Əsas məsələl

 
Rabitənin istiqamətliliyi 
 
HCl molekulunun 
əmə
i
ştirak  edir.  Molekul  xətti  formadadır.  Su    molekulu 
CH
4
 molekulu tetraedrik formadadır. 
 
Atom orbitallarının örtülm
σ
 ( siqma) , 
π
(pi) v
ə 
δ
(delta) tipl
 
σ
-  rabitə-orbitalların  düz  x
n
əticəsində əmələ gəlir: s-s, s
 
π
- rabitə orbitalların yandan bir
d-d v
ə s. 
 
δ
-  rabitə  d-d  orbitalların  bir
əmələ gəlir. 
 
25 
ələgəlmə    mexanizmi  təxminən  belədir.  Metal  atomlarında 
r
əfindən  zəif  cəzb  olunduğu  üçün,  atomlar  onları  asanlıqla 
t yüklü iona  çevrilirl
ər. Atomlardan qopmuş nisbət
ib “elektron qazı ”  
şəklində kristal qəfəsinin müsbət ionları arasında h
saxlayır.  Metal  rabit
əsi  kovalent  rabitəyə  oxş
valent  elektronlarının  ümumil
əşməsi  hesabına  əmələ  gəlir.  Lakin  valent  elektronları 
metalda bütün kristal üçün ümumi oldu
ğu halda, kovalent rabitələri birl
lar üçün ümumi olur. 
n metal rabit
əsi möhkəmliliyi  
kovalent rabit
ədən 
k elektrik keçiriciliyi, 
rim
ə temperaturu, 
ri  metal rabit
əsi ilə 
18. ࣌və π rabitələr 
tliliyi –
 molekulun f
əza quruluşunu müəyy
ələ gəlməsində  H-atomunun  s, xlor atomunun bir p
tti  formadadır.  Su    molekulu  bucaq,  NH
3
formadadır.  
Atom orbitallarının örtülm
əsi, istiqaməti və simmetriyasından asılı olaraq rabit
(delta) tipl
ərə bölünür. 
orbitalların  düz  x
ətt  boyunca  atom  nüvə
s, s-p, p-p, p-d v
ə s. 
orbitalların yandan bir-birini örtm
əsi nəticəsində ə
d  orbitalların  bir-birini  özün
ə  məxsus    formada  örtm
 
 
dir.  Metal  atomlarında 
u  üçün,  atomlar  onları  asanlıqla 
t
ən sərbəst elektronlar 
t ionları arasında h
ərəkət 
ox
şayır.  Hər  iki  rabitə 
lir.  Lakin  valent  elektronları 
ri birl
əşmələrdə yalnız 
yy
ən edir. 
atomunun  s, xlor atomunun bir p-orbitalı 
3
  molekulu    piramida, 
simmetriyasından asılı olaraq rabit
ələr 
ələrini  birləşdirilməsi 
əmələ gəlir: p-p,   p-d, 
xsus    formada  örtm
əsi  sayəsində 

26 
 
19.Hidrogen və donor-akseptor rabitələri. 
 Hidrogen  rabitəsi  –  bir  birl
əşmənin  H-  atomu  ilə  digər  birləşmənin 
elektronm
ənfiliyi  böyük olan atomu arasında yaranır. Üç nöqtə ilə göstərilir:  
H-F + HF + …
→H-F…H-F … 
Bu rabit
ə iki eyni, yaxud müxtəlif molekullar arasında eləcə də bir molekul daxilində 
ba
ş verə bilər. Bu səbəbdən iki tipə bölünür:  
 
1.
  Molekullararası HR:  
 
H
─O: + H─ O: +  H─ O: + … → H ─O:
…
 H
─O:…H─O:… 
                
│            │             │                      │           │           │ 
                H            H             H                      H           H           H 
 
               O              H-O                                           O...H
─O 
CH
3
-C               +                  C
─CH
3 
→ CH
3
─C                           C─CH
3
 
               O-H              O                                            O
─H...O 
 
2.
  Molekuldaxili HR: 
 
                                                                                               O 
                                 H                                                  N 
                           C                                                                  O                                  
 
                 O              ;               
 
                                  H                                                  O      H 
                            O             
 
 

27 
 
 
 
                           C                                            
 
                   CH                             
 
                                H 
                         O 
 
Madd
ələr 4 aqreqat halda olur: bərk, maye, qaz və plazma. Bərk maddə kristal və 
amorf  olur.  Kristal  madd
ələr  müəyyən  həndəsi  formaya  və  anizatrop  xassələrə  ( 
mexaniki,  elektrik,  optiki)  v
ə  ərimə  ,  qaynama  temperaturuna,  amorf  maddələr  isə  bu 
xass
ələrə  malik  deyil  və  xüsusi  özlülüyə  qadirdirlər.(  Məs.,  şüşə,  rezin,  yapışqan, 
kanifol, plastik kütl
ələr, mum və sair.). 
Kristal q
əfəsin (KQ)  4 tipi var:  
1)
  on KQ 
2)
  Atom KQ 
3)
  Molekul KQ 
4)
  Metal KQ 
 
1.  KQ-in  küncl
ərində  ionlar  olur.  Məs.,  əksər  qeyri-üzvi  birləşmələr  ,  qələvi, 
q
ələvi-torpaq metalların hallogenidləri  və s.  
2. AKQ-ın küncl
ərində atomlar olur. Məs., B, almaz, Si, Ge, Sn, Pb, AlN, Zn və s. 
Atomlar arasında kovalent rabit
ə mövcuddur. 
3. MKQ-in küncl
ərində molekullar olur. Məs., J
2
, buz, S
8
, P
4
, t
əsisiz qazlar, H
2
,N
2
, 
HCl, CO
2
, naftalin. Molekullar arasında  Van-der- Vaals qüvv
ələri mövcuddur. 
4.  MKQ-in  küncl
ərində  növbə  ilə  metal  atomu  və  ion  olur,  aralarında  sərbəst 
elektronlar delokalla
şmış rabitə yaradır.  
 
Kristalla
şma şəraitindən asılı olaraq eyni maddə quruluş və forması müxtəlif olan 
kristallar 
əmələ gətirir.Bu hadisə- polimorfizm  , maddələr-polimorfmaddələr adlanır: 
CaCO
3
, SiO
2
 , Al
2
O
3
, NH
4
NO
3
 v
ə s. 
 
Müxt
əlif  maddənin  eyni  quruluş  və  formaya  malik  kristal  əmələ  gətirməsi 
hadis
əsi- izomorfizm , maddələr- izomorf maddələr adlanır:  
KAl(SO
4
)
2
· 12 H
2
O v
ə KCr(SO
4
)
2
· 12 H
2
O ; 
BaSO
4
 v
ə RaSO
4
  ; MgCO
3
 v
ə ZnCO
3 

 
Kovalent rabit
ənin əməl
v
ə p də iştirak edir. Belə güman etm
olar.  Lakin  t
əcrübə  göstərir  ki,  onlar  ey
adlanır.  
Dem
əli  hibridləşmə  -
orbitalların 
əmələ gəlməsi prosesidir. Alınan orbitallar 
Valent orbitalların hibridl
misalında n
əzərdən keçirək. 
1.
  BeCl
2
. 
Be
4
-un elektron konfiqurasiyası.
a) Normal hal: 1s
2
 2s
b) H
əyəcanlanmış hal: 1s
 s v
ə p elektronlar arasında  hibridl
 
 
        Bel
ə hibrid vəziyyətind
g
ətirməlidir. 
 
 
2.  BCl
3
 
B
1
-un elektron konfiqurasiyası
  a) Normal hal: 1s
2
 2s
  b) H
əyəcanlanmış hal: 1s
B atomunun hibridl
əşm
 
s + p orbitallar           
p orbitallar 
28 
20.Orbitalların hibridləşməsi. 
l
ə gəlməsində müxtəlif vəziyyətlərdə olan elektronlar m
güman etm
ək olar ki, bu rabitələr qiymə
rir  ki,  onlar  eyni  qiym
ətlidir.  Bu  hadisə
-  müxt
əlif  orbitallardan  eyni  enerji  v
si prosesidir. Alınan orbitallar hibrid orbitallar
Valent orbitalların hibridl
əşməsinin BeCl
2
, BCl
3
, CH
4
 molekullarının 
 
un elektron konfiqurasiyası. 
2s
2
 2p
0
 
ş hal: 1s
2
 2s
1
0
0
1
2
2
2
z
y
x
p
p
p
 
p elektronlar arasında  hibridl
əşmə həyəcanlanmış halda ba
 
 
tind
ə Be, iki  Cl atomu ilə  birləşərək BeCl
un elektron konfiqurasiyası 
2s
2
0
0
1
2
2
2
z
y
x
p
p
p
 
ş hal: 1s
2
 2s
1 
0
1
1
2
2
2
z
y
x
p
p
p
 
şməsində bir s  və iki p – elektron iştirak edir.
 
 
 
Hibridləşmə  
sp- hibridl
iki sp hibrid orbitalı
Hibridləşmə 
sp
2
– hibridləşmə  
üç s-p
2
 hibrid orbitalı 
 
olan elektronlar m
əs., s 
ətcə bir-birindən fərqli 
ə  hibridləşmə  hadisəsi 
lif  orbitallardan  eyni  enerji  v
ə  formaya  malik 
hibrid orbitallar adlanır.  
molekullarının 
əmələ gəlməsi 
 halda ba
ş verir. 
k BeCl
2
 molekulunu 
əmələ 
ştirak edir. 
hibridləşmə 
iki sp hibrid orbitalı 

 
Bu hibrid orbitalları üç  Cl atomı il
 
 
 
 
 
           3. CH
4
 
C
6
 -nun elektron konfiqurasiyası
  a) Normal hal: 1s
2
 2s
  b) H
əyəcanlanmış hal: 1s
C atomunun  hibridl
 
 
 
 
 
 
 
 
C  atomu  bel
ə  hibrid  v
əmələ gətirir. 
 
 
 
hibridləşmə 
s-p-p-p orbitallar 
29 
Bu hibrid orbitalları üç  Cl atomı il
ə BCl
3
 molekulunu 
əmələ
nun elektron konfiqurasiyası 
2s
2
 2p
2 
ş hal: 1s
2
 2s
1 
1
1
1
2
2
2
z
y
x
p
p
p
 
C atomunun  hibridl
əşməsində bir s və üç p – elektronları iş
hibrid  v
əziyyətində  üç  H  atomu  ilə  birləşə
sp
3
 hibridləşmə  
 dörd sp
3
 hibrid orbitalları 
ə gətirir. 
elektronları i
ştirak edir. 
ərək  CH
4
  molekulunu 

30 
 
21.Reaksiyanın sürəti və ona təsir edən amillər 
Kimy
əvi  reaksiyaların  başa  çatması  üçün  sərf  edilən  vaxt  müxtəlifdir.  Məsələn, 
neytralla
şma  və  partlayışla  gedən  reaksiyalar    -    ani,  sink  parçasının  duru  xlorid 
tur
şusunda  həll  olması  bir  neçə  dəqiqə,  dəmirin  nəm  havada  paslanması  bir  neçə  gün 
ərzində  başa  çatır.  Digər  tərəfdən  kömür,  kükürd  və  ya  fosfor  havada,  yaxud  saf 
oksigend
ə  yandıqda  eyni  maddələr  –  oksidlər  əmələ  gəlir.  Lakin,  reaksiya  oksigen 
mühitind
ə daha sürətlə gedir. Deməli, kimyəvi reaksiyaların sürəti şəraitdən asılı olaraq 
müxt
əlif olur. 
Reaksiyaların    sürətindən  və  mexanizmindən  b
əhs  edən  təlimə  kimyəvi  kinetika 
deyilir.  
Kimy
əvi  kinetika  homogen  və  heterogen  sistemlərdə  öyrənilir.  Homogen 
reaksiyaların 
əsas xüsusiyyəti odur ki, reaksiya sistemin bütün həcmində gedir. Misal 
olaraq qazlar v
ə mayelər arasında gedən reaksiyaları göstərmək olar.  
Heterogen  reaksiyalar  –  y
əni  qarşılıqlı  təsirdə  olan  maddələr  müxtəlif  aqreqat 
halında  olduqda  –  görün
ə  bilən  fazalar  sərhəddində  gedir.  Turşu  ilə  metal  arasında 
ged
ən reaksiyalar yalnız səthdə baş verdiyi üçün heterogen prosesə aiddir.  
Kimyada  m
əhdud  həcmdə  götürülmüş  maddə  və  ya  maddələr  qarışığına    sistem 
deyilir.  Sistem  bircinsli  olduqda  homogen  (  eyni  fazalı),  müxt
əlif  cinsli  olduqda 
heterogen ( müxt
əlif fazalı) olur. Heterogen sistemin görünən səthdə bir-birindən ayrılan 
t
ərkib hissələrinə faza deyilir. Buzun əriməsi prosesində sistem bərk və maye olmaqla 
iki fazadan ibar
ətdir: 
Homogen  reaksiyalar  sistemin  bütün  həcmində,  heterogen  reaksiyalar  isə  fazalar 
sərhəddində getdiyi üçün onların sürətlərinin təyin olunması da müxtəlifdir
. 
Homogen  reaksiyaların sür
əti vahid zamanda sistemin vahid həcmində reaksiyaya 
daxil olan v
ə ya reaksiya zamanı alınan maddənin miqdarı ilə ölçülür. 
Heterogen  reaksiyanın  sür
əti  isə  vahid  zamanda  sistemin  bərk  fazasının  vahid 
s
əthində  reaksiyaya  daxil  olan  və  ya  reaksiyadan  alınan  maddələrin  miqdarı  ilə  təyin 
edilir.  
B
ərk cismin səth sahəsini ölçmək həmişə mümkün olmadığından, bəzən heterogen 
reaksiyanın sür
əti bərk fazanın vahid kütləsinə aid edilir.  
 
22.Homogen  və heterogen reaksiyaların sürəti. 
Homogen  reaksiyanın  sürətini:  V
homogen
,  heterogen  reaksiyanın  sürətini 
V
heterogen
, reaksiya zamanı alınan madd
ə mollarının sayını n, sistemin həcmi V, zaman t, 
faza s
əthinin sahəsi s, dəyişilmə fərqini 
∆
 il
ə işarə etsək 
n
∆
2
n
=
1
n
−
; 
1
2
t
t
t
−
=
∆
 olduqda 
h
ər iki reaksiyanın sürətini riyazi olaraq belə ifadə etmək olar; 
 
                  
∆C 
 
υ
homogen
 
═ ───    olar. 
                                        
∆t 

31 
 
 
      Sonuncu t
ənliyə əsasən reaksiyaların sürətinə aşağıdakı tərifi vermək olar: 
Homogen reaksiyanın sürəti reaksiyaya daxil olan və ya reaksiyadan alınan 
maddələrdən birinin qatılığının vahid zamanda dəyişilməsi ilə ölçülür.  
Heterogen reaksiyalarda is
ə bərk maddələrin qatılığı cüzi dəyişdiyindən sürət 
düsturunda onların qatılı
ğı nəzərəalınmır. 
C+O
2
=CO
2
  heterogen reaksiyasında  V=k∙ ܥ
ை
మ
 
 
Reaksiyanın sür
ətnə bir sıra amillər təsir göstərir. Məsələn,qatılıq, temperatur və 
katalizator.
 
23.  Qatılığın reaksiya sürətinə təsir 
      T
əcrübələr  göstərir  ki,    hər  hansı  iki  maddə  qarşılıqlı  təsirdə  olduqda, 
reaksiyanın getm
əsi üçün onların molekulları  bir-biri ilə toqquşmalıdır. Toqquşmaların 
sayı artdıqca reaksiya sür
ətlənir. 
      Dem
əli,  qarşılıqlı  təsirdə  olan  maddələrin  qatılıqlarının  artmasından  asılı 
olaraq effektiv toqqu
şmaların  sayı artır, bu isə reaksiyanın sürətlənməsinə səbəb olur. 
      Bu  asılılı
ğı  ilk  dəfə  bir-birindən    asılı  olmayaraq  Norveç  alimi  Quldberq  və 
Vaage 1867-ci ild
ə müşahidə etmiş və kimyəvi kinetikanın əsas qanunu olan kütlələrin 
təsiri  qanununu  k
əşf  etmişlər:  Kimyəvi  reaksiyanın  sürəti  reaksiyaya  daxil  olan 
maddələrin qatılığı ilə düz mütənasibdir. 
                  A + B = C + D 
      Qanunu bu t
ənliyə tətbiq etsək yazırıq:  
               
υ═k [A] [B]     və ya     υ═ k C
A
·
C
B 
      Burada  k-müt
ənasiblik  əmsalı,  yaxud  sürət  sabitidir.[A]  və[B]  isə  A  və  B 
madd
ələrinin qatılığıdır. Konkret misallarda yazaq: 
 
 
 
H
2
+ J
2 
═ 2HJ 
                             
υ═k [ H
2
] [J
2
];    
υ ═ k C
H
2
·
 C
J
2
 
         yaxud: 
                           2 NO + Cl
2
= 2 NOCl
 
                             V 
═ k [NO]
2
 [Cl
2
];    
υ ═  k C
2
NO
·
 C
CL 2
 

32 
 
 
 
24.Temperaturun reaksiya sürətinə təsiri 
 
Reaksiya sür
ətinin temperaturdan asılılığını ilk dəfə Holland alimi 
Vant  -  Hoff  1874-cü  ild
ə  müşahidə  etmiş  və  aşağıdakı  qaydanı  irəli 
sürmü
şdür:  Temperatur  hər  10
0 
C  artdıqda  reaksiyanın  sürəti  2-4  dəfə 
artır. Qanunun riyazi ifad
əsi belədir;
 
 
 
 
 
 
                                    t
2
-t
1 
 
 
 
 
 
                                    10 
 
 
 
              
υ
t
2
═ 
υ
t
1
·
γ
 
 
Burada 
υ
t
1
v
ə
 
υ
t
2
─  reaksiyanın  başlanğıc  və  son  temperaturlarına  müvafiq 
sür
ətləridir. 
γ
─
 temperatur əmsalıdır.       
 
 
 
          Qanunun qrafiki ifad
əsi:  
 
 
 
 
 
 
         V.  Hoffqaydası  ancaq  endotermik    prosesl
ər 
üçün özünüdo
ğruldur.                                                                                                
Reaksiyanın 
sür
ətinin  temperaturdan  asılılığı 
S.Arreniusun  aktivləşmə  nəzəriyyəsi  il
ə    izah 
olunur.  N
əzəriyyəyə  görə  reaksiyaya  ancaq  aktiv 
molekullar daxil olur. 
 
 
Vant-Hoff düsturu reaksiya sür
ətinin temperaturdan asıl ılığını  təxmni  müəyyən 
edir. Bu asılılı
ğı dəqiq şəkildəmüəyyən etmək üçün Arrenius düsturundan istifadə edilir. 
K=A∙ e
ି
ుూ
౎౐
 
Burada, k-sür
ər əmsalı, A-tezlik, e-onluq loqarifmanın əsası, E
F
-f
əallaşma enerjisi. 
 
 
V
1 
v
2 
V
3 
t
1 
t
2 
t
3 

33 
 
25.Katalizatorun reaksiya sürətinə təsiri
 
Katalizator  reaksiyanın  sür
ətini  dəyişən,  sonda  heç  bir  kimyəvi  dəyişikliyə 
u
ğramayan  maddələrə  deyilir.  Katalizatorlar  müsbət  və  mənfi  tiplərə  bölünür.  Müsbət 
katalizator reaksiyanın sür
ətini artırır, mənfi katalizator  isə  reaksiyanın sürətini azaldır. 
M
ənfi katalizatorlara həmçinin ingibitorlar da deyilir. Katalizatorların iştirakı ilə gedən 
reaksiyalar  katalitik  reaksiyalar,  katalizatorların  i
ştirakı  ilə  reaksiya  sürətinin 
d
əyişməsi prosesi isə kataliz adlanır. 
  Katalizin 2 növü var: 
   1. Homogen kataliz. 
   2. Heterogen kataliz. 
Homogen    katalizd
ə  reaksiyaya  girən  maddələr  və  katalizator  eyni  fazalı  sistem 
ə
mələ gətirir,
 ba
şqa sözlə desək, eyni aqreqat halında olur. 
M
əs: 
 
 
2SO
2 
+O
2
NO
      2SO
3 
 
 
2CO
2 
+O
2
:
BUXAR
SU
  CO
2 
2KClO
3

 →

2
MnO
 2KCl + 3O
2 
2H
2
O
2
.
duzm u
   2H
2
O + O
2
 
 
Heterogen  katalizd
ə  reaksiyaya  girən  maddələrlə  katalizator  eynifazalı 
sistem əmələ gətirmir.
 Ad
ətən maddələr qaz, yaxud maye halda olarsa, katalizator bərk 
halda olur. 
 pt 
 
 
 
N
2
 + 3H
2
 
→ 2NH
3
 
 
 
 
2H
2
O
2
2
, yaxudMnO
C
 2H
2
O +O
2
 
 
 
 
2H
2
SO
3
 + O
2
→

NO
 2H
2
SO
4
 
 
 
2SO
2 
+O
2

 →

5
2
O
V
 2SO
3
 
Katalizatorun t
əsir mexanizmi belədir. 
 
 
A +  B 
→

K
 AB 
 
 
A + K 
→ AK 
 
 
AK + B 
→ AB + K 
. 
 
 
 
 
 
 

34 
 
D 
Ə 
K
T 
26.Kimyəvi tarazlıq. Le-Şatelye prinsipi. 
Kimyəvi  tarazlıq.
-  Düzün
ə  və  tərsinə  (əksinə) 
ged
ən  reaksiyaların  sürətinin  bir-birinə  bərabər 
oldu
ğu  ana  deyilir.  Reaksiya  başlayan  anda  düzünə 
ged
ən  reaksiyanın  sürəti  çox  olur  və  reaksiya 
madd
ələrinin  (məhsulların)  alınma  istiqamətdə 
sür
ətlənir (v
1
). 
 Zaman keçdikd
ən sonra  alınan maddələr öz aralarında yenidən reaksiyaya girərək 
reaksiyanı 
əks  istiqamətdə  (v
2
)  yön
əldir  v
2
>v
1
  olur.  Mü
əyyən  zamandan  sonra  hər  iki 
sür
ət  bir-birinə  bəharət  olur  v
1
=v
2
.  Bu  halda  kimy
əvi  tarazlıq  deyilir.  Kütlələrin  təsiri 
qanunu t
ətbiq etməkələ bunları belə ifadə etmək olar. 
qD
dC
nB
mA
+
⇔
+
 
Bu reaksiya üçün kimy
əvi tarazlığı tapaq    
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
n
m
q
d
T
T
n
m
q
d
q
d
n
m
q
d
n
m
B
A
D
C
K
K
K
K
B
A
D
C
K
K
D
C
K
B
A
K
v
v
D
C
K
v
B
A
K
v
⋅
⋅
=
=
⋅
⋅
=
⋅
=
⋅
=
⋅
=
⋅
=
2
1
2
1
2
1
2
1
2
2
1
1
;
 
Kimy
əvi  tarazlıq qaz və  maye  fazalarında özünü doğruldur.  Bərk halda  reaksiya 
reagentl
ərində tarazlıq baş vermir. 
Kimyəvi tarazlığın yerdəyişmə şərtləri.
 Bu qanunauy
ğunluq Le-Sartlye prinsipində 
mü
əyyənləşdirilir.  Tarazlıqda  olan  sistemə  hər  hansı  xarici  amil  (T,P,C)  təsir  etdikdə 
tarazlıq h
əmin təsiri azaldan istiqamətdə yerini dəyişir.