Eron arxitekturasi

ERON ARXITEKTURASI.

Irta Osiyo va Eron irta asr madaniyatining mushim ichoqlaridan shisoblanadi. Feodalizm davrida Irta SHarq mamlakatlari halqlari arxitekturasi Irta Osiyo, Kavkazorti va Eroning antik davri arxitekturasi an’analariga suyangan holda rivojlandi. VII-VIII asrlarda bu mamlakatlar erlarning arablar tomonidan, keyinroq XI asrda turklar, XIII asrda mig’illar tomonidan bosib olinishi bu erdagi halqlar arxitekturasiga, uning taraqqiyotiga iz ta’sirini itkazdi. Buni arablar istelo qilgan erlarda islom dini tarqalishi va shu din bilan boqliq holda diniy me’morlik binolarining paydo bilganligi va rivojlanishini kirish mumkin.

Dastlab shunday diniy binolar bevosita arab me’morligi an’analarida qurildi. Ustunli masjidlar shudar jumlasidandir. Lekin tezda arab halifaligiga kirgan mamlakatlar me’morligida iziga hos kirinish paydo bila boshladi. Arab me’morligi an’analari ijodiy irganilgan holda mahalliy me’morlik an’analari bilan boyidi, me’morlikning yangi turi paydo bildi. Tirt ayvonli binolar qurilishi bu davrda keng tarqaldi. Bu tipdagi binolar diniy me’morlikda (masjid, madrasa) shamda fuqoro me’morligida (saroy, karvonsaroy) keng foydalanildi.
Tirt ayvonli binolar odatda katta tirtburchak shaklida qurilgan bilib, uning irtasi shovli, tirt tomoni esa shovliga qaratib qurilgan nayzasimon arkali ayvon bilan irab chiqilgan. Masjidning old tomonida katta peshtoq va minoralar mavjud. Bulardan tashqari, bu erlarda peshtoqli-qubbali binolar sham kiplab qurilgan. XII asrda qurilgan binolarning kipgina qismi, asosan pishiq g’isht va turli shildagi terrakota plitaplari bilan bezatilgan. Keyingi asrlardan boshlab sirli sopol plitalar, geometrik shamda isimliklar dunyosi elementlaridan tizilgan naqshlar bilan bezash keng tarqaldi.
Eronda feodalizm V-VI asrlardan boshlandi. Bu davr (VII asrgacha bilgan davr) me’morligi quldorlik davri me’morligi an’analari bilan bog’liq. VII asrda arablarning Eronga kirib kelishi shu erdagi feodal madaniyat taraqqiyotini birmuncha sustlashtiradi. Arab me’morligi ta’sirida VIII-IX asrlarda bu erda masjidlar qurilishi keng rivojlanadi. IX asrdan boshlab, Eron arablarga qaramlikdan qutula boshlaydi. U feodal munosabatlarining eng rivojlangan davriga qadam qiydi.
Bu rivojlanish XV asrgacha davom etdi. Me’morlikda sezilarli yutuqlar qilga kiritildi. Bu davrda qurilgan binolar ichida tirt ayvonli masjidlar alohida irin egallab, Isfahon va boshqa shasharlarda kiplab qurilgan. Eronda saqlanib qolgan kipgina maqbaralar davrning hurmatli kishilariiga atab qurilgan. Ular bir necha kirinishda, ya’niy minorasimon, qubbasimon, yoki kipqirrali prizmasimon shaklda bilib, tepa qismi esa yarim sferik shaklidagi gumbaz yoki chodirsimon shakl bilan tugallangan. Ba’zi maqbaralar peshtoq-gumbaz tipida bilgan.
Eroning kipgina shashar va qishloqlarida kiproq minorasimon maqbaralar keng tarqalgan. Hurosandagi Kobus maqbarasi shunday tipda ishlangan qadimiy (1006-1007) yodgorliklaridan shisoblanadi.


Savollar

1. 
   Eron arxitekturasining ilk irta asrlar davrida qanday ikii tipdagi masjidlar tarqalgan edi?
   
2. 
   Hovlili tirt ayvonli kompozitsiya qaysi binolarda aks etgan?
   
3. 
   Qaysi inshoatlarda Qavomitdin SHeroziy ishlab chiqqan izaro kesishgan ravoqlar qillanilgan?
   
4. 
   Qaysi shashar jomesining qisimni A.Navoiy qayta qurdirgan?
   
5. 
   Isfahondagi Maydoni shosh majmuasi qanday inshoatlardan iborat? Ularning izaro birikituvchi qanday?