Əsas məsələl

 
54. Ca-un  fiziki və kimyəvi xassələri. 
Fiziki  xassələri.
 Dig
ər metallar Mg, Ca,  Ba  gümüşü ağ yumşaq metallardırlar. 
Elektriki istiliyi yax
şı keçirirlər.  Mg səthi havada qaldıqda qoruyucu oksid təbəqəsi  ilə 
örtülür.    Mg-  üç,  Ca-  altı,    Ba-  yeddi  izotopu  vardır.    Mg-u  toz  halında  v
ə  ya  lent 
şəklində şüşə qablarda,  Ba – isə kerosində (tavada oksidləşərək müxtəlif birləşmələrə 
çevrilirl
ər) saxlayırlar.  
Kimyəvi  xassələri.
  Aktiv  metallarda,  reduksiyaedicilik  qabiliyy
əti  qələvi  metal-
lardan azdır.  Mg qızdırıldıqda Ca  is
ə adi şəraitdə su, oksigen, hallogenlərlə reaksiyaya 
girirl
ər. 

74 
 
)
(
,
,
)
(
2
2
2
3
3
,
)
,
,
(
;
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
2
2
kibrid
MeC
C
Me
H
BeO
MgO
O
H
Be
Mg
H
OH
Me
O
H
Me
Si
Me
Si
Me
MeHal
Hal
Me
MeS
S
Me
P
Me
P
Me
X
H
Be
MeH
H
Me
N
Me
N
Me
MeO
O
Ba
Ca
MeO
O
Me
Ba
Sr
Ca
MgO
O
Mg
BeO
O
Be
t
t
t
t
t
t
t
t
t
→
+
+
→

+
+
→
+
→
+
→

+
→

+
→

+
→
+
→

+
→

+
→

+
→
+
→

+
→

+
 
 
C 
S
ənayye əməliyyatlı CaCl
2
(Ca    
) a
şağıdakı üsullarla alırlar. 
 
 
C 
CO
CaC
C
CaCO
CO
CaC
C
CaO
CaC
CaH
Ca
CH
t
3
4
;
;
4
5
2
2
3
2
2
2
4
+
→
+
+
→
+
+
→

+
 
II  A
  yarımqrup  elementleri  qeyri  metal  oksidl
ərindən  metal  oksidlərindən 
duzlardan metal v
ə q\m-ı sıxışdırıb çıxardır 
Si
MeO
SiO
Me
C
MeO
CO
Me
+
→
+
+
→
+
2
2
2
2
 
2
2
3
3
2
2
int
3
2
2
2
3
2
3
H
N
Me
NH
Me
Ti
MeO
TiO
Me
Al
MeCl
AlCl
Me
i
er
+
→
+
+
→
+
+
→
+
 
O
H
S
H
MeSO
SO
H
Me
H
MeSO
SO
H
Me
d
2
2
4
4
2
2
4
4
2
4
4
5
4
+
+
→
+
+
=
+
 
−
q
SO
H
4
2
 qatılı
ğından  asılı olaraq  S, SO
2
-d
ə alına bilər. 
O
H
O
N
NO
Me
HNO
Me
2
2
2
3
3
5
)
(
4
10
4
+
+
→
+
−
d
HNO
3
duruldu
ğundan  asılı  olaraq  NH
3
, 
NH
4
NO
3
, NO, N
2 
alına bil
ər. 
Ca yarımqrupu üzvi madd
ələrlə  də q/t-də alırlar. 
2
2
2
2
)
(
2
;
)
(
2
H
Ba
RCOO
Ba
COOH
R
H
Ca
RO
Ca
OH
R
+
→
+
−
+
→
+
−
 
Oksid, peroksid, hidroksid və duzların tətbiq sahələri. BeO və Be(OH)
2
 
amfoterdirlər
; 
2
2
4
4
2
2
2
4
4
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
;
2
)
(
2
2
;
)
(
O
H
BaSO
SO
H
BaO
O
H
CaSO
SO
H
CaO
O
H
CaO
O
H
OH
Ca
MeO
O
MeO
OH
Me
O
H
MeO
+
=
+
+
=
+
+
=
+
→
+
→
+
 
CaO-sönm
əmiş əhəng adlanır. 
2
3
5
2
3
2
2
2
)
(
)
,
,
(
NO
Me
O
N
MeO
MeCO
CO
MeO
Ba
Sr
Ca
Me
O
H
MeCl
HCl
MeO
=
+
→
+
=
+
→
+
 
CaO-tipli  oksidl
ər bütün turşularla  duzlar əmələ gətirir. 
MgO + tur
ş=duz + H
2
O 

75 
 
Əsaslarından  Ca(OH)
2
,    Ba(OH)
2
  q
ələvidirlər.Turşu oksidləri, turşular, duzlarla, 
amfoter  
əsaslarla, qüvvətli turşularla duzlar əmələ gətirir. 
O
H
MeCO
CO
OH
Me
2
3
2
2
)
(
+
→
+
O
H
NO
Me
O
N
OH
Me
2
2
3
5
2
2
)
(
)
(
+
→
+
 
O
H
MeSO
SO
H
OH
Me
2
4
4
2
2
)
(
+
→
+
2
2
2
2
)
(
)
(
OH
Cu
MeCl
CuCl
OH
Me
+
→
+
 
O
H
AlO
Ca
O
Al
OH
Ca
2
2
2
3
2
2
)
(
)
(
+
→
+
 
Ca(OH)
2
 – sönmü
ş  əhəng  adlanır.Tikintidə  istifadə olunur. 
Xlorlu  
əhəngdən dezinfeksiya işlərində istifadə olunur. 
O
HCl
CaCO
H
CO
OCl
Ca
O
H
CaCl
ClO
Ca
OH
Ca
Cl
+
+
→
+
+
+
+
→
+
3
2
2
2
2
2
2
2
2
)
)
(
2
)
(
)
(
2
 
Duzları  v
ə    kristalhidratları  bir  çox    yerlərdə  tətbiq  olunur.
O
H
CaSO
2
2
4
2
)
(
⋅
-
yum
şaldılmış qips; 
O
H
CaSO
2
4
2
⋅
-t
əbii qips; 
−
4
CaSO
susuz qips; 
−
3
CaCO
əhəng daşı, mər-
m
ər, təbaşir kimi  istifadə olunur. 
2
3
CO
MeO
MeCO
+
→
2
2
2
2
3
)
(
)
(
O
NO
Me
NO
Me
+
→
 
O
H
CO
MeCO
HCO
Me
2
2
3
2
3
)
(
+
+
→
 
Mg-fotoaparatlarda  i
şıqlandırıcı güllə və mərmi ist-də, xalitə  istehsalında  geniş 
i/o-nur.  Ca-dan  piromet-da    b
əzi  metalların  alınmasında,  müxtəlif  ərintilərin    alınma-
sında (Be, Mg, Al, Cu v
ə s. metallarla birlikdə) istifadə olunur. 
 
 
 
55. Suyun codluğu və onun aradan qaldırılma üsulları. 
Suyun  codlu
ğu  əsasən 
+
2
Ca
 v
ə   
+
2
Mg
 ionlarıdır.  Codluq  vahidi    1
l
 suda    olan 
+
2
Ca
 v
ə 
+
2
Mg
 
ionlarının  mq-ekvivalentl
ərlə  vahidi götürülür:
 
mq
Mg
Ca
C
umumi
126
20
2
2
+
+
+
=
 ekv. 
1.
  1
l
 suda 4 mq ekv.   
+
2
Ca
 v
ə ya  
+
2
Mg
 olarsa yum
şaq su həm içməyə həm suvarmaya yararlıdır. 
2.
  4-8 mq-ekv. Olduqda orta  cod su  içmək olmaz suvarmayada çox i/e olmaz  
3.
  8-12 mq olduqda  cod su suvarmaya təhlükəlidir torpağı şorlaşdırılır. 
4.
  12 mq – çox olarsa ifrat cid su  adlanır, heç nəyə i/e olmaz. 
Cod  su    texniki    m
əqsədlər  üçün    yaramır.  Bununla  əlaqədar    olaraq    suyun  codlu-ğunu    aradan 
qaldırırlar ki, ondan istifad
ə mümkün olsun.  ki cür codluq var karbonatlı (müvəqqəti) və daimi codluq. 
Karbonatlı  codluğu
  (müv
əqqəti) 
+
2
Ca
, 
−
+
2
3
2
, HCO
Mg
 ionlar 
əmələ  gətirir.  Təbiətdə    bu  proses 
əhəngdaşı və dolemitin CO
2
 il
ə q/t  əmələ gəlir. 
2
3
2
2
3
)
(HCO
Ca
O
H
CO
CaCO
→
+
+
 
2
3
2
3
2
2
3
3
)
(
)
(
2
HCO
Mg
HCO
Ca
O
H
CO
MgCO
CaCO
+
→
+
+
⋅
 

76 
 
Müvəqqəti codluğu
 a
şağıdakı üsullarla aradan qaldırırlar: 
 1. Suyu-qaynatmaqla 
O
H
CO
MgCO
HCO
Mg
O
H
CO
CaCO
HCO
Ca
2
2
3
2
3
2
2
3
2
3
)
(
)
(
+
+
→
+
+
↓
→
 
2. Suya 
əhəng suyu və ya natronlu əhəng əlavə etməklə 
O
H
CaCO
HCO
Ca
OH
Ca
O
H
CO
Na
OH
Mg
HCO
Mg
NaOH
2
3
2
3
2
2
3
2
2
2
3
2
)
(
)
(
2
2
)
(
)
(
4
+
→
+
+
+
↓
→
+
 
3. Suya soda 
əlavə etməklə  
3
3
3
2
2
3
3
3
3
2
2
3
2
)
(
2
)
(
NaHCO
MgCO
CO
Na
HCO
Mg
NaHCO
CaCO
CO
Na
HCO
Ca
+
↓
→
+
+
↓
→
+
 
Daimi  codluğu
  (qeyri  karbonatlı)  suda 
−
−
+
+
2
4
2
2
,
,
,
SO
Cl
Mg
Ca
 ionları 
əmələ  gətirir.  Bu  codluq  qızdırmaqla  
aradan qalxmır  yalnız kimy
əvi yolla soda və fosfat üsulu ilə aradan qaldırılır. 
1.
  Soda üsulu  
4
2
3
3
2
4
3
3
2
2
SO
Na
MgCO
CO
Na
MgSO
NaCl
CaCO
CO
Na
CaCl
+
↓
→
+
+
↓
→
+
 
2.
  Fosfat üsulu 
4
2
2
4
3
4
3
4
2
4
3
4
3
2
3
)
(
2
3
6
)
(
2
3
SO
Na
PO
Mg
PO
Na
MgSO
NaCl
PO
Ca
PO
Na
CaCl
+
↓
→
+
+
↓
→
+
 
Son zamanlar ionitl
ərdən tərkibində xarici mühitin  ionları ilə dəyişə bilən mütəhərrik  ionlar olan bərk 
madd
ələrdən  istifadə olunur. 
onitl
ər qeyri-üzvi  və üzvi sorbentlər olur. 
Sintetik yuyucu madd
ələrdən istifadə etməklə  suyun yuyuculuq qabiliyyətini  artırmaq olur. 
3
2
2
2
2
3
2
2
2
)
(
)
(
NaHCO
Ca
O
OSO
CH
R
HCO
Ca
ONa
OSO
CH
R
+
−
−
↔
+
−
 
Alınan Ca-duzu suda h
əll olduğundan  su köpüklənir . 
 
 
56. III qrupun əsas yarımqrup elementləri. Al və onun birləşmələri. 
1.
  Ümumi xarakteristika. 
III A Yarimqrupuna B, Al, Ga,  n, Te daxildir 
p
n ′
 elementl
əridir. Normal halda hamısı bir valentlidirlər 
( bir t
ək cütləşməmiş elektronları var həyə-canlı hala keçdikdə  
1
2
np
ns
2
1
np
ns
 olur. 
1
2
np
ns
 
2
1
np
ns
 
↑↓              ↑                                                                        
↑                 ↑    ↑                   sp
2
   hibrid v
əziyyətində olurlar. BF
3
,  
BCl
3
, BJ
3
, BBr
3
, BN 
h
∂
 
h
∂
 

77 
 
Atom r. 
Qr 
E 
Qr 
Red. 
                                   Al      Ga      n    Te............................. 
Bu elementl
ərin xarici  elektron səviyyəsində  3 elektron olduğundan +3 ok.d.  və 3 valenti olurlar. Bor -
3 v
ə +3 (q/m olduğu üçün)  Te isə +1 və +3  ok.d. göstərir. Al Ga  n  +3 ok.d. və sabit 3 valentidirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
2.
  Təbii  birləşmələri  və  alınması:  Sərbəst  halda  tapılmırlar,  əsas  təbii  birləşmələri  aşağıdakılardır: 
H
3
BO
3
sassolin,  Na
2
B
4
O
7
•10H
2
O  boraks,  Al
2
O
3
korund,  Al
2
O
3
  •nH
2
O
boksit,  Na
3
[AuF
6
]
kriolit, 
K
2
SO
4
•Al
2
(SO
4
)
3
•2Al
2
O
3
•6H
2
O
alunit, s.ən çox yayılan Al o, metallar arasında sıfırıncı, elementlər arasında isə 
3-cü  yerd
ə  ən  çox  (O;  Si-sonra)  yayılan  elementdir.  Al
2
O
3
  t
ərkibində  Cr
2
O
3 
olduqda  yaqut  (ya
şıl)  Ti  və  Fe-
oksidl
əri olduqda sapfir (göy) adlanır. 
3.
  Alınmaları-Aşağıdakı üsullarla alınırlar 
B
O
Al
Al
O
B
B
MgO
Mg
O
B
+
→
+
+
→
+
3
2
3
2
3
2
;
3
 
2
3
2
3
4
2
O
Al
O
Al
+
→
 
Az
ərbaycanda boksitdən və alunitdən Al alınır. 
4.
  Fiziki xassələri: 
 Bor  amorf    halda  qonur  kristal  halda    tünd  qırmızı  r
əngdədir.  Kristal  halda  borun    bərkliyi    almaza 
yaxındır.  stiliyi pis keçirir. Al gümü
şü ağ yumşaq metal-dır, ist. elekt.  yaxşı keçirir, havada qaldıqda üzərində 
oksid  t
əbəqəsi  əmələ  gəlir.  Ga  n  Te  gümüşü  ağ  yumşaq    Ga  hətta  qırnaqla  kəsilir.  stiliyi    elektriki  yaxşı  
keçirirl
ər. Onları şüşə və ya plastik  qablarda saxlayırlar. 
Al-1; B,Ga, n,Te-2 izotopları var. 
5.
  Kimyəvi xassələri:  
B adi 
şəraitdə  passivdir, qızdırdıqda bəsit və mürəkkəb maddələrlə q/t-də olur. 
 
B, Al, Ga,  n, Te 
B, Al, Ga, İn, Te 
 
 
B, Al, Ga,  n, Te 
Qr 

78 
 
2
6
2
2
3
3
2
2
3
2
3
2
3
2
3
2
2
3
2
2
3
6
3
2
2
3
2
2
3
2
3
2
2
2
2
3
4
MgCl
H
B
HCl
B
Mg
B
Mg
Mg
B
X
H
B
BCl
Cl
B
BF
F
B
BP
P
B
S
B
S
B
BN
N
B
O
B
O
B
t
t
t
t
t
t
t
t
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
−
+
 
O
H
O
B
O
H
B
u
tur
borat
BO
H
O
H
O
B
H
NaBO
O
H
NaOH
B
SO
BO
H
SO
H
B
H
BN
NH
B
t
q
t
2
3
2
2
6
2
3
3
2
3
2
2
2
2
2
3
3
4
2
2
3
2
3
3
2
2
3
2
3
2
3
2
2
2
+
→
+
−
→
+
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
 
O
H
O
B
Na
BO
H
NaOH
2
7
4
2
3
3
7
4
2
+
→
+
 
Na-tetraborat alınır, q
ələvi artıq  götürülərsə  metaboratlar əmələ gətirir. 
O
H
NaBO
NaOH
O
B
Na
2
2
7
4
2
4
2
+
→
+
 
 
 
57. Al-un alınması, fiziki və kimyəvi xassələri. 
Al adi 
şəraitdə  passivdir, üzərindəki oksid təbəqəsini civə  duzları ilə sürtü-lərsə  ayrılan civə Al-u həll 
ed
ər və amalqırma alınır, belə halda  Al adi şəraitdə su və O
2
 il
ə reaksiya  girir: 
;
3
2
;
2
2
3
2
;
2
3
2
;
2
3
2
;
2
3
4
;
3
)
(
2
6
2
3
4
2
3
2
3
2
3
2
2
3
2
2
2
3
2
C
Al
C
Al
AlN
N
Al
S
Al
S
Al
AlCl
Cl
Al
AlF
F
Al
X
H
Al
O
Al
O
Al
H
OH
Al
O
H
Al
t
t
t
t
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
+
→
+
 
Alüminium  mür
əkkəb madd-ə  qarşılıqla  təsirdə olur. 
O
H
NO
NO
Al
HNO
Al
O
H
SO
SO
Al
SO
H
Al
H
SO
Al
SO
H
Al
H
AlCl
HCl
Al
H
AlN
NH
Al
H
OH
Al
O
H
Al
t
q
t
q
d
t
2
3
3
3
2
2
3
4
2
4
2
2
3
4
2
4
2
2
3
2
3
2
3
2
3
)
(
4
6
3
)
(
6
2
3
)
(
3
2
;
3
2
6
2
3
2
2
2
;
3
)
(
2
6
2
+
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
 

79 
 
Bu reaksiyalardan relslərin qaynaq edilməsində i/o. 
(
)
[
]
LiCl
AlH
LiH
AlCl
ı
qayn
termik
C
O
Al
Fe
O
Fe
Al
Cu
AlCl
CuCl
Al
H
OH
Al
Na
O
H
NaOH
Al
r
bil
alılı
N
NH
O
H
O
N
NO
Al
HNO
Al
o
t
d
3
3
3500
4
9
3
8
3
2
3
2
;
3
2
6
6
2
;
;
5
3
)
(
8
10
8
3
3
3
2
4
3
3
2
2
6
3
2
2
3
2
2
3
3
3
+
→
+
−
+
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
−
+
+
→
+