Əsas məsələl

43. Kompleks birləşmələrin təsnifatı. 
Kompleks birləşmələrin təsnifatı.
 Daxili sferanın yükün
ə görə 4 qrupa ayrılır. 

58 
 
NH
2 
   O   ─ CO  
O 
NH
2
─CH
2
 
1.
  Kation 
kompleks 
birləşmələr
 
– 
daxili 
sfera 
+ 
yüklü 
olur 
(
)
[
]
(
)
[
]
−
+
−
+
2
4
2
4
2
3
6
2
SO
O
H
Cu
Cl
O
H
Cr
 bunlar  (H
2
O)
  akva  kompleksl
ərdir.  NH
3
  liqand 
olarsa ammin kompleksl
ər adlanır 
[
]
[
]
−
+
−
+
2
4
2
4
3
2
4
2
4
3
)
(
)
(
SO
NH
Cu
SO
NH
Sn
 
2.
  Anion 
kopleks 
bir-lər
 
– 
daxili 
sfera 
m
ənfi 
yüklü 
olur. 
[
]
(
)
[
]
(
)
[
]
−
−
+
−
+
2
4
2
3
6
3
3
6
3
;
;
OH
Jn
Na
OH
Al
Na
AlF
K
 liqandlar  tur
şu  anionları  olarsa  (F
-
,Cl
-
,CN
-
,SO
4
2-
)
  –  asidokompleksl
ər,  OH  olarsa  hidroksokomplekslər  oksigenli 
tur
şuların qalıqları olarsa oksokomplekslər adlanır. 
3.
  Neytral  kompleks  birləşmələr  –  bir  sferalı  kompleks  birləşmədir.  Belə  k.bir-də 
h
əm yüklü həm də yüksüz liqandlar ola bilər. 
[
]
(
) (
)
[
]
[
]
0
5
0
0
0
3
3
2
3
0
0
2
3
4
4
)
(
)
(
CO
Fe
NH
NO
Co
NH
Cl
Pt
−
+
−
+
 
4.
  Helat kompleks birləşmələr – polidendant liqandların kompleks əmələgətiricinin   
ətrafında koordinasiyasından ə\g-ir 
Cu(OH)
2
 + 2N
2
H – CH
2
 – COOH 
→ OC ─                          
 
                                                           H
2
C 
─         
 
                 Bel
ə k.b. daha davamlı olur. 
 
44. Kompleks birləşmələrin oxunması. 
   
N
əzəri  və  tətbiqi  kimyaya  dair  Beynəlxalq  nomenklatura  komissiyasının  qəbul 
etdiyi q
ərara əsasən kompleks birləşmələr aşağıdakı ardıcıllıqla oxunur: 
   
1.  lk növb
ədə kation, sonra isə anion adlandırılır. 
   
2. Liqandların 
əvvəlcə mənfi, sonra neytral (yəni su, ammonyak, ammin və s.) və 
daha sonra müsb
ət yüklü hissəciklər adlandırılır. 
   
3. Elektrom
ənfi liqandları adlandırmaq üçün onların latınca adlarının axırına “O” 
h
ərfi əlavə edilir.  
Cu 

59 
 
   
4.  Kompleks  birl
əşmələrdə  eyni  liqand  bir  neçə  molekul  olarsa  onların  miqdarı 
yunanca 
ədədlərin  adından  istifadə  olunur.  Məsələn,  1-mono,  2-biş,  3-tris,  4-tetra,  5-
penta, 6-heksa, 7-hepta, 8-okta v
ə s. 
   
5.  Anion  kompleks  birl
əşmələrdə  kompleks  ionu  adlandırmaq  üçün  kompleks 
əmələgətirici metalın axırına “at” şəkilçisi əlavə edilir və mötərizədə onun oksidləşmə 
d
ərəcəsi göstərilir. Məsələn, Ferrat, platinat, merkurat, kuprat və s. 
 
B
əzi kompleks birləşmələrin adları. 
 
Kompleks birl
əşmələrin kimyəvi 
formulu 
Kompleks birl
əşmənin adı 
[
]
3
6
3
)
(
CI
NH
Co
 
[
]
4
4
3
)
(
SO
NH
Cu
 
[
]
4
6
2
)
(
SO
O
H
Fe
 
[
]
6
4
)
(CN
Fe
K
 
[
]
6
3
)
(CN
Fe
K
 
[
]
4
2
HgJ
K
 
[
]
4
2
3
)
(
CI
NH
Pt
 
Heksaamin kobalt (III) xlorid 
Tetraamin kuprum (II) sulfat 
Heksaakva ferrium (II) sulfat 
Kalium heksasiano ferrat (II) 
Kalium heksasiano ferrat (III) 
Kalium tetrayodo merkurat (II) 
Diamin platin (IV) xlorid 
 
 
 
 
 
 
 
45. Kompleks birləşmələrin davamsızlıq sabiti və tətbiqi 
Kompleks birləşmələrin davamlılığı.
 
 Kompleks  ion  tam  v
ə  natamam  diss.  uğraya  bilər.  bu  K  ilə  ifadə  olunur.  Çox 
kompleksl
ərdə daxili sfera dissosiasiya etmir. 

60 
 
[
]
[
]
−
+
+
↔
4
6
6
4
)
(
4
)
(
CN
Fe
K
CN
Fe
K
 
Kompleks  birl
əşmələrdə  davamsızlıq  sabiti  kompleks  qrupun 
dissosiasiyasına 
əsaslanır.  Çox  dissosiasiya  edirsə  davamsızdır,  az  dissosiasiya  edirsə 
əksinə. 
Kompleks qrup m
ərhələli 
dissosiasiya edirs
ə ümumi davamsızlıq sabiti ayrı-
ayrı 
m
ərhələlərin 
davamsızlıq sabitinin hasilin
ə bərabərdir. 
K
D.S
=K
1D.S
∙
K
2D.S
∙∙∙∙
 
46. Elektroliz. 
Ərimiş və ya məhlul halında elektrolitlərdən elektrik cərəyanı keçdikdə  
 elektrodlar  üz
ərində  gedən  oksidləşmə-reduksiya  prosesi    elektroliz    adlanır. 
Elektroliz n
əticəsində elektrik enerjisi  kimyəvi enerjiyə  çevrilir.  
          Elektroliz  prosesini  aparmaq  üçün 
ərimiş  və  ya  məhlul  halında  olan 
elektrolit
ə elektrodlar  daxil edilir və  onlar sabit cərəyan mənbəyi ilə birləşdirilir. 
Dövr
ə  qapandıqda    ionların  nizamsız  hərəkəti  müəyyən  nizamlı  hərəkətlə  əvəz 
olunur. Bu zaman müsb
ət ionlar – katoda,  mənfi ionlar isə – anoda doğru hərəkət 
edir.  Katodda  –  reduksiya,  anodda  is
ə  oksidləşmə  prosesi  baş  verir.  Hər  iki 
elektrodlarda  ionlar yüksüzl
əşir.   Mis. 
 
   Na 0H (
ərinti) 
 
 
                    (-) K                             Na
+
        0H
-                    
                       A (+) 
     Na
+
  +  1e
-
  =  Na
0
                                                40H
-
  -  4e
-
 = 0
2
 + 2H
2
0 
       Elektrolizin    molekulyar  t
ənliyi belədir:      
 4 Na 0H                  4Na   +   0
2
   +   2H
2
0 
        Elektrolitl
ərin  suda  məhlullarının  elektroizi  bir  qədər  mürəkkəbdir,  belə 
ki,  bu  halda    prosesd
ə  həmçinin  su  molekulları  da  iştirak  edir.  Mis.  Na  Cl 
m
əhlulunun elektrolizini  nəzərdən keçirək. 
                                                    Na Cl  ( m
əhlul ) 

61 
 
 
 
            ( - )  K                        Na
+  
 +   Cl
-
                        A ( + ) 
2H
2
0  +  2e
-
   =  H
2
 +  20H
-
                                   2Cl
-
  -  2e
-
  =   Cl
2
 
         2Na
+
  +  2  0H
-
 =  2Na 0H 
Elektrolizin  molekulyar t
ənliyini  yazaq: 
                  2NaCl   +   2H
2
0                    H
2
  +   2Na0H   +   0
2
 
Anion  oksigenli olarsa,  h
ər iki elektrodlarda  su molekulları  iştrirak  edəcəkdir.  
Miss.  Na
2
S0
4
 
                                                 Na 
2
S0
4  
( m
əhlul ) 
 
      (-) K                               2Na
+
  +  S0
4
2-
                        A ( + ) 
2H
2
0  +  2e
-
   =     H
2
 +  20H
-                                
          2H
2
0   -  4e
-
  =    0
2
  +  4H
+
 
         2Na
+
  +   20H
-
  =    2Na0H                              2H
+
   +   S0
4
2-
 =      H
2
 S0
4
 
      Elektrolizin molekulyar t
ənliyini yazaq: 
        2Na
2
S0
4   
+  6 H
2
0                      2H
2
  +  4Na 0H   +   0
2
   +   2 H
2
S0
4
 
       Sulu m
əhlullarda katodda metal kationlarının reduksiyası zamanı aşağıdakıları 
bilm
ək vacibdir : 
1.
  Li  -    …    Al  –adək  (  Al  də  daxil  olmaqla  )    metalların  əvəzinə    su 
molekulları reduksiya olunur 
2.
  Cu -…  Au  metalların  özləri tam reduksiya olunurlar 
3.
  Al  -..    H-ədək  olan  metallar    su  molekuları    ilə  birlikdə  reduksiya 
olunurlar. 
                  T
əcrübə göstərir ki,  1-valentli  ionu yüksüzləşdirmək üçün  1,602 
.
 10
- 19 
 Kl 
elektrik yükü t
ələb olunur.  1 mol üçün bu rəqəm  1,602  10
-19
 x  6,02 
.
 10
23
 = 96500 
Kl.  Bu,  Faradey    ədədi adlanır. 
Əgər ion 2-valentli olarsa, bu rəqəm 2 dəfə, 3-
valentli   olarsa-   3 d
əfə  və s . artıq  olacaqdır.                    
              Faraldey bu hadis
əni öyrənərkən 2  qanun kəşf edir : 
1.
  Elektroliz  zamanı  elektrodlarda  ayrılan  maddələrin  miqdarı  ,  elektro-
litdən keçən elektrik yükünün miqdarı  ilə  düz   mütənasibdir. 

62 
 
2.
  Müxtəlif  birləşmələrin  elektrolizi  zamanı  eyni  miqdarda  elektrik  yükü 
elekrodlarda  ekvivalent  miqdarda  maddə  ayırır 
           H
ər iki qanunun imumiləşdrilmiş riyazi formulu belədir 
                                                             EIt 
                                               m   =   ---------   
                          96500 
             Burada,  m -  eletrodlarda ayrılan madd
ə  miqdarı,   I -  elektrik cərəyanı, A
0
 ,   
      E -  kimy
əvi  ekvivalent. 
METALLARIN  GƏRG NL K  SIRASI 
          Metalların 
ən  əsas  xassələrindən  biri  valent  elektronlarını    asanlıqla 
vermələridir.
  Bu  xass
ə  bütün  metallarda  eyni    olmayıb  onların  aktivliyilə 
əlaqədardır. 1865-ci ildə rus alimi Beketov metalları  onların aktivliyinin azalması 
istiqam
ətində  bir  sıraya  düzərək  onu  sıxışdırıcı  sıra  (  gərginlik  sırası) 
adlandıırmı
şdır.  Hazırda  bu  sıranı    metalların  standart  elektrod  potensialları 
sırası adlandırırlar 
   Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Ni, Sn, Pb,  / H /,  Cu, Hg, Ag, Pt, Au  
       G
ərginlik sırası  metalların aşağıdakı kimyəvi xassələrini xarakterizə edir                    
1.
  Hər  bir  metal  özündən  sonra  gələn  metalları  onların  duz 
məhlullarından sıxışdırıb çıxarır. 
2.
  Sırada hidrogendən əvvəl  yerləşən     metallar   oksidləşdirici olmayan 
duru turşulardan hidrogeni sıxarır. 
3.
  Sırada  soldan sağa getdikcə , yəni metalların elektrod potensiallarının 
qiyməti artdıqca,   oların  kimyəvi  aktivliyi  azalır  və   s. 
 
          Qeyd  etm
ək  lazımdır  ki,  dövri  sistemdə  elementlərin  kimyəvi  aktivliyi 
ionla
şma  enerjisi  ilə  müəyyən  olunduğu  halda,  standart    elektrod  potensialları 
sırsında bu aktivlik a
şağıdakı 3  mərhələdən asılıdır 
 
1.
  Sublimasiya  enerjisi 
2.
  onlaşma enerjisi 
3.
  Hidratlaşma enerjisi 
 

63 
 
                1  v
ə  II    proseslər    -      endotermik,    III  proses    isə    ekzotermikdir.    Bu 
enerjil
ərin  cəmi nə qədər az olarsa, metal bir o qədər aktiv olar.Bu  səbəbdən  Li  
sırada    1-ci   yerd
ə   durur. 
 
47. Metalların korroziyası. 
Korroziya  metalların 
ətraf mühitin təsirindən dağılması olub,  öz-özünə baş 
  ver
ən oksidləşmə reduksiya prosesidir. 
         Getm
ə mexanizminə görə  korroziya  2  tipə bölünür : 
1.
  Kimyəvi  korroziya 
2.
  Elektrokimyəvi  korroziya 
Kimyəvi  korroziya   a).  quru  qazların    ( 0
2
, H
2
S,  S0
2
,  C0
2
  v
ə s. )    və    
   b).    qeyri    elektrolitl
ərin    (  neft,  kerosin,  benzin,    sürtkü    yağları    və  s  )  təsirindən 
yaranır. 
Elektrokimyəvi  korroziya elektrolit  mühitind
ə baş  verir. Misal olaraq  Fe-in Cu  ilə 
xlorid tur
şusu  mühitində kontaktını göstərmək olar.  
            D
əmirin rütubətli havada korroziyası  65% artıq. Temperaturun artması həmçinin 
korroziyanın sür
ətini atırır 
Al  il
ə  Cu  rütubətli havada kontaktda olduqda , həmçinin korrroziya baş verir. 
Korroziyadan  mühafiz
ə üsulları aşağıdaklardır 
 
1.
  Qoruyucu örtük  ( Zn, Sn, Pb, Ni və Cr ilə ) 
2.
  Legirlənmə -  metala   qeyri-aktiv  komponentlərin qatılması  ( məs. 
Cr, Ni, Ti, V  və s. ) 
3.
  Mühitin tərkibinin dəyişdirilməsi  -   elektrolitə korroziyanı ləngidən 
maddələrin    -   ingibitorların   qatılması. V
ə s . 
 
 
48. Dəmir haqqında ümumi məlumat. 
D
əmir vııı qrupun əlavə yarımqrupunda yerləşir.Elektron formulu aşağidaki kimidir:     
+26
Fe1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
3d
6
4s
2
 
D
əmir  birləşmələrində  əsasən  +2  və  +3oksidləşmə  dərəcələrigöstərir.  Dəmir 
birl
əşmələrində  əsasən  +2  və  +3  valentlik  göstərir.Dəmirin  +6  oksidləşmə  dərəcəsi 
göst
ərdiyi birləşmələri (ferratlar) da məlumdur. Məsələn, kalium-ferrat K
2
FeO
4
, barium-
ferrat BaFeO
4
 

64 
 
 
 
49. Dəmirin təbiətdə yayılması. 
 
B
əziqədim    dillərdə  dəmir  “səma  daşı”  adlanır.  Dəmirə  daha  çox  aşağıdakı 
mineralların t
ərkibində təsadüf olunur: 
CuFeS
2—
mis  kolcedanı,  FeS
2
-pirit,  Fe
3
O
4
-maqnetit,  Fe
2
O
3
-hematit,  FeCO
3
-siderit  , 
FeCr
2
O
4
-xromit.  Bir  çox  mineral  sularda  d
əmir  (II)  hidrokarbonat  Fe(HCO
3
)
2
  olur. 
D
əmir  canlı  təbiətdə  böyük  əhəmiyyətə  molikdir.  O,  qandakı  hemoqlobinin  tərkib 
hiss
əsidir. 
 
Alınması. D
əmiri aşağıdakı üsullarla almaq olar. 
1.D
əmir oksidlərinin hidrogenlə reduksiyası ilə: 
Fe
2
O
3
 + 3H
2
௧
→
 2Fe + 3H
2
O 
2.D
əmir oksidlərindən alüminotermiya üsulu ilə dəmiri reduksiya etməklə: 
Fe
2
O
3
 + 2Al 
௧
→
 2Fe + Al
2
O
3
 
3Fe
3
O
4
 + 8Al 
௧
→
 9Fe +4 Al
2
O
3
 
2.
 
D
əmir oksidlərindən karbon (II) oksidlə reduksiya etməklə:
 
Fe
2
O
3
 + 3CO 
௧
→
 2Fe + 3CO
2
 
4. kivalentli d
əmir duzlarının suda məhlullarının elektrolizi ilə: 
FeSO
4
 + 2H
2
O 
௘௟௘௞௧௥௢௟௜௭
ሱۛۛۛۛۛۛሮ
  2Fe +H
2
↑ + O
2
↑ + H
2
SO
4
 
 
50. Dəmirin fiziki və kimyəvi xassələri. 
 
Saf  d
əmir  gümüşü-ağ  rəngli  plastik  metaldır.  Dəmirin  sıxlığı  7,87  q/sm
3
, 
ərimə 
temperaturu 1539
o
C-dir. D
əmir maqnit xassələrinə malikdir. 
  Yüks
ək təmizlikdə dəmir kimyəvi davamlıdır, lakin müxtəlif qarışıqları olan adi 
d
əmir nəm havada tez paslanır. 
4Fe + 3O
2
 + 6H
2
O 
→ 4Fe(OH)
3
 
Fe + S 
→ FeS 
Fe + CuSO
4
 
→ FeSO
4
 + Cu 
Fe + 2HCl 
→ FeCl
2
 + H
2
 
3Fe + 2H
3
PO
4
 
→ Fe
3
(PO
4
)
2
 + 3H
2
 
2Fe + 3Cl
2
     ௧   
ሱۛሮ
 2FeCl
3
 
2Fe + 6H
2
SO
4
(qatı) 
     ௧   
ሱۛሮ
Fe
2
(SO
4
)
3
 + 3SO
2
↑ + 6H
2
O 
Fe + 4HNO
3
 (qatı) 
     ௧   
ሱۛሮ
 Fe(NO
3
)
3
 + NO
↑ + 2H
2
O 
3Fe + 2O
2
     ௧   
ሱۛሮ
 Fe
3
O
4
 
3Fe + 4H
2
O 
     ௧   
ሱۛሮ
 Fe
3
O
4
 + 4H
2
↑ 

65 
 
FeCl
3
 + 3NaOH 
→ 3NaCl + Fe(OH)
3
↓ 
4FeCl
3
 + 3K
4
[Fe(CN)
6
] 
→ Fe
4
[Fe(CN)
6
]
3
↓ + 12KCl 
3FeCl
2
 + 2K
3
[Fe(CN)
6
] 
→ Fe
3
[Fe(CN)
6
]
2
↓ + 12KCl 
 
 
 
 
51.Metalların ümumi xassələri. Ərintilər. 
 
Hal-hazırda m
əlum olan kimyəvi elementlərdən 85-i metaldır. I, II, III qrupların 
h
əm əsas və həm də əlavə yarımqruplarının hamısı (H və B müstəsna olmaqla) metaldır. 
IV, V, VI, VII v
ə VIII qrupların isə əlavə yarımqrupları metallardan ibarətdir. 
 
IV qrupun 
əsas yarımqrupunda C və Si-dan başqa bütün elementlər metallardır; V 
qrupun 
əsas  yarımqrupunda  Sb  və  Bi,  VI  qrupun  əsas  yarımqrupunda  isə  yalnız 
polonium (Po ) metaldır. 
 
Dövri  sistem  c
ədvəlində  berilliumdan  astata  diaqonal  xətt  çəkilmiş  olarsa,  onun 
yaxınlı
ğında (yuxarıda və aşağıda) yerləşən elementlərin: Be, Al, Ti, Ge, Nb, Sb, və s. 
ikili xass
əyə malik metallar (yəni amfoter metallar) olduğunu görərik. 
 
 
         Metallar ümumi fiziki xassələrə malikdir. Bu xass
ələr aşağıdakılardır: 
 
1) plastiklik, 2) metal parıltısı, 3) yüks
ək istilik və elektrik keçiriciliyi 
 
Plastiklik
─ metalın yumşaqlıq xassəsidir. Plastiklik Au, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe 
sırası üzr
ə azalır. Metal parıltısı metaldakı “elektron  qazının” işıq şüalarını güclü əks 
etdirm
ək qabiliyyətidir. 
 
Metallarda  istilik və elektrik keçiriciliyi kristal q
əfəsində sərbəst elektron-ların 
yerl
əşməsi ilə əlaqədardır. 
 
Temperatur  artdıqca  metal  ionlarının  r
əqsi  hərəkəti  güclənir,  bu  isə  metaldakı 
s
ərbəst  elektronların  istiqamətlənmiş  hərəkətinə  mane  olur,  yəni  metalın  elektrik 
keçiriciliyi azalır- mütl
əq sıfır (T= -273
0
C) temperaturuna yaxınla
şdıqca bir sıra metallar 
mütl
əq  keçiriciliyə  malik  olur.  Metalların  digər  fiziki  xassələri:  ərimə,  qaynama 
temperaturları,  b
ərkliyi,  sıxlığı  onların  atomlarının  fərdi  xassələrindən,  kütləsindən, 
nüv
əsinin yükündən, metal rabitəsinin davamlı olmasından aslıdır. 
 
Civ
ə və fransiumdan başqa bütün metallar adi temperaturda bərk maddələrdir. Ən 
asan  əriyən  metal  civə  (-38
0
C)  v
ə  ən  çətin  əriyən  metal  isə  volframdır.(3390-
3410
0
C).  1000
0
C-d
ən  yuxarı  temperaturda  əriyən  metallar:  Fe,  Mn,  Cr,  Cu  çətin, 
1000
0
C-d
ən aşağı temperaturda əriyən metallar: Li, Na, Al, Ca və s. asan əriyən metallar 
adlanır. 
Sıxlı
ğına görə (xüsüsi çəkisinə) metallardan ən yüngülü litium-Li=0,53 q/sm
3
, ən 
ağırı osmiumdur (22,6 q/sm
3
). 
 
Sıxlı
ğı 5 q/sm
3
-d
ən böyük olan metallar ağır metallardır: Zn, Fe, Cu, Hg, Ag, Pt 
v
ə s. sixliği 5 q/sm
3
-d
ən kiçik olanlar isə yüngül metallar: Li, Na, Mg, Al adlanır. 
 
 

66 
 
B
ərkliyinə görə ən bərk metal xrom, ən yumşaq metal isə qələvi metallar: Na, 
K, Rb, Cs hesab olunur. 
 
Texnikada metallar a
şağıdakı qruplara bölünür: 
 
1) Qara metallar: Fe, Mn, Cr v
ə onların ərintiləri. 
 
2) Əlvan metallar: Al, Mg, Ca, Cu, Pb, Sn, Zn v
ə s. 
 
3) Nadir metallar: Li, Be, V, Mo, W v
ə s. 
 
4) Qiymətli metallar: Pt, Au, Ag, Zr, Os, Pd v
ə s.