Əsas məsələl

            Metalların təbiətdə yayılması 
 
Metallar  yer  qabı
ğında  müxtəlif  yataqlar  şəklində  yayılmışdır.  Yer  qabığı  dəniz 
s
əthindən  16  km  dərinlikdə  yerləşən  litosferdən,  dəniz  və  okeanlardan  ibarət 
hidrosferdən v
ə atmosferdən təşkil olunmuşdur. Yer qabığının əsas kütləsini (95%- 
ni) litosfer t
əşkil edir. Odur ki, yer qabığı dedikdə əsasən litosfer nəzərdə tutulur. 
 
Elementl
ərin yer qabığında yayılmasını öyrənən ilk tədqiqatçı amerika alimi F. U. 
Klark, rus aliml
ərindən isə A. Y. Fersman, V.  . Vernadski və Vinoqradov olmuşdur. 
 
Akademik  Fersmanın  t
əklifi  ilə  Yer  qabığında  elementlərin  miqdari  olaraq 
yayılmasını  ifad
ə  etmək  üçün  “klark”  kəmiyyəti  qəbul  edilmişdir  ki,  bu  da  çəki  faizi 
(ç
əki klarkı) və ya atom faizi (atom klarkı) ilə ifadə olunmuşdur. 
 
Metalları  t
əsnif  edən  zaman  əsasən  “səpələnmiş”  və  “nadir”  terminləri  işlənir. 
S
əpələnmiş  metalların  öz  mineralları  olmur  və  onlara  başqa  filizlərlə  birlikdə  rast 
g
əlinir. Bunlara misal qalliumu, indiumu, talliumu, reniumu, hafniumu göstərmək olar.  
          T
əbiətdə  az  tapılan,  ətraflı  öyrənilməyən  və  bu  səbəbə  görə  texnikada  az  tətbiq 
edil
ən  metallara  nadir  metallar  deyilir.  Bunlara  misal  olaraq  rubidiumu,  seziumu, 
lantan v
ə lantanoidləri göstərmək olar. Lakin nadir metal anlayışı şərti anlayışdır, çünki 
bu  metalların  istehsalı  v
ə  tətbiq  sahəsi  genişləndikcə  onlar  adi  metallar  sırasına  daxil 
edilirl
ər. 
 
Metalların  g
ərginlik  sırasında  qalaya  qədər  yerləşən  metallara  təbiətdə  əsasən 
birl
əşmələr şəklində rast gəlinir. Qalay, mis, gümüş və civəyə həm birləşmə  və həm də 
s
ərbəst halda, qızıla və platinə sərbəst halda (külçə şəklində) rast gəlinir. 
Metallar  əsasən  sənayedə  filizlərdən  alınır.  Filizl
ərə  müxtəlif  oksidləri,  sulfidləri, 
halogenidl
əri, karbonatları, fosfatları misal göstərmək olar. 
 
T
ərkibində  oksigen  olan  filizlərdən  ən  çox  rast  gələni  Fe
2
O
3
  (hematit),  Al
2
O
3
 
(boksit), TiO
2
 (rutil), MnO
2
 (pirolüzit), SnO
2
 (kassiterit) v
ə başqalarıdır. 
 
Kükürdlü  filizl
ərə təbiətdə  əsasən mono və ya polisulfidlər  şəklində rast gəlinir. 
Bunlardan 
ən  çox  yayılanı  FeS
2
  (d
əmir  kolçedanı),  Cu
2
S  ·  FeS
2
  (mis  kolçedanı),  ZnS 
(sfalerit), HgS (kinovar) v
ə s.-dir. 
 
Halogenidl
ərə əsasən xloridli birləşmələr şəklində rast gəlinir: NaCl (qalit), KCl 
(
şilvin), NaCl · KCl (silvinit) və s. 
          Metalların alınma üsulları 

67 
 
 
T
əbiətdə  metallar  sərbəst  (Au,  Ag,  Hg,  Pt)  və  birləşmələr  halında  yayılmışdır. 
Metallar  s
ənayedə  əsasən  filizlərdən  alınır.  Sənayedə  metalları  almaq  üçün  lazım  olan 
t
əbii birləşmələrə filiz deyilir. Ən çox istifadə edilən filizlər aşağıdakılardır: 
 
 
1) Oksidlər: Al
2
O
3
· n H
2
O  
─boksid, Fe
3
O
4
 
─maqnetit (dəmir yanığı) 
 
2) Sulfidlər: FeS
2 
─ pirit, HgS ─ kinovar və s. 
 
3) Karbonatlar: CaCO
3
─ əhəng daşı, FeCO
3
─siderid və s. 
 
4) Xloridlər: NaCl
─ qalit, KCl─ silvin, NaCl · KCl ─silvinit 
 
5) Sulfatlar: CaSO
4
· 2H
2
O 
─ gips, BaSO
4
 
─ ağır şpat və s. 
 
 
Filizl
ərdən metallar əsasən 3 üsulla alınır: 
 
1)  Pirometallurgiya.  Bu  üsulla  metallar  filizl
ərdən  yüksək  temperaturda 
reduksiyaedicil
ər  vasitəsilə  (C,  CO,  H
2
  v
ə  aktiv  metallar)  alınır.  (Yadda  saxlamaq 
lazımdır ki, sulfidl
ər, karbonatlar reduksiyadan əvvəl oksidlərə çevrilir). 
 
 
1) Cu
2
O + C 
t
=
2Cu + CO 
 
 
2) Fe
2
O
3
 + 3CO 
t
=
2Fe + 3 CO
2
 
 
 
3) 2ZnS + 3O
2
t
=
2ZnO + 2SO
2
 
 
 
4) ZnO +C 
t
=
Zn + CO 
 
 
5) FeCO
3
t
=
FeO + CO
2
 
 
 
6) FeO +CO 
t
=
Fe + CO
2
 
 
 
7) Cr
2
O
3
 + 2Al 
t
=
2Cr + Al
2
O
3 
  (alüminotermiya) 
 
 
8) MoO
3
 + 3H
2 
t
=
Mo + 3 H
2
O 
 
 
WO
3
+ 3H
2 
t
=
W + 3 H
2
O   (hidrogenotermiya) 
 
 
2)Hidrometallurgiya. 
 
Metal  birl
əşmələrinin  məhlula  keçirilməsi  və  onun  nisbətən  aktiv  metalla 
reduksiyası prosesidir. Bu yolla Au, Ag, Zn, Cu v
ə s. metalları almaq olur: 
 
 
CuO + H
2
SO
4
 = CuSO
4
 + H
2
O 
 
 
CuSO
4
 + Fe = Cu + Fe SO
4
 
 
 
4Au + 8 KCN + O
2
 +2H
2
O = 4 K[Au(CN)
2
] + 4KOH 
 
 
2 K[Au(CN)
2
] + Zn = K
2
[Zn(CN)
4
] + 2Au 
 
 
3)  Elektrometallurgiya 
─  metal  birləşmələrinin  ərintilərindən  metalların 
elektroliz yolu il
ə alınması prosesi: 
2
NaCl

 →

−z
ele
 2
K
Na
+ 
2
A
Cl
 
 
ərinti 

68 
 
el-z 
el-z 
el-z 
el. 
2
2Al
3
O

 →

− z
ele
K
Al
4
 + 
2
3
A
O
 
Metalların kimyəvi xassələri. 
Metallar elektrom
ənfiliyi yüksək  olan  halogenlərlə, oksigenlə və kükürdlə daha asan 
reaksiyaya girir. Qızıl v
ə gümüş oksigenlə reaksiyaya girmir. 
 
 
 
Ca + Cl
2
t
=
CaCl
2
 
 
 
           2Na + S 
t
=
Na
2
S 
 
 
 
2Mg + O
2
t
=
2MgO 
 
 
 
4Al + 3O
2
t
=
2Al
2
O
3
 
 
 
 
Na + 2H
2
O = 2NaOH + H
2
O 
 
 
 
Ca + 2H
2
O =Ca(OH)
2
 + H
2 
 
 
 
Ag + H
2
O  =  getmir 
 
 
 
Zn + 2HCl = ZnCl
2
 + H
2
 
 
 
 
Ca + H
2
SO
4
 = CaSO
4
+ H
2
 
Au + HCl  =  getmir 
 
 
 
Cu + 2H
2
SO
4 
t
=
 CuSO
4 
+SO
2 
+ 2H
2
O 
 
 
 
 
       Qatı 
 
 
 
Cu + 8HNO
3
 = Cu(NO
3
)
2
 +2NO + 4H
2
O 
 
 
 
 
Duru 
 
 
 
Cu + 4HNO
3
 = Cu(NO
3
)
2
 + 2NO
2
 + 2H
2
O 
 
 
 
 
Qatı 
Zn +  CuSO
4
 = ZnSO
4
 + Cu 
2Na + H
2
 = 2NaH; Ca + H
2
 = CaH
2
 v
ə s. 
 
52. Na və K. Onların fiziki və kimyəvi xassələri. 
I-A  qrup  elementlərinin  ümumi  xarakteristikası
  Bu  yarımqrup    q
ələvi  metallar 
yerımqrupu  adlanır 
s
n ′
 elementl
əridir.  Sabit  bir  valentlidirlər  +1  ok.d.göstərirlər.  Qrup 
üzr
ə  yuxarıdan    aşağıya  atom  radiusu    metalların    aktivliyi,  reduksyaediciliyi 
artır.
Əksinə oksidləşdiricilik ,ərimə tem-u, bərkliyi, ionlaşma  enerjisi azalır.  Bu onların  
elektron    t
əbəqələrin    artması    nüvədən    valent  elektronunun      cəlb  olunmasının  
azalması  il
ə izah olunur. 
Təbiətdə  yayılması
  Q
ələvi  metallar    kimyəvi    aktiv  olduqları    üçün  yalnız  
birl
əşmələr  şəklində tapılırlar: 
NaCl-qalit, NaNO
3
-çili 
şorası 
KCl
NaCl
⋅
-silvinit, KCl-silvin 
T
əbiətdə və canlı orqanizmdə ən çox yayılanları  Na və K olur. 
Alınmaları-
Q
ələvi  metalları  Na  əsasən  elektrokimyəvi  üsulla  NaCl  və  NaOH 
ərintilərinin elektrolizindən alırlar. 

69 
 
ərid. 
ərid. 
t
o 
vakuumda 
t
o
vakuum, t 
t
o
vak., t 
t
o
 vak,
t 
t
o
vak., t 
t
o
 vakuumda t 
t
o
 vak., t 
2NaCl                    2Na + Cl
2
                 4NaOH                 4Na + 2H
2
O+O
2
 
 
Kaliumu bu yolla almaq ç
ətin  olduğundan onu aşağıdakı üsullarla  (vakuumda) 
alırlar. 
KCl + Na                 K + NaCl ;    KOH +Na                   NaOH+K 
Si +4CaO+4KCl              2CaCl
2
 + 2CaO +SiO
2
 + 4K 
Litiumda  vakuumda termiki üsulla alınır: 
2Li
2
O + Si                  SiO
2
 + 4Li ; Li
2
CO
3
 + Mg                MgCO
3 
+ 2Li 
Rubidium v
ə sezium  da termiki üsulla vak-da alırlar: 
2RbCl + Ca                  CaCl
2
 + Rb  ;   2CsCl + Ca              CaCl + Cs 
Fiziki xassələri
 Q
ələvi metallar  gümüşü (Cs-qızıl)  yüngül . yumşaq asan əriyən  
metallardırlar. 
izotopu
Rb
Rb
izotopu
K
K
K
izotopu
Li
Li
2
,
;
3
,
,
,
;
88
87
41
40
39
7
3
6
3
−
−
−
;  Na  v
ə  Cs  isə  bir 
izotopu  (monoizotop  elementl
ərdir)    mövcuddur.  Elektriki  yaxşı  keçirirlər.Havada  
d
ərhal oksidləşdikləri üçün onları kerosində saxlayırlar.  
Kimyəvi xassələri
 Li-Cs-sırasında  su v
ə turşularla  reaksiyaları şiddətli gedir. Li-
un xass
ələri  digərlərindən  fərqlənir Li-um N
2
,C,P il
ə asan bir-ləşir.LiCO
3
,Li
3
Po
4
, LiF 
duzları  suda  pis  h
əll  olur.  Ancaq  diqər  qələvi  metalların  duzlarının  hamısı  suda  yaxşı 
h
əll olur. 
Q
ələvi metallar (qələvi metal-X), hallogenlərlə  X hal S, N və H
2 
 il
ə aşağı-dakı 
birl
əşmələri  əmələ gətirirlər:  
2
2
2
2
2
2
2
3
2
2
2
2
2
6
2
2
2
KO
O
K
O
Na
O
Na
O
Li
O
Li
N
X
N
X
S
X
S
X
Xhal
hal
X
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
 
Q
ələvi metallar (X) və hibridləri (XH) su ilə H
2
 ayırır 
2
2
2
2
2
2
2
H
XOH
O
H
XH
H
XOH
O
H
X
+
→
+
+
→
+
 
Na
2
O v
ə K
2
O açmaq üçün 
Na
2
O
2
 + 2Na              2Na
2
O            KO
2
 + 3K              2K
2
O 

70 
 
spirt 
alkoh. 
Q
ələvi metallar (X) H
2
SO
4
  v
ə  HNO
3
 –d
ən başqa digər  turşularla, spirtlərlə  q/t-
d
ə  H
2
 ayırır. 
2X+2HCl                  2XCl+H
2
  ;  2X+ROH              2ROX
2
 
2R-COOH+2X            2R-COOX+H
2 
Q
ələvi metallar(X) maye NH
3
-l
ə H
2
-çıxardır. 
2X +2NH
3
            2XNH
2
 +H
2
 
Q
ələvi metallar  oksidləşdirici  tur-la  aş-kı kimi  q/t alırlar: 
8X+5H
2
SO
4(q)
           4X
2
SO
4
+H
2
S+H
2
O 
8X+10HNO
3(q)
               8XNO
3
 + N
2
O+ 5H
2
O 
8X+9HNO
3(d)
             8XNO
3
 +NH
3
+3H
2
O 
 
Qələvi metalların  oksidləri və peroksidləri 
Q
ələvi metallar X
2
O   X
2
O
2
      XO
2
 –tipli oksid  peroksid v
ə superperoksid  XO
3
 
tipli ozonoidl
ər  əmələ gətirirlər. 
Oksidl
ər aş-kı qaydada alınır: 
X
2
O
2
 +2X
→2X
2
O                           XO
2
+3X
→2X
2
O 
Na
2
O
2
+2Na
→2Na
2
O                       KO
2
+ 3K
→2K
2
O 
2XNO
3
+4X
→4X
2
O+N
2
                   2XOH+2X
→2X
2
O+H
2
 
Li+O
2
→LiO
2
                          LiNO
3
→2Li
2
O+4NO
2
+O
2
 
Oksidl
ər və peroksidlər  su və digər mürəkkəb  maddələrlə aş-kı kimi reaksiyaya 
girirl
ər: 
X
2
O+H
2
O=2XOH              X
2
O+CO
2
=X
2
CO
3
 
X
2
O+2HCl=2XCl+H
2
O      X
2
O+H
2
SO
4
=X
2
SO
4
+H
2
O 
X
2
O
2
+2H
2
O=2XOH+ H
2
O
2
    X
2
O
2
 + 2HCl=2XCl+ H
2
O
2 
X
2
O
2 
+2CO
2
=2X
2
CO
3
+O
2 

71 
 
 
t 
X
2
O-tipli oksidl
ərin tətbiq sahəsi  geniş   deyildir. Qələvi metalların  hidroksidləri 
(XOH)  a
ğ rəngli hiqroskopik  maddələrdir.Havada qaldıqda səthində  X
2
CO
3
 
ə/g.  Bu 
əsasları  lab-da və sən-də  aş-kı üsullarla  alırlar; 
a) lab. X
2
O+H
2
O=2XOH ; 2X+2H
2
O=2XOH+H
2
 ;X
2
O
2
+H
2
O=2XOH+H
2
O
2 
b) s
ən. Na
2
CO
3
 +Ca(OH)
2
=CaCO
3
+NaOH;  NaCl+2H
2
O=2NaOH+H
2
 
NaOH  KOH qız-da 
əriyirlər parçalanmırlar 
O
H
O
Li
LiOH
t
2
2
+
→
 
XOH tipli q
ələvilər  bəsit və mürəkkəb maddələrlə  aş-kı  kimi reaksiyaya  daxil 
olurlar: 
2F
2
+2XOH
→OF
2
 + 2XF+H
2
O 
3Cl
2
 + 6XOH
→5XCl+XClO
3
 + 3H
2
O 
Cl
2
 +2XOH
→XCl+XClO+H
2
O 
3S+6NaOH
→Na
2
SO
3
+2Na
2
S+3H
2
O 
Si+2XOH+H
2
O
→X
2
SiO
3
+2H
2
 
2XOH+CO
2
→X
2
CO
3
+H
2
O             XOH+CO
2
→XHCO
3
 
XOH+HCl
→XCl+H
2
O                   2XOH+H
2
SO
4
→X
2
SO
4
+H
2
O 
XOH+NH
4
Cl
→XCl+NH
3
+H
2
O             XOH+FeCl
2
→Fe(OH)
2
↓+2XCl 
2XOH+Zn(OH)
2
→X
2
[Zn(OH)
4
]            3XOH+Al(OH)
3
→X
3
[Al(OH)
6
] 
Q
ələvilər üzvi maddələrlə  və q/t –də  olur: 
RCOOH+XOH
→RCOOX+H
2
O         RCl+XOH
→ROH+XCl 
C
6
H
5
OH+XOH
→C
6
H
5
OX+H
2
O 
Na-
əlvan    metallarguyadada  reduksiyaedici  kimi,  nüvə  reaktorlarında    istilik 
da
şıyıcısı kimi işıq enerjisini  elektrik  enerjisinə  çevrilən (fotoelementlərdə)  cihazlarda  
Cs-dan  avtomat  cihazlarda    NaHCO
3
-çay  sodası    Na
2
CO
3
-m
əişət  sodası  kimi  əlavə 
olunur.  NaOH  v
ə  KOH-neft  sənayesində,  kağız  istehsalında,  toxuculuq  sənayesində  
geni
ş  istifadə  olunur.  Sabun  istehsalında,  sintetik    yuyucu  maddələrin  alınmasında 
onlardan  istifad
ə olunur.  

72 
 
Kalium  birl
əşmələri  (duzları)  KCl,  KNO
3
,  K
2
SO
4
,  K
2
CO
3
  bitkil
ərdə  məhsul-
darlı
ğın  artırılması  məqsədilə  torpağa  müəyyən    miqdarlarla    verilir.Bu  birləşmələr 
əsasən   bitkilərdə   K
2
O 
şəklində  mənimsənilir  və  bitkilərdə  gedən biosintez  prosesini 
sür
ətləndirir,  maddələr  mübadiləsini  və  nizamlanmasına  kömək  edir.  Onları  aşağıdakı 
qaydada alırlar. 
KCl-t
əbiətdə tapılır (silvin) 
KCl+NaNO
3
          KNO
3
+NaCl 
KNO
3
- iki qida element olan mür
əkkəb kübrədir. 
2KCl+H
2
SO
4
          K
2
SO
4
 +2HCl 
K
2
CO
3
-küld
ə olur (potaş) 
 
53. II qrup elementləri haqqında ümumi məlumat. Ca və onun birləşmələri. 
II A yarımqrup elementlərinin ümumi xarakteristikası. 
Bu  yarımqrupa  Be,  Mg,  q
ələvi  torpaq  metallardan  (oksidləri torpaq adlanır)  Ca, 
Sr, Ba v
ə Ra deyilir. 
Be
→Mg→Ca→Sr→Ba→Ra  sırası  üzrə  atom  və  ion  radiusu,  metallıq  xassəsi, 
reduksiyaedicilik,  oksid  v
ə  hidroksidlərinin  suda  həll  olması  artır.  Əksər  duzlarının 
(sulfat) is
ə həll olması Be→Ra sırası üzrə azalır. Be-un atom radiusu bu yarımqrup üçün 
ən  kiçik  olduğundan  onun  kovalent  və  koordinativ  rabitə  əmələ  gətirmək  qabiliyyəti 
(kompleks  birl
əşmələr)  o  birilərindən  güclüdür.  ÍÍ  A  yarımqrup  elementləri  ns
2
 
elementl
əridir.  Normal  halda  tək  cütləşməmiş  elektronları  olmadığından  valentlikləri 
yoxdur.  Ancaq h
əyəcanlananda 
1
1
2
np
ns
ns
h
→

ν
 v
əziyyətinə keçməyi ilə əlaqədar olaraq 
sp 
hibridl
əşmə vəziyyətinə keçirlər +2 ok.d. göstərirlər (2-valentli olurlar) 
Me   ns
2
      np
0
                                  ns
1
             np
1
 
        
↑↓                                                ↑               ↑                           sp 
 
+ ∆t 

73 
 
RO  tipli  oksidl
ər  R(OH)
2
  tipli 
əsaslar  RH
2
  tipli  uçucu  olmayan  hidridl
ər  əmələ 
g
ətirirlər. 
BeO  v
ə  Be(OH)
2
  amfoter  xass
əli,  digər  RO,  R(OH)  tipli  oksid  və  hidroksidlər 
amfoter xass
əli deyildirlər. Ra radioaktiv elementdir. 
Təbiətdə tapılmaları.
 
Mg  -  geni
ş  yayılmışdır  (yer  qabığında  2,1%  t\edilir).  Mg O
3
–  maqnezit, 
3
3
CaCO
MgCO
⋅
-dolomit, 
O
H
MgCl
KCl
2
2
6
.
⋅
-  karnorit  v
ə  s.  minerallar  şəklində  tapılır.  Ca- 
da geni
ş yayılmış elementdir (yer qabığının 3,6%-nı təşkil edir). Ən mühüm təbii bir-i 
3
CaCO
- kalsit, 
2
CaF
-flüorid, 
3
3
CaCO
MgCO
⋅
- dolomit, 
O
H
CaSO
2
4
2
⋅
- gips v
ə s-dir. 
 Ba t
əbiətdə tapılan birləşmələri aşağıdakılardır. 
 BaCO
3
- vilerit, BaSO
4
 – barit 
şpatı. 
 
Alınmaları
: 
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
4
2
1200
2
3
3
2
2
3
2
3
;
;
;
2
2
)
(
2
;
4
2
)
(
2
;
0
O
Al
Ba
Al
BaO
F
Sr
SrF
Cl
Sr
SrCl
F
Ca
CaF
O
O
H
Ca
OH
Ca
Cl
Ca
CaCl
CO
SiO
Ca
Mg
SiO
CaCO
MgCO
CO
Mg
C
MgO
Cl
Mg
MgCl
t
z
el
z
el
z
el
z
el
z
el
C
z
el
+
→

+
+

 →

+

 →

+

 →

+
+

 →

+

 →

+
+

 →

+
⋅
+
→
+
+

 →

−
−
−
−
−
−