onun ətrafı da daxil olmaqla Qaytaq-Tabasaran qəzasının bir hissəsi). Eyni zamanda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Tiflis quberniyasındakı Axalsıx qəzasının Batum, xüsusən Qars əyalətlərini də öz ərazisinə daxil edilməsinə xüsusi önəm verirdi. Cümhuriyyətin ərazisi 113,9 min kv km idi. Bu- nun 97,3 min kv. km.-i mübahisəsiz, 16,6 min kv km-i isə mübahisəli idi 1 . AXC qonşu dövlətlərlə – Osmanlı imperiyası, İran və Dağıstanla yaxın münasibətlər qura bildi. Ərazi-torpaq məsələsi üzrə bəzi ixtilafların olmasına, 8,7 min kv. km.- lik ərazi mübahisəli zona sayılmasına baxmayaraq Gür- cüstanla normal münasibətlər yaradıldı. Azərbaycanla Gürcüstan arasında mübahisəli ərazilərə Borçalı qəzasının Gəncə quberniyasına bitişik olan orta zonası, Tiflis qəza- sının Qarayazı adlı şərq hissəsi və Sıqnax qəzasının cə- nub-şərq hissəsi daxil idi 2 . Bu yerlərin ərazisi azərbaycan- lılardan ibarət idi. Gürcüstanla ərazi-sərhəd məsələlərində müəyyən razılığa gəlinsə də, Ermənistan hər hansı təklifi rədd edir və hər iki respublikanın ərazisinin böyük hissə- lərinin də «erməni torpaqları» olmasını israr edirdi. Azərbaycan Milli Şurasının İrəvan şəhərinin Ermə- nistan (Ararat) Respublikasının paytaxtı olması üçün er- mənilərə güzəşt edilməsi haqda qərarından şirniklənən er- mənilər, İstanbul konfransına təqdim etdikləri layihədə Sürməli, Naxçıvan, Axılkələk, Eçmiədzin, İrəvan, Zəngə- 1 Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V cild (1900-1920-ci illər). Bakı: «Elm», 2008, s.461. 2 Əzizov T. Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində. Bakı: “Zaman”, 1997, s.189. 49 zur, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Borçalı qəzalarına ərazi iddiaları irəli sürmüşdülər 1 . Əraziyə malik olmayan ermənilər əzəli Azərbaycan torpaqlarına əsassız olaraq iddialar irəli sürürdülər. İrəvan quberniyasının İrəvan, Sürməli, Yeni Bəyazid və Eçmiəd- zin qəzalarında əsasən azərbaycanlılar sakin idi. Bu qu- berniyada o zaman təxminən 423 min nəfərdən çox azər- baycanlı yaşayırdı. Bu da quberniya əhalisinin 37,7 faizini təşkil edirdi. Əsrin əvvəlində isə 41 faiz idi. Azərbaycan türkləri İrəvan və Sürməli qəzalarının yarıdan çoxunu, Eç- miədzin və Yeni Bəyazid qəzaları əhalisinin isə təqribən üçdə bir hissəsini təşkil edirdi. 2 Osmanlı hökümətinin təşəbbüsü ilə İstanbulda Cənu- bi Qafqaz respublikaları arasında ərazi problemlərini həll etmək üçün konfrans keçirmək qərara alınmışdı. 1918-ci ilin iyun ayında İstanbul konfransında iştirak etmək üçün M.Ə.Rəsulzadənin başçılığa ilə 7 nəfərlik nümayəndə he- yəti müəyyən edilmişdi. Lakin iştirakçı dövlətlərin öz ara- larında müəyyən razılığa gəlmədikləri səbəbindən kon- frans öz işini nəzərdə tutulduğu vaxtda başlamadı. Azərbaycanın İstanbulda fövqəladə və səlahiyyətli nazir-nümayəndəsi Ə.M.Topçubaşovun İstanbul konfran- sına təqdim etdiyi memorandumda Azərbaycanın ərazisi 96,5 min kvadrat kilometr göstərilmişdi. 1 Mustafa N. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli-ərazi münaqi- şələri və qaçqınlıq problemi// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli siya- səti. Bakı: “Qartal” 1998, s. 152-156. 2 Dəmirli M., Məmmədli M. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövrün- də ermənilərin ərazi iddiaları və Cənubi Qafqazda Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra onun daşnak-bolşevik sayağı həlli (1918-1991)// Azər- baycan XXI əsrin astanasında. İkinci respublika elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı, 1998, s.589. 50 Birinci Dünya müharibəsinin Türkiyə üçün ağır şərt- lərlə başa çatması İstanbul konfransında erməni nümayən- də heyətinin yeni ərazi iddiaları ilə çıxış etməsinə səbəb oldu. Erməni daşnaklarının ən böyük iddiası Qarabağ və Zəngəzuru özünə birləşdirmək idi. Məhz bu iddia son il- lərdə olduğu kimi, əsrin əvvəllərində də «Qarabağ mühari- bəsi»nə səbəb oldu. Qarabağ məsələsinin isə nədən ibarət olduğunu Ə.M.Topçubaşov Türkiyənin xarici işlər naziri- nin müavini Rəşad Hikmət bəyə verdiyi cavabda belə sə- ciyyələndirirdi: «Ermənilərin ortaya atdıqları Qarabağ məsələsi 5 ya 10 kənd məsələsi deyil, bütöv – 4 sancaq – Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur üstündədir». Qarabağ problemini həll etmək üçün Azərbaycan hö- kuməti dəfələrlə təkliflə çıxış etsə də, erməni daşnakla- rının tutduğu mövqe bu təkliflərin həyata keçməsinə ma- neçilik törədirdi. İstanbul konfransında iştirak etmək üçün Türkiyədə olan Azərbaycan nümayəndə heyəti Mudros sazişi ərəfə- sində sülh konfransının baş tutmayacağına əmin olmuşdu. İstanbul konfransının baş tutmaması Cənubi Qafqazda mövcud dövlətlər arasında sülh konfransını keçirməyi zə- ruri edirdi. Oktyabrın 27-də Gürcüstan hökuməti Azərbay- can, Ermənistan və Dağlılar Respublikasının nümayəndə- lərini Tiflisə konfransa dəvət edir. Ermənistanın təqsiri üzündən konfrans bir neçə dəfə təxirə salınır və nəticədə baş tutmur. Gürcüstanın xarici işlər naziri E.Gegeçkorinin təklifi ilə konfrans 1919-cu il aprelin 25-də Tiflisdə işə başladı. Azərbaycan nümayəndə heyətinə xarici işlər naziri Məm- məd Yusif Cəfərov, parlament üzvləri Fətəli xan Xoyski ilə Xəlil bəy Xasməmmədov daxil idilər. Azərbaycan nü- mayəndə heyəti ərazi məsələlərinə aid aşağıdakı prinsip- 51 ləri əsas tutmağı təklif edir: 1. Ərazi iddiaları yalnız res- publikalararası sərhədyanı əraziyə münasibətdə elan edilə bilər; 2. Ərazi məsələlərinin həllində əhalinin iradəsi – təyini-müqəddərat hüququ əsas tutulmalıdır; 3.Təsərrüfat- məişət və tarixi bağlılıqlarla əlaqədar mübahisəsiz ərazinin hər hansı rayonuna ərazi iddiası irəli sürülübsə, referen- dum bütün mübahisəsiz ərazinin rayonlarının əhalisi ara- sında keçirilir. Konfransın gedişində Denikin qoşunlarının Dağlılar Respublikasına hücum xəbəri alınır və bu səbəbdən də o öz işini başa çatdıra bilmir. Qeyd etməliyik ki, Denikin qoşunlarının Azərbaycan və Gürcüstana hücum təhlükəsi gözlənildiyindən, bu iki respublika iyunun 16-da öz arala- rında birgə hərbi müdafiə haqqında müqavilə imzaladılar. Bu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı Türkiyə- sindən sonra bağladığı ikinci müqavilə idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ermənilə- rin Azərbaycana qarşı ərazi iddialarında mühüm yeri Qa- rabağın dağlıq hissəsi, yaxud Dağlıq Qarabağ tuturdu. Bu- rada əsasən gəlmə ermənilər məskunlaşmışdılar. Ermənis- tan bu torpaqların iddiasında idi. Bütün Qarabağda 415 min nəfər azərbaycanlı və kürd, cəmi 170 min nəfər ermə- ni yaşayırdı. 1 Qarabağda ermənilərin sayının nisbətən art- ması çar hökumətinin erməniləri Türkiyə və İrandan Azərbaycana köçürtmək siyasətəninin nəticəsi idi. Azərbaycan hökuməti Qarabağda siyasi vəziyyəti sa- bitləşdirmək məqsədi ilə konkret tədbirlər gördü. 1919-cu ilin yanvar ayında Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Qa- rabağ və Zəngəzurda müvəqqəti valilik (general-quberna- 1 Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s. 589. 52 torluq) yaradıldı. 1 General-qubernator vəzifəsinə yanvarın 29-da Xosrovpaşa bəy Sultanov təyin olundu. Azərbaycan hökumətinin qəti addımlarından narahat olan Ermənistan belə bir şəraitdə Dağlıq Qarabağa açıq iddia ilə çıxış etdi. Azərbaycan hökuməti yanvarın 31-də cavab notasında Qarabağın tarixən Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu bildirdi və Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılmasına Ermənistanın etirazını Azərbaycanın suve- renliyinə qəsd və onun daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirdi. 2 Erməni daşnaklarının iddiada olduqları ərazilərdən biri Zəngəzur qəzası idi. Bu qəza əhalisinin sayına və əra- zisinin sahəsinə görə Azərbaycanın ən böyük qəzası idi və Gəncə quberniyasının tərkibinə daxil idi. Qəzada 123 min nəfərdən çox azərbaycanlı və 99,2 min erməni yaşayırdı. 3 Cənubi Qafqazda mövqeyini möhkəmlətmək istəyən, açıq və gizli şəkildə erməni daşnaklarına dəstək verən in- gilislər Zəngəzurun Qarabağ general-qubernatorunun ida- rəçiliyindən çıxarılıb Erməni Milli Şurasının tabeçiliyinə verildiyini bəyan edir. Azərbaycan hökumətinin etirazları- na baxmayaraq, general Tomson öz qərarını dəyişmir. İngilislərin himayəsindən istifadə edən Ermənistan Zəngə- zuru azərbaycanlılardan təmizləmək üçün yeni hərbi qüv- vələr cəlb edirdi. 1919-cu ilin martında artıq Ermənistanın silahlı qüvvələri Zəngəzurda 115 azərbaycanlı kəndini vi- ran qoymuş, 50 mindən artıq əhalinin qaçqın düşməsinə səbəb olmuşdu. Erməni silahlı dəstələrinin Qarabağa hü- 1 Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: «Ay- Ulduz», 1996, s. 128-130. 2 Həsənli C. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: «Garisma» MMC, 2009, s.129. 3 Yenə orada, s.116.. 53 cumunun qarşısını almaq və Zəngəzurda qırğınlara son qoymaq məqsədilə Azərbaycan hökuməti ordu hissələrinin Qarabağın dağlıq hissəsi və Zəngəzurda yerləşdirilməsinə hazırlıq görülməsi barədə hərbi nazirliyə göstəriş verdi. Bir qədər sonra Azərbaycan hökuməti Qarabağ və Zəngə- zuru erməni təcavüzündən qorumaq üçün xalq qoşunu dəstələri təşkil edilməsi haqqında tədbirlər görür. Polkov- nik Cavad Şıxlinskinin komandanlığı altında Zəngəzurun ermənilər tərəfindən işğal edilmiş kəndlərini azad etmək üçün Azərbaycan ordusu əks hücuma keçir. Vəziyyətin gərginliyini görən ermənilər, hərbi əməliyyatları dayandır- mağı və sülh danışıqları keçirməyi Azərbaycan hökumə- tindən xahiş edir. ABŞ nümayəndəsi Ceyms Rey tərəflər arasındakı mübahisəli məsələləri dinc yolla həll etmək üçün Tiflisdə konfrans keçirilməsini təklif edir. Noyabrın 20-22-də Tif- lisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları N.Yu- sifbəyli və A.Xatisyanın başçılığı ilə nümayəndə heyətinin görüşləri keçirilir. Noyabrın 23-də isə vasitəçilər olan müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali komissarının müavini C.Rey və Gürcüstanın xarici işlər naziri Y.Gegeçkorinin iştirakı ilə tərəflər arasında saziş imzalanır. Saziş aşağıdakı 5 mad- dədən ibarət idi: 1.Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri baş verən toqquşmaları dayandırmağı və yenidən silah gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürlər. 2.Tərəflər Zəngəzura gələn yolların düzəldilməsi və açılması, bu yol- larda hərəkətin təhlükəsizliyi üçün təsirli tədbirlər görül- məsinə razıdırlar. 3.Tərəflər, sərhədlər haqqında məsələlər də daxil olmaqla, bütün mübahisələri dinc yolla həll etmə- yi öhdələrinə götürürlər. Dinc yolla razılığa gəlmək müm- kün olmadıqda, hər iki tərəf Amerika polkovniki C.Reyi münsiflər məhkəməsi sifəti ilə bitərəf şəxs kimi qəbul edir 54 və onun qərarlarını məcburi yerinə yetirməyə razılaşırlar. 4.Noyabrın 26-da Bakıda Azərbaycan-Ermənistan kon- fransının keçirilməsi qərara alınır. 5.Saziş imzalandığı gündən qüvvədə sayılır və parlamentlərin təsdiqindən son- ra hüquqi qüvvəyə minir. 1 Azərbaycan hökuməti konfransın tələblərinə əməl edərək Zəngəzurdan öz qoşunlarını geri çəkir. Ermənistan tərəfi isə əksinə, Zəngəzura əlavə qoşun hissələri göndərə- rək yerdə qalan azərbaycanlı kəndlərini də işğal etməyə və ərazini tamamilə azərbaycanlılardan təmizləməyə başlayır. Ermənilərin başladığı hücumlara əks həmlə ilə cavab vermək əvəzinə, Azərbaycan hökuməti yalnız diplomatik yazışmalarla ermənilərin hücumlarının qarşısını almağa çalışırdı. Erməni tərəfinin günahı üzündən noyabrın 26-da ke- çirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan-Ermənistan konfran- sı yalnız dekabrın 14-21-də baş tutdu. Bu konfransda da əməli qərarların qəbul edilməsi mümkün olmadı. 1920-ci ilin aprelində Cənubi Qafqaz dövlətlərinin Tiflisdəki kon- fransı zamanı aparılan müzakirələr də müsbət nəticə ver- mədi. Aprelin 26-da Ermənistan hökuməti barışıq imzala- maq haqqında Azərbaycan hökumətinə müraciət etsə də artıq gec idi. Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata keçirilməsi ilə 1919-cu il Azərbaycan-Ermənistan sazişi əhəmiyyətini itirmişdi. Ermənilərin iddiada olduqları ərazilərdən biri də Gəncə quberniyasının Qazax qəzası və Şərur-Dərələyəz qəzası idi. Qazax qəzasının aran hissəsində azərbaycanlı- 1 Mustafa N. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli-ərazi müna- qişələri və qaçqınlıq problemi// Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin milli siyasəti. Bakı: «Qartal», 1998, s.142 55 lar, dağlıq hissəsində isə az miqdarda ermənilər yaşayırdı- lar. Erməni daşnakları qəzanın bütün ərazilərini öz torpaq- larına qatmağa can atırdılar. Şərur-Dərələyəz qəzasında əhalinin 72,3 faizi azərbaycanlılar idi. 1 Bu qəzada 90250 nəfər əhalinin 58496 nəfərinin türk, 29165 nəfərinin ermə- ni, 2589 nəfərinin isə digər millətlərin nümayəndələri ya- şayırdı. 2 Paris sülh konfransı ərəfəsində ermənilər millətlər- arası toqquşmaları daha da genişləndirir, «böyük Ermənis- tan» iddialarını həyata keçrmək üçün Azərbaycana qarşı geniş miqyaslı döyüş əməliyyatlarına başladılar. Daşnak- ların mənhus və məkrli niyyətləri ondan ibarət idi ki, onlar qısa müddətdə İrəvan quberniyasını, Qarabağı, Naxçıvanı, Şərur-Dərələyəzi, Ordubadı, Zəngəzuru və digər əraziləri azərbaycanlılardan tamamilə təmizləsinlər. Məqsədləri bu yerlərə erməniləri köçürmək və Paris sülh konfransında onların erməni vilayəti kimi tanınmasına nail olmaq idi. Paris konfransında erməni nümayəndə heyəti belə tələb irəli sürdü ki, yaradılan yeni erməni dövlətlərinin açıq də- nizə çıxışı olmalıdır. Onlar ikrahedici riyakarlıqla deyir- dilər: «Hər tərəfdən düşmən və qərb mədəniyyətinə yad ünsürlərlə əhatə olunmuş bir xalq kimi biz, dənizə çıxış ol- madan, nə öz təhlükəsizliyimizi, nə də öz iqtisadi və mədəni inkişafımızı təmin edə bilmərik». Ermənilərin daha çox iddiada olduğu ərazilərdən biri də Naxçıvan qəzası idi. Məlumdur ki, Naxçıvan qədim Azərbaycan ərazisidir və burada tarixən azərbaycanlılar məskunlaşmışlar. Naxçıvan qəzasında əhalinin 62,5 faizini (bəzi məlumatlara görə 67 faizini) azərbaycanlılar, 31- 1 Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366. 2 Yenə orada, s. 367. 56 36,7 faizini ermənilər təşkil edir. 1 Əslində əhalinin belə nisbəti Rusiya Qafqaza nüfuz etdikdən və qonşu dövlət- lərdən ermənilərin İrəvan və Naxçıvan vilayətlərinə köçür- dükdən sonra yaranmışdı. Naxçıvan vilayətində 17138 nə- fər müsəlman, 2690 nəfər erməni yaşayırdı. 2 Böyük stra- teji əhəmiyyətə malik olan Naxçıvan diyarının ələ keçiril- məsi daşnakların «böyük Ermənistan» yaratmaq planında xüsusi yer tuturdu. Ona görə ki, bu bölgə iri dəmiryol qov- şağı idi və əlverişli mövqeyə malik idi. Buradan bir xətt İranın Maku xanlığına, oradan da Türkiyəyə, başqa bir xətt Tehrana gedirdi. Bütün bunlar daşnakları özünə cəlb edir, onların dincliyinə haram qatırdı. 3 Ermənistan respub- likası Naxçıvanı özününkü sayırdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edilən zaman İrəvan quberniyasına da- xil olan Naxçıvan dərhal Azərbaycanla birləşməyi qərara aldı. Lakin o zamankı şəraitdə bu birləşmə mümkün ol- madı. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə türk qoşunları Cənubi Qafqazdan getdikdən sonra, Ermənistan hökuməti- nin diyarı ələ keçirmək, onu idarə etmək imkanı əmələ gəlmişdi. Lakin Naxçıvan əhalisi 1918-ci ilin noyabrında müvəqqəti olaraq, müstəqil Araz-Türk Respublikasını ya- ratdılar. Bu respublikanın ərazisi 8696 kv.km idi. 4 Tərkibi- nə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları, Sərdərabad, Uluxanlı, Vedibasar, Kəmərli, Mehri və s. bölgələr daxil idi. Respublikanın yaradılması, bir tərəfdən ermənilərin iddialarını dəf edir, digər tərəfdən isə diyarı Azərbaycanla birləşdirməyə imkan yaradırdı. 1 Həsənli C. Göstərilən əsəri, s.366. 2 Yenə orada, s. 366-367. 3 Dəmirli M., Məmmədli M. Göstərilən əsəri, s.590. 4 Naxçıvan tarixi atlası. Bakı, 2010, s.33. 57 Araz-Türk Respublikası hökumətinin nümayəndələri 1919-cu il yanvarın 4-də Azərbaycan hökumətinə bildir- dilər ki, Naxçıvan həmişə özünü Azərbaycanın tərkib his- səsi hesab etmişdir və Ermənistanın hərbi təcavüzünə qar- şı Azərbaycandan kömək gözləyir. 1919-cu ilin martında Araz-Türk Respublikası Bakıya xüsusi nümayəndə heyəti göndərdi. Nümayəndə heyətinə Bəhram xan Naxçıvanski rəhbərlik edirdi. Bəhram xan özü ilə yerli hökumətin Cə- nub-Qərbi Azərbaycan adı altında Naxçıvanı Azərbaycan Cümhuriyyətinə birləşdirmək təklifini də gətirmişdi. 1 Türklər Naxçıvandan gedəndən sonra ingilislər bu- ranı tutdular. May ayının əvvəlində Naxçıvana gələn ingi- lis generalı Devi Naxçıvan və Şərur qəzalarının nümayən- dələrinə bildiridi ki, bu yerlər Ermənistana aiddir və ona tabe olmalıdırlar. Lakin onun bu fikri rədd edildi və qəti bildirildi ki, Naxçıvan və Şərur qəzalarının müsəlmanları özlərini Azərbaycan respublikasının sakinləri və yaşadıq- ları ərazini Azərbaycan ərazisi hesab edirlər. İngilislər di- yarı öz qoşunları ilə tutaraq, əhalinin açıq etirazlarına bax- mayaraq bu torpaqları zor gücünə daşnaklara verdi. Lakin ingilis qoşunları çıxıb getdikdən sonra dərhal hər yerdə əsl partizan müharibəsi başlandı və daşnak qoşunları darma- dağın edilərək ərazidən qovuldu. Azərbaycanla Ermənistan arasında ərazi mübahisə- lərini Ermənistanın xeyrinə həll etmək üçün Birləşmiş Dövlətlərin Ali Komissarlığı Naxçıvan və Şərur-Dərələ- yəz qəzalarında «neytral zona» yaratmaq, bununla da hə- min əraziləri Azərbaycanın nəzarətindən çıxarmaq istə- 1 Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: «Ay- Ulduz», 1996, s. 161. 58 yirdi. 1 Azərbaycan hökuməti bu məsələdə ona edilən təz- yiqləri dəf edərək, o şərtlə «neytral zona» yaradılmasına razılıq vermişdi ki, həmin ərazidə Azərbaycanın suveren hüquqları saxlanmış olsun. Ermənistan dəfələrlə Naxçıvan ərazisinə basqın edib, əhalini qılıncla, zor gücünə təslim etməyə çalışdı. Lakin çoxlu qurbanlara baxmayaraq naxçıvanlılar əyilmədilər, təslim olmadılar. Bu ərazidə «neytral zona» yaratmaq istə- yənlərə öz fikirlərini qəti olaraq bildirdilər: «Biz – haki- miyyət və əhali – onlara yekdilliklə bildiririk ki, bu ölkəni əslində Azərbaycan respublikası ilə birləşdirmişik və əgər sülh (Paris – İ.H.) konfransı bizi öz respublikamızdan ayırsa, xalq mədəni dövlətlərin alovlarında məhv olmağa razı olar, amma Azərbaycandan ayrılmağa yox». Naxçıvanlıların dəyanəti və Azərbaycan hökuməti- nin səyləri nəticə etibarı ilə Ermənistanın Naxçıvana yiyə- lənmək niyyətlərini puça çıxartdı. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycan ərazisinin qorunub saxlanılması əsasən müm- kün oldu. Azərbaycan hökumətinin inadlı və məqsədyönlü fəaliyyəti nəticəsində erməni iddialarının qarşısı alındı. Lakin ermənilərlə mübahisəli ərazilər Cənubi Qafqazda sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra daşnak-bolşevik sayağı həll edildi. Zəngəzur qəzası Ermənistana verildi. Qazax qəzasının dağlıq hissəsi–Dilican Azərbaycan xalqı- nın iradəsi əleyhinə ondan alındı. Naxçıvan diyarının mə- sələsi naxçıvanlıların mübarizəsi ilə 1920-ci ilin dekab- rında həll edildi və o, yenidən Azərbaycanla birləşdirildi. 1921-ci il martın 16-da RSFSR-lə Türkiyə arasında bağ- 1 Азербайджанская Республика. Документы и материалы. 1918-1920 гг. – Баку: «Елм», 1998, с.300-301. 59 lanan müqaviləyə görə Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı və ona muxtariyyət statusu verildi. 1 Dağlıq Qa- rabağın 1921-ci il iyulun 4-də Ermənistana verilməsi haqqında RK(b)P MK Qafqaz bürosunun səhv və zərərli qərarı bir gün sonra ləğv edildi. 2 Plenum Dağlıq Qaraba- ğın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu qəti və birmə- nalı şəkildə qəbul etdi. Lakin 1923-cü il iyulun 7-də Dağ- lıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin təşkili kobud səhv idi və gələcək bəlaların əsası bununla qoyuldu. Göründüyü kimi, ərazi müharibələri və sərhəd müna- qişələri daşnak-bolşevik sayağı «həll edildikdən» sonra Azərbaycan ərazisi 86,6 min kvadrat kilometr qaldı. Sovet imperiyası özünün ilk illərindəcə Azərbaycanın 30 min kvadrat kilometrə qədər ərazisini hissə-hissə alıb erməni- lərə verdi. Rusiya Federasiyasının köməyi ilə 90-cı illərdə daha 16 min kvadrat kilometr ərazimiz işğal edildi. Azər- baycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə cəmi 9,8 min kvad- rat kilometr ərazisi olan Ermənistan indi 46 min kvadrat kilometrə qədər Azərbaycan ərazisinə nəzarət edir. Azərbaycan xalqı torpaqlarımızın itirilməsi faktı ilə barışmayacaq, onların geri qaytarılması istiqamətində bü- tün səyləri ilə mübarizə aparacaqdır. 1 Gümrü, Moskva və Qars müqavilələri (Azərbaycan, türk, rus və fransız dillərində). Naxçıvan, 2004, s.26. 2 Köçərli T. Qarabağ (Qarabağ tarixinin saxtalaşdırılması əleyhinə). Bakı: “Elm”, 2002, s.383-386. |