Əsas məsələl

1 
 
Qeyri-üzvi kimya. (
Кimya-1)  
             1.Kimya elmi, predmeti və əsas məsələləri. 
 
Kimya dig
ər təbiət elmləri fizika, biologiya, geologiya  ilə yanaşı təbiətdə baş verən 
prosesl
əri öyrənən bir elmdir. Təbiət müxtəlif cisimlər və hadisələrlə zəngindir. 
Kimya  bir  elm  kimi  materiyanın  h
ərəkət  formalarından  bəhs  edir.  Hərəkətin 
kimy
əvi forması kimyəvi reaksiyalardır. 
Beləliklə kimya
– madd
ələr onların tərkibi, xassələri, çevrilmələri haqqında elmdir. 
Kimya  dig
ər  elmlərlə  sıx  əlaqədardır.Müasir  kimyanın  yeni  sahələri:  biokimya,  nüvə 
kimyası(kvant kimyası), fiziki kimya, fotokimya, elektrokimya, kolloid kimya v
ə sair.. 
Kimyanın  əhəmiyyəti
  –  çox  böyükdür.  Bel
ə  ki,  kimyanın  inkişafı  biokimyanın, 
anatomiyanın,  fiziologiyanın,  biotexnologiyanın,  aqronomiyanın,  baytarlı
ğın  və  sair 
geni
ş imkanlarını açmışdır. 
Kimyanın qısa inkişafı
 – Kimya eramızdan çox 
əvvəl qədim Misirdə yaranmışdır. 
Ruhanil
ər  bunu  gizlin  saxlamışlar.  Burada  metallurgiya,  şüşə  istehsalı,  saxsı  qablar, 
boyaqçılıq, 
ətriyyat,  şərab  istehsalı    inkişaf  etmişdir.Ərəblər  641  ildə  Misiri,  711  ildə 
spaniyanı  i
şğal  etməklə  kimya  kənara  çıxmışdır.  VIII-XII  əsrlər  ərəb  ölkələrində 
kimyanın  dirç
əliş  dövrü  olmuşdur.  Onlar  dillərinə  uyğunlaşdıraraq  “əl”  sözü  əlavə 
etm
əklə Əlkimya meydana çıxmışdır. Qızıl ehtiyatı az olduğundan onlar başqa metalları 
qızıla  çevirm
ək  məqsədini  qarşıya  məqsəd  qoymuşdular.  Əlkimyaçılar  yunan  filosofu  
(384-322) Aristotelin f
əlsəfi fikrindən ayrıla bilmirdilər.Aristotelə görə təbiətin əsasını 
dörd prinsip (element ) t
əşkil edir:  
1.
  Soyuq 
2.
  sti  
3.
  Quraqlıq 
4.
  Rütübət 
Onların iki birl
əşməsindən torpaq, od, hava, su əmələ gəlir. 
Əlkimyaçılar  “iksir”  (fəlsəfi  daş)  axtararkən  HCl,  H
2
SO
4
,  nitrat  tur
şularını, 
sönmü
ş əhəng, fosfor və  sair maddələr aşkar etmişdilər. 
Əlkimyanın  kökündən  dəyişməsi  XVI  əsrdə  baş  verdi.  sveç  həkimi  Parasels 
(1493-1541)  kimy
əvi  maddələrlə  müalicə  etməklə  “Yatrokimya”nın  əsasını  qoydu. 
Aristotel t
əlimindən kimya XVII əsrdə xilas oldu. 
1661  ild
ə R.Boyl  “Səkkak kimyaçı”  adlı əsərində “element haqqında”  fikir  irəli 
sürdü.  O, 1773 ild
ə irəli sürdüyü “Flogiston” nəzəriyyəsinə görə metal yandıqda onun 
t
ərkibinə “od materiyası” (flogiston)  daxil olur, onun çəkisi artır.  
Bu  n
əzəriyyə  görə  metallar  mürəkkəb  metal  oksidləri  isə  bəsit  maddələrdir. 
Qazların bir çoxu (H
2
, O
2
, N
2
 v
ə s.), müxtəlif metallar, oksidlər, duzlar bu dövrdə kəşf 
olunmu
şdur.  XVIII  əsrdə  atom  molekul  təlimi  (C.Dalton)  A.Lavuazye  və 
M.Lomonosov    d
əqiq  çəki  üsullarını  yaratdılar,  flogiston  nəzəriyyəsinə  son  qoyub  

2 
 
yanma  n
əzəriyyəsini    yaratdılar.  1858  ildə  Pranklit    valentlik    anlayışını,  Kekule  
karbonun  valentliyini, M.Butlerov “Kimyanın qurulu
ş nəzəriyyəsini ”irəli sürdü.  
Dövrü  qanunun  k
əşfi  Rezerfordun  atomun  planetar    modeli,M.Plankın  kvant 
n
əzəriyyəsi,  M.Küri  radioktivliyin    kəşfi,  N.Borun    hidrogen  atomunun    modelini 
verm
əsi kimyanın inkişafına təkan verdi. 
Hazırkı  dövrd
ə  kimyanın  inkişafı  böyükdür.Polimerlərin  istehsalı,  zülalların 
sintezind
ə əldə edilən yüksək nəticələr, xüsusi növ ərintilərin alınması  kimya elminin 
inki
şafının təzahürüdür. 
 
 
2.Materya və onun hərəkət forması. 
Materiya özü iki formadadır 1) Maddə      2)  Sahə 
Maddə  materiyanın
─konkret  təzahür  forması  kimi  sükunət  kütləsinə  malik  olan 
kiçik  hiss
əciklərdən  ibarətdir.  Hissəciklərin  sükunəti  dedikdə  onun  öz  yerini  mexaniki 
sür
ətdə dəyişməməsi başa düşülməlidir. 
 Sahə
  (elektomaqnit,  nüv
ə  sahəsi  və  s.)  müasir  anlayışa  görə  sükunət  kütləsinə 
malik olmayan kvant selind
ən –fotonlardan ibarətdir.Foton görünən və görünməyən işıq 
şüalarının  (elektromaqnit  dalğalarının),  eləcə  də  rentgen  və  qamma  şüalarının  enerji 
kvantıdır. Foton sükun
ət kütləsinə malik olmasına baxmayaraq o, da maddi hissəcikdir. 
Ona gör
ə də foton ikili təbiətə malikdir. Həmhissəcik həm də dalğa. Maddə və sahə eyni 
deyildir, ancaq 
əlaqələri var. Onlar bir-birinə çevrilə bilir. Məsələn elektron və pozitron  
toqqu
şduqda  bu  hissəciklərin  anniqliyasiyası    nəticəsində  bəzən  2  və  ya  3  fotona 
(kvanta) çevrilirl
ər.   
3.Maddə haqqında anlayış 
Madd
ənin kütləsi ilə enerjisi arasında asılılığı 1805-ci ildə alman fiziki A.Eynşteyn  
vermi
şdir.
2
mc
=
Ε
−
c
i
şığın  vakuumdakı sürətidir = 
san
m
/
10
3
8
⋅
, 
−
Ε
enerji, 
m
-kütl
ədir. 
 Enerjinin  d
əyişməsi  kütlənin  dəyişməsinə,  əksinə  kütlənin  dəyişməsi  enerjinin 
d
əyişməsinə səbəb olur. Maddənin kütləsi nə qədər böyük olarsa onun enerjisi də bir o 
q
ədər  çox  olur.  Ona  görə  də  hərəkətdəki  və  ya  qızmış  halda  olan  maddənin  kütləsi, 
sükun
ət və soyuq halda  olan kütləsindən çox olur. Kütlə materiyanın təsirsizlik  ölçüsü, 
enerji is
ə hərəkət ölçüsüdür. Hər ikisi materiyanın xassələridir.. 
Müasir anlayı
şa görə elə maddi hissəcikləri maddə adlandırmaq qəbul olunmuşdur 
ki,  onlar  sükun
ət  kütləsinə  malik  olsun.  Sükunət  kütləsi  sıfra  bərabər  olan  maddi 
hiss
əciklər  maddə  adlandırılmır.Əsasən  maddə  müəyyən  fiziki  və  kimyəvi  xassələrinə 
malik  olur.  Hazırda    500  min
ə  yaxın  qeyri-üzvi  maddə    13  mln.  yaxin  üzvi  maddə 
m
əlumdur.500  yaxın  bəsit  maddə,  110  kimyəvi  element  məlumdur.  Bəsit  maddənin 
sayının çox olması allotropiya il
ə əlaqədardır. 

3 
 
B
əsit maddə ilə kimyəvi elementin fərqi vardır. 
Bu c
əhətdən kimyanın əsas vəzifələri – maddələri, onların tərkibini və xassələrini 
öyr
ənmək, maddələrin istifadəsi haqqında məlumat vermək, xalq təsərrüfatı üçün zəruri 
olan madd
ələrin istehsalını işləyib hazırlamaqdır. 
Madd
ələrin quruluşunu, atom və molekulların düzülüşünü müasir – spektroskopik, 
rentgenospektroskopik, elektronomikroskopik, N.M.R v
ə sair üsullarla öyrənirlər. 
 
4.Kimyanın əsas stexiometrik qanunları. 
1.
  Maddə kütləsinin saxlanması qanunu – (materiyanın saxlanması qanunu 1756. 
M.  Lomonosov).  Reaksiya  daxil  olan  madd
ənin  kütləsi  reaksiya  nəticəsində 
alınan madd
ələrin kütləsinə bərabər olur. 
                    Zn+ S = ZnS 
2.
  Tərkibin  sabitliyi  qanunu  –  (1801  Prust)  Alınma  üsulundan    asılı  olmayaraq 
(tapılma yerind
ən)  hər bir saf maddənin tərkibi sabitdir.Məsələn kükürd 4 oksidi 
a
şağıdakı üsullarla almaq olar; 
1) S + O
2
 =SO
2
            2) Cu + 2 H
2
SO
4
 =CuSO
4
 + 2H
2
O + SO
2
 
3) 4FeS
2 
+ 11O
2
 = 2Fe
2
O
3
 + 8SO
2
              4) 2H
2
S + 3O
2
= 2H
2
O + 2SO
2
 
2
%
50
%
50
O
S
 
D
əyişən tərkibli birləşmələr də var. Məsələn  nitridlər . 
D
əyişən  belə  tərkibli  birləşmələrə  -  bertollidlər,  sabit  tərkibli  birləşmələrə  - 
daltonidl
ər adlanır. 
3.
  Ekvivalentlər  qanunu  –  Bu  qanun  elmə  Rixter  (alman  kimyaçısı)  tərəfindən 
daxil  etmi
şdir.  O,  1792-94  illərdə  müəyyən  etmişdir  ki,    40  q  NaOH  və  50  q 
KOH-ı  neytralla
şdırmaq  üçün    63  q  HNO
3
,  49  q  H
2
SO
4
  v
ə  32.5  q  H
3
PO
4
  s
ərf 
olunur.  
Elementin ekvivalenti onun el
ə miqdarına  deyilir ki, o bir mol hidrogenlə (1.008 
q),  yaxud 
2
1
 mol  oksigenl
ə    (8  q)  birləşsin  və  ya  kimyəvi    reaksiyalarda  göstərilən 
ekvivalent  miqdarlarını 
əvəz etsin. 
!803 ild
ə Rixter ekvivalentlər (paylar)  qanunu kəşf etmişdir-Maddələr bir-birilə  
ekvivalentl
ərinə mütənasib olaraq qarşılıqla təsirdə olur. 
;
2
1
2
1
E
E
m
m =
 
−
E
m
nisb
əti  onun  mol  ekvivalentlərinin    sayıdır.  Maddə  qaz  halında  olduqda  -  onların 
h
əcmlərinin nisbəti ekvivalent həcmlərinin  nisbəti kimidir. 

4 
 
2
1
2
1
E
E
V
V
V
V =
 
1
V
- birinci qazın h
əcmi 
−
E
V
1
onun ekvivalent h
əcmidir. 
V
H
E
2
= 
2
.
11
12
4
.
22
=
V
O
E
2
= 
6
.
5
4
4
.
22
=
7
.
3
6
4
.
22
2
=
=
V
N
E
 
a)
  elementin ekvivalenti və ya maddənin ekvivalenti reaksiyada iştirak edən zaman 
biri qaz dig
əri bərk halda olduqda 
V
E
V
E
m =
 ifad
ə olunur. 
b)
  Elemenin ekvivalenti 
v
A
E
=
 
9
3
27
20
2
40
6
.
4
3
14
/
8
2
16
=
=
=
=
=
=
Ε
=
=
Ε
E
E
Al
Cu
N
O
mol
q
 
Birl
əşmədən asılı olaraq dəyişir. 
SO
2       
                        SO
3
  - kükürdün ekvivalenti 
mol
q
E
S
/
8
4
32
=
=
mol
q
E
S
/
3
.
5
6
32
=
=
 
c)
  Mürəkkəb maddələrdə : 
1.
  Oksidlərdə 
mol
q
E
E
O
P
O
Al
/
2
.
17
5
.
2
142
17
3
.
2
102
5
2
3
2
=
=
=
=
 
2.
  Əsaslarda 
mol
q
E
OH
Ca
/
37
2
74
2
)
(
=
=
 
3.
  Turşularda 
mol
q
E
PO
H
/
6
.
32
3
98
4
3
=
=
 
4.
 Duzlarda 
mol
q
E
SO
Al
/
37
2
.
3
342
3
4
2
)
(
=
=
 
 Reaksiyadan asılı olaraq d
əyişir. 
H
2
SO
4
 + NaOH  
→ NaHSO
4
 + H
2
O     
mol
q
E
SO
H
/
98
1
98
4
2
=
=
 
H
2
SO
4
 + 2 NaOH 
→ Na
2
SO
4
 + H
2
O        
mol
q
E
SO
H
/
49
2
98
4
2
=
=
 
oks-reduksiya reak-da elektronların sayına bölünür. 

5 
 
3Cu +
5
+
N
H
O
3
→ 3Cu(No
3
)
2
+2
2
+
N
O+ 4 H
2
O            
mol
q
E
HNO
/
21
3
63
3
=
=
 
(
)
63
1
63
3
2
2
4
2
3
3
5
=
=
+
+
=
+
+
+
HNO
d
E
O
H
O
N
NO
Cu
O
N
H
Cu
 
 
 
5. Sadə nisbətlər və tərkibin sabitliyi qanunu. 
1803-cü  ild
ə  ingilis  alimi  C.Dalton  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür  -  əgər  iki 
element  bir-biri  il
ə  bir  neçə  birləşmə  əmələ  gətirərsə  onlardan  birinin  eyni  çəki 
miqdarına dig
ər elementin elə çəki miqdarı düşür ki, onların bir-birinə nisbətinə sadə 
tam 
ədədlərin nisbəti kimi olur. Azot oksidlərində bu nisbət belədir 
N
2
O              NO              N
2
O
3
              NO
2
              N
2
O
5 
28:16            14:16           28:48            14:32             28:80 
 
Azotun eyni ç
əki miqdarına (14 hissə) 
14:8               14:16            14:24            14:32            14:40 
      8          :         16        :       24         :        32        :        40 
      1          :          2         :        3          :         4          :        5 
 
Həcmi nisbətlərin qanunu. 
 
(1805 fransız J.  Lussak) – Eyni temperatur v
ə təzyiqdə 
(
)
Р
Т
⋅
 reaksiyaya daxil 
olan  qazların  h
əcmlərinin  bir-birinə  və  qaz  halında  alınan  maddələrin  həcmlərinə 
nisb
əti kiçik tam ədədlərin nisbəti kimidir. 
2
:
1
:
3
2
3
2
:
1
:
2
2
2
2
:
1
:
1
2
3
2
2
2
2
2
2
2
NH
N
H
O
H
O
H
HCl
Cl
H
→
+
→
+
→
+
 

6 
 
 
H
ər üç halda 2 həcm qaz alınır. 
Bu asılılı
ğı Avoqadro qanunu izah etdi. 
 
6.Avoqadro qanunu
 
Avoqadro qanunu: Eyni 
şəraitdə müxtəlif qazların bərabər həcmlərində bərabər 
sayda molekul olur. 
 
40
2
99
25
44
2
28
2
16
4
2
2
Ar
Cl
CO
O
C
O
C
N
H
C
H
 
 
 
 
 
Avaqadro qanunundan çıxan n
əticələr. 
M=2ܦ
ு
మ
 
M=29ܦ
௛௔௩௔
 
                                              1mol = 22,4 l =
23
10
02
,
6
⋅
 
Normal 
şəraitdə (273K temperatur və 0,1 MPa təzyiq) istənilən qazın və ya qaz 
qarı
şığının 1 molunun həcmi 22,4 lolur. Bu molyar həcm adlanır. 
V
V
Y
Y
V
V
m
M
=
=
=
1
         vahidi ml/mol , l/mol,  m
3
/mol olur. 
Avaqadro 
ədədini tapmaq üçün istənilən elementin nisbi atom kütləsini onun bir 
atomunun kütl
əsinə böldükdə N
A
 alınır. 
 
 
 
 
 
 

7 
 
7.Atom və elementar hissəciklər haqqinda təsəvvürlər. 
ATOM─ MOLEKUL TƏL M  
Atom  molekul  t
əlimi  müasir  təbiətşünaslığın  əsasını  təşkil  edir.  Atom  haqqında 
ir
əli  sürülən  ilk təsəvvürlərə  bizim  eramızdan 1000 il  əvvəl Misir,  Hindistan və  başqa 
şərq  filosoflarının  fəlsəfi  fikirlərində  rast  gəlinir.  Eramızdan  əvvəl  VI,  V  əsrlərdə 
ya
şamış  yunan  filosofları:  Levkip,  Demokrit  və  Epikür  tərəfindən  bu  fikirlər  qəbul 
edilmi
ş və inkişaf etdirilmişdir.  
 
Lomonosovun atom 
─molekul təlimi aşağıdakı müddəalardan ibarətdir: 
 
1) bütün  madd
ələr molekullardan ibarətdir; molekullar daha kiçik hissəciklərdən 
─ atomlardan təşkil olunmuşdur.  
 
2) Atom v
ə molekullar daim hərəkətdədir; onlar müəyyən kütlə və ölçüləri ilə bir-
birind
ən fərqlənirlər.  
 
3) B
əsit maddələrin molekulları eyni, mürəkkəb maddələrin molekulları müxtəlif 
atomlardan t
əşkil olunmuşdur.  
 
Atom 
─molekul haqqındakı təlim, atom və molekul məfhumlarının tərifi 1860-cı 
ild
ə  Almaniyanın  Karlsruye  şəhərində  kimyaçılarının  beynəlxalq  qurultayında  qəbul 
edilmi
şdir.  
 
Atom  haqqında  t
əlimin  inkişafında  ingilis  alimi  Con  Daltonun  xidmətləri 
olmu
şdur. Daltonun xidmətləri aşağıdakılardır: 
 
1) Atom ç
əkisi (kütləsi) anlayışını kimya elminə ilk dəfə o daxil etmişdir.  
 
2) O vaxt m
əlum olan elementlərin atom çəkilərini təyin etmişdir.  
 
3)  Lomonosovdan  67  il  sonra  1808-ci  ild
ə  yeni  atom  molekul  təlimini  irəli 
sürmü
şdür.  
 
4)  Atom  haqqında  t
əsəvvürlərə  əsaslanaraq  həndəsi  nisbətlər  qanununu  kəşf 
etmi
şdir.  
 
5)  lk d
əfə maddələrin tərkibini kimyəvi formullarla ifadə etməyi təklif etmişdir. 
 
Daltonun 
ən böyük səhvi isə o idi ki, bəsit maddələrin molekul əmələ gətirməsini 
q
əbul etmirdi.  
 
Atom 
─maddənin  kimyəvi  yolla  bölünməyən  ən  kiçik  hissəciyi  olub,  müəyyən 
kütl
ə, ölçü və xassələrlə xarakterizə olunur.  
 
Kimy
əvi elementin  bütün  xassələrini özündə  saxlayan  ən  kiçik hissəciyinə  atom 
deyilir.  
 
Atomun  kimy
əvi  xassələri  onun  quruluşu  ilə  müəyyən  edildiyindən  atomun 
müasir t
ərifi belədir: 
 
Atom  müsb
ət  yüklü  nüvədən  və  mənfi  yüklü  elektronlardan  ibarət  olan 
elektroneytral hiss
əcikdir.  
 
Molekul atomun 
əksinə olaraq bölünəndir. Maddənin bütün kimyəvi xassələrini  
özünd
ə saxlayan ən kiçik hissəcikdir.  
 
 

8 
 
8.Atomun quruluşu haqqında Rezerford modeli və Bor nəzəriyyəsi 
Atomun mürəkkəbliyi. Tomson və Rezerford modelləri. 
Qazların  elektrik  keçirm
əsi,  elektroliz  və  radioaktivliyin  öyrənilməsi  atomun 
mür
əkkəbliyini sübut etdi. 
1879 ingilis U. Kruks  katod 
şüalarını → kəşf etdi. Hanası şıxarılmış şüşə boruya 
katod v
ə anod yerləşdirdi. Gərginlik yaratdıqda katoddan işıq şüaları düz xətt boyunca 
yayılma
ğa başladı. Onlar + qütbə tərəf istiqamət aldılar, deməli – yüklüdürlər.Sonralar 
mü
əyyən edildi ki, hətta qələvi metalları közərtdikdə belə elektrik yüklü hiss ayrır.1897 
ild
ə C. Tomson onlara elektron adı verdi. 
qram
Kulon
m
e
/
10
759
,
1
8
⋅
=
−
 
Yüku is
ə  
28
8
19
19
10
11
,
9
10
759
,
1
10
602
,
1
10
602
,
1
−
−
−
⋅
=
⋅
⋅
=
⋅
m
Kulondur
q 
1836
1
10
624
,
1
10
11
,
9
24
28
=
⋅
⋅
=
−
−
−
q
q
m
e
H
 
Proton 
(alman fiziki) E.Qold
şteyn almışdır. P=m=1j=+ 
Neytron 
1921 U. Xarqinas, E. Rezerford 
+
0
1
n
−
−
+
+
+
→
1
1
0
y
e
p
n
 
O özünün planetar modelini verdi. 1932 alman B. Heyzenberq nüv
ənin proton və 
neytronlardan ibar
ət olduğunu sübut etdi.  
                                                    A=Z
prot.
+N
neytr. 
Bor postulatı.
 1911 danimarkalı N.Boröz postulatlarını söyl
ədi 
1)
  Elektron  nüvə  ətrafında  istənilən  orbitlər  üzrə  deyil  müəyyən  stasionar 
(dair
əvi) orbitlər üzrə fırlanır. Bu zaman enerji mübadiləsi baş vermir və atom 
normal v
əziyyətdə hesab olunur. 
2)
  Elektronun  enerji udması və şüa  şəklində enerji  buraxması  onun bir orbitdən 
dig
ərinə  keçdikdə  baş  verir.  Belə  ki,  elektron  nüvəyə  yaxın  orbitdən  uzaq 
orbit
ə keçdikdə enerji udulur, əks halda ayrılır (şüalanır). Tutaq ki, elektron ÍÍ 
orbitd
ən  Í  orbitə  qayıtmışdır.  Bu  zaman  ayrılan  enerji 
1
2
E
E
hy
−
=
 (kosmosda 
Sr batareyaları). Bor ba
ş kvant ədədini (n) müəyyən etdi 
Elektronun  nüv
ə  ətrafında  ən  çox  ehtimal  olunan    (90%)  fırlanan  yerinə  orbit 
deyilir. 
     Sonralar  1915-16  ill
ərdə  Bor  nəzəriyyəsini  alman  alimi  A.  Zemerfeldinkişaf 
etdirdi. O mü
əyyən etdi ki, elektronlar dairə və həmdə ellips üzrə hərəkət edirlər. 
O, elm
ə ona görə də  ikinci kvant ədədini  (əlavə kvant ədədi ) daxil etdi. 

9 
 
1924  ild
ə  de  –  Broyl    hissəciklərin  kütləsi  ilə  dalğa  uzunluğu  arasındakı 
asılılı
ğı müəyyən etdi 
mv
h
=
λ
 
 
1927 ild
ə alman fiziki B.Heyzenberq qeyri-müəyyənlik prinsipini müəyyən etdi: 
a)
  atomda elektronun vəziyyətini onun yerini müəyyən etmək qeyri-mümkündür. 
b)
  fiziki olaraq elektronun hərəkət sürətini təyin etmək olmaz  
∆
X
m
h
V
⋅
≥
∆
⋅
π
2
∆Χ
 
Sonralar  Ervin 
Şredinger  özünün  iki  tənliyini  verməklə  kvant  mexanikasının 
əsasını qoyanlardan biri oldu. 
zotop
 – nüvv
əsinin yükü (protonların sayı) eyni atom kütlələri (proton və neytron 
c
əmi) müxtəlif olan atomlar növünə deyilir, izotop eyni yeri tutan deməkdir. 
a)
  monoizotop element-1 izotopu olan elementlərə deyilir 
P
Na
31
15
13
11
 
b)
  poliizotop -  2 və daha artıq izotopu olan elementlərə deyilir O, S, Sn və s.                                      
c)
  yalnız H izotopları adlanır  
tritium
H
terium
H
protium
H
−
−
−
3
1
2
1
1
1
,
deg
,
 
zobar
  - nüvv
əsinin yükü müxtəlif atom kütlələri eyni olan atom növünə deyilir. 
J
Te
Ar
K
E
E
a
n
a
m
127
53
127
52
40
48
40
19
,
 
zoton
 – neytronlarının sayı eyni olan (nüv
ə yükü və atom k. fərqli) müxtəlif atom 
növün
ə deyilir. 
ܲ
ଵହ
ଷଵ
 
 
ܵ
ଵ଺
ଷଶ
 
                                n=16
   
n=16