Əsas məsələl

 
Alınma üsulları:
 Oksigen s
ənayedə havadan (-183)alınır və sudan 
(
2
2
.
2
2
2
O
H
O
H
elektr
+
→
).  Kükürdü  s
ənayedə  təbii  yataqlardan  su  buxarı  vasitəsilə    çıxar-
maqla  (frans    üsulu)  alırlar.  Oksigen  v
ə  kükürd  laboratoriyada  aşağıdakı  üsullarla 
alınırlar. 
 
S
O
H
O
S
H
S
HCl
Cl
S
H
S
FeS
FeS
O
O
H
O
H
O
Hg
HgO
O
KNO
KNO
O
MnO
MnO
K
KMnO
O
KCl
KClO
t
t
t
t
t
t
k
t
t
+
→
+
+
→
+
+
→
+
→
+
→
+
→
+
+
→
+
→
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
2
2
4
2
.
4
2
3
2
2
2
2
2
2
2
2
3
2
2
 
 
 

92 
 
 
Ozon a
şağıdakı üsulla alınır. 
3O
2
     ௧
ሱሮ
2O
3
 
Fiziki xassələri:
 Oksigen adi 
şəraitdə rəngsiz, dadsız, suda az həll olan iki atomlu 
qazdır.  Elektrik  istiliyi  keçirmir  (maye  halda  keçirir).  Ozon  atmosferd
ə  qaz  boşalması 
zamanı, h
əmçinin  10-30 km yüksəklikdə günəşin ültrabənövşəyi şüa-larının təsirindən 
əmələ gəlir. Xoş iyli olan ozon zəhərli və partlayıcı xassəlidir. Kükürd-sarı rəngli kristal 
madd
ədir.  Suda  həll  olmur,  elektriki  istiliyi  keçirmir.  Adi  halda  S
8
  (tsiklik  s
əkkiz 
bucaqlı) formada olur. Qızdırıldıqda halqa qırılır: 
 
 
S
S
S
S
S
S
S
S
S
0
0
0
0
0
1700
2
1400
800
4
300
6
150
8
→
→
→
→
−
 
 
 
 
Kimyəvi  xassələri:
Oksigen  adi 
şəraitdəqələvi  metallarla,kükürd  isə  adi 
şəraitdə flüorla qələvi metalla reaksiya daxil olur. Tellur adi şəraitdə su ilə Se və Te adi 
şəraitdə  qatı  HNO
3
-l
ə  reaksiyaya  daxil  olurlar.  S,  Se  və  Te  qaynatdıqda  qələvi  
m
əhlulları ilə reaksiya daxil olurlar.  
 
X
O
Hal
CuO
O
Cu
SiO
O
Si
X
O
Pt
Au
O
Ag
O
Ag
O
P
O
P
O
Fe
O
Fe
CsO
O
Cs
CO
O
C
BaO
O
Ba
O
Na
O
Na
NO
O
N
CaO
O
Ca
O
Li
O
Li
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
2
2
2
2
2
2
2
5
2
2
4
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
,
2
4
2
4
2
2
2
2
2
2
2
2
 
 
 
O
3
-ozon  oksigend
ən aktivdir. Hətta qızıllada qarşılıqlı təsirdə  olur.  
 
2
2
2
3
2
3
2
3
2
2
3
2
O
KOH
J
O
H
O
KJ
O
O
Au
O
Au
t
t
+
+
→
+
+
+
→
+
 

93 
 
Ozonda  oksigenin ikisinin valenti 2, birinin valenti is
ə dörddür, ok.d.=0 
 
 
                                                  O=O=O               
0
3
O
 
 
67. Kükürd, alınması, fiziki və kimyəvi xassələri, oksidləri və turşuları. 
 
 
 
 
NO
SO
H
S
HNO
O
H
NO
SO
H
S
HNO
O
H
SO
S
SO
H
O
H
S
K
SO
K
KOH
S
t
d
t
q
t
q
t
2
2
2
6
6
2
3
2
3
2
6
3
4
2
3
2
2
4
2
3
2
2
4
2
2
2
3
2
+
→
+
+
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
 
 
 
Hidrogenli  birləşmələri  və  tətbiq  sahələri.
  H
2
S,    H
2
Se,  H
2
Te  qazları  pis  iyli 
z
əhərlidirlər.  Suda  məhlulları  oksigensiz    turşulardır.  Məhlulda    havanın  oksi-geni  ilə 
oksidl
əşirlər:  
 
O
H
E
O
E
H
2
2
2
2
2
2
+
→
+
 
 
S
H
H
S
S
Al
S
Al
X
O
H
S
SO
O
S
FeS
S
Fe
X
Ne
He
S
SiS
S
Si
CuS
S
Cu
X
J
S
S
P
S
P
HgS
S
Hg
O
S
Na
S
SO
Na
Cl
S
Cl
S
S
K
S
K
S
Na
S
Na
S
SF
F
S
S
Na
Na
S
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
t
2
2
3
2
2
2
2
2
2
5
2
3
2
2
3
2
2
2
2
2
1
2
2
2
6
2
2
3
2
,
2
5
2
2
3
2
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
→
+
−

94 
 
 
H
2
Sv
ə  H
2
Se h
əm turş həm də normal duz,  H
2
Te is
ə yalnız normal duz ə/g-r. H
2
E 
tur
şuları reduksiyaedicidirlər: 
 
S
HBr
Br
S
H
+
→
+
2
2
2
 
 
 
H
2
S  t
əbii  sularda  olduqda  həmin  sular  dəri  xəstəliklərində  müalicə  məqsədilə 
istifad
ə  olunur.  Bir  çox  duzlarından  dərman  məqsədilə  istifadə  olunur.  H
2
Se,  H
2
Te–
reduksiyaedici kimi istifad
ə olunur. Duzlarından müxtəlif məqsədlərlə isti-fadə edirlər. 
 
Oksidlərin  və  turşuların  xassələri,  tətbiqi:  VIA  yarımqrup  elementinin 
a
şağıdakı tərkibdə oksidləri məlumdur:SO, SO
2
,SO
3
. 
Kükürd 2  oksid (kükürd monooksid) r
əngsiz qazdır. Sulfoksil  turşusunun anhidrididir. 
Tionil xloridd
ən alınır.   
SO
MgCl
SOCl
Mg
+
→
+
2
2
 
SO su il
ə qarşılıqlı təsirdə aldıqda sulfoksil  turşusu (H
2
SO
2
) alınmır. 
 
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
;
2
SO
H
KCl
HCl
SO
K
O
H
SO
K
KOH
SO
SO
S
H
O
H
SO
+
→
+
+
→
+
+
→
+
 
 
SO
2
, SeO
2
, TeO
2
, PoO
2
 sırasında tur
şu oksidi xassələri zəifləyir. 
 
 
 
O
H
S
K
SO
K
SO
KOH
2
2
3
2
2
4
3
4
8
+
+
→
+
 
 
 
EO
2
-tipli oksidl
ərdən əhəmiyyətlisi  SO
2
. SO
2
 sulfat tur
şusu istehsalında, yun və 
ip
əyin ağardılmasında, anbarların dezinfeksiyasında  istifadə olunur.  
 
3
2
3
2
3
2
TeO
H
SeO
H
SO
H
→
→
 -sırasında tur
şunun qüvvətliliyi zəifləyir. 
3
2
2
3
2
3
2
2
2
O
S
Na
SO
Na
SO
H
NaOH
S
O
H
+
−
→
+
→
 -natrium tiosulfat. 
1
2
2
2
6
2
2
−
−
+
→
+
Cl
O
S
Cl
SO

95 
 
 
 
Na
2
S
2
O
3
-qüvv
ətli  reduksiyaedicidir,  ondan  parçalanır,  ağardılmasında  istifadə 
olunur.  
NaCl
HCl
SO
H
O
H
Cl
O
S
Na
2
6
2
5
4
4
2
2
2
3
2
2
+
+
=
+
+
 
 
Bu reaksiyadan  xlorun artı
ğının udulmasında istifadə olunur. Na
2
S
2
O
3
 tibd
ə qotur 
x
əstəliyinə qarşı və fotoqrafiyada  istifadə olunur. 
 
                             Na        O               O 
                                                   S 
                             Na        S                O 
 
3
3
3
TeO
SeO
SO
→
→
sırasında  tur
şu  oksidi  xassəsi  zəifləyir.  SO
2
  17
0
C-d
ə  bərkiyən  45
0
C 
maye  halında  olan  hiqroskopik  madd
ədir.  Suda  həll  olur.  TeO
3
    sarı  r
əngli  bərk 
madd
ədir, SeO
3
 a
ğ rəngli suda həll olan maddədir. 
 
4
2
4
2
4
2
4
2
2
4
2
3
2
3
4
2
2
3
4
2
2
3
;
2
TeO
H
SO
Na
SO
H
TeO
Na
O
H
TeO
Na
NaOH
TeO
X
O
H
TeO
SeO
H
O
H
SeO
SO
H
O
H
SO
t
+
=
+
+
→
+
=
+
=
+
=
+
 
 
Sulfat tur
şusu (qatı) hiqroskopik, güclü oksidləşdirici maddədir. Metallarla q/t-də  
H
2
S, SO
2
 v
ə S əmələ gətirir. 
 
Tur
şuların  içərisində  ən  əhəmiyyətlisi  H
2
SO
4
-dır.  Kimya  s
ənayesində  ən  çox 
i
şlədilən maddədir. Elə bir sənaye  sahəsi yoxdur ki, orada ondan i/olunmasın . 
O
H
SO
Na
2
4
2
10
⋅
 
şüşə,  soda  istehsalında,  baytarlıqda,  təbabətdə  istifadə  olu-nur.
−
⋅
O
H
CaSO
2
4
2
in
şaatda,  sınıq  sarğılarının    qoyulmasında  alebastrın  (yarımsulu  qips) 
alınmasında    istifad
ə  olunur. 
−
⋅
O
H
CaSO
2
4
5
göyda
ş  k/t  ziyanvericilərinə    qarşı  i/o-nur. 
Selenin v
ə tellurun birləşmələri zəhərlidir. 
 
Tətbiq  sahələri  və  bioloji  rolları:
    Kükürdd
ən    k/t  zərərvericilərinə    qarşı,  qara 
barıt,  H
2
SO
4
,  kibrit,  kauçukun  vulkanla
şdırılmasında,  dərman  istehsalında.  Selendən 
yarımke
şirici  kimi,  günəş  batareyalarında,  fotoelementlərdə.  Görmə  qabiliyyəti  Se-
əlaqədardır.  Qartalda  insandan 100  dəfə  çox  selen  var,  canavarda  50  dəfə  çox  Se var. 

96 
 
Rezin
ə kükürdlə birlikdə Se-qatırlar ki, istiliyə davamlı  olsun. Şü-şəyə  Se əlavə etdikdə  
r
əngsizləşir. 
 
Kükürd  dem
ək  olar  ki,  bütün  zülalların  tərkibinə    daxildir.  Protenoid  tipli 
zülalların  t
ərkibində  (tük  dırnaq  zülalları)    kükürdlü  aminturşuları  (sistin,  sistein, 
metionin) 
şəklində  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Kükürdə  vitaminlərin,  hormonların  və 
dig
ər birləşmələrin tərkibində də rast gəlinir.  nsulin hormonunun iki həlqəsini yaradan 
m
əhs S-atomlarıdır. Şəkər xəstələri üçün vacib sayılan bu hormonun sintezini üçün əsas 
elementdir. 
 
Kükürd 
ən  çox  heyvani  qidalarda  (qaraciyərdə,  böyrəkdə)olur.  nsanın  kükürdə 
olan t
əlabatı 1q-dır (gün ərzində). 
 
68. Hidrogen, izotopları, alınması, təbiətdə yayılması, fiziki və kimyəvi 
xassələri. 
Dövri  sistemd
ə  7  dövr  və  8  qrup  vardır.  Hər  bir  dövrin  birinci  iki  elementi  S 
elementidir,  ona  gör
ə  onların  sayı  14-dür.  Bu  elementlərdə  elektron  xarici  orbitaya 
doldu
ğundan S elektronları valent elektronları sayılır. 
Hidrogen 
S ′
Ι
elementidir, sıra nömr
əsi bir olduğundan və birləşmələrdə +1 ok.d. 
göst
ərdiyindən onu 1A yarımqrupuna da daxil edirlər. Ancaq  hallogenlərə çox oxşarlığı 
oldu
ğundan onlar kimi iki atomlu (H
2
) v
ə -1 ok.d. göstərdiyindən əslində onu yeri VII A 
yarımqrup elementl
əri sırasıdır. 
Hidrogen 
ən  çox  kosmosda  günəş  və  ulduzlarda  (atom  halında  olur)  olur.  Yer 
kür
əsində sərbəst halda tapılmır. Birləşmələr halda ən çox suda, neftdə, təbii qazda, canlı 
orqanizmd
ə olur. 
Alınması,  xassələri  və  tətbiqi.
  Ilk  d
əfə  H.Kevendis  1766-cı  ildə  almışdır. 
Hidrogen s
ənayedə və laboratoriyada aşağıdakı üsullarla alınır. 
a)
  Laboratoriyada 
1)
  Suyun elektrolizində  
2)
 
Metalların  (Cu,  Ag,  Au,  Pt-d
ən  başqa)  turşularla  qarşılıqlı  təsirindən  (HNO
3
  v
ə 
H
2
SO
4
 q.-ba
şqa
). 
K
Na
Li
Me
H
COOMe
CH
COOH
CH
Me
H
PO
Me
PO
H
Me
H
SO
Me
d
SO
H
Me
H
MeCl
HCl
Me
,
,
2
2
2
3
2
2
6
)
(
2
2
2
2
2
3
3
2
4
3
4
3
2
4
2
4
2
2
→







+
=
+
+
=
+
+
=
+
+
=
+
 

97 
 
Fe
Jn
Ba
Sr
Ca
Mg
Be
Me
H
COO
CH
Me
COOH
CH
Me
H
PO
Me
PO
H
Me
H
MeSO
d
SO
H
Me
H
MeCl
HCl
Me
,
,
,
,
,
,
)
(
2
3
)
(
2
3
)
(
2
2
2
3
3
2
2
4
3
4
3
2
4
4
2
2
2
→







+
=
+
+
=
+
+
=
+
+
=
+
2
4
4
3
2
3
4
2
4
2
2
3
3
2
2
2
;
)
(
)
(
3
2
;
3
2
6
2
H
AlPO
PO
H
Al
H
SO
Al
d
SO
H
Al
H
AlCl
HCl
Al
+
→
+
+
→
+
+
→
+
3)  
Cu,  Hg,  Ag,  Au,  Pt-d
ən  başqa  digər  metalların  su  ilə  qarşılıqlı  təsirindən.  Bu  zaman 
metalların (Li, Na, Ca) su il
ə qarşılıqlı təsirindən əsas, az aktiv (Jn, Fe, Be) metalların 
t
əsirindən oksidləri alınır. 
2
2
2
2
2
2
2
;
)
(
2
;
2
2
2
H
ZnO
O
H
Zn
H
OH
Ca
O
H
Ca
H
NaOH
O
H
Na
t
+
→

+
+
→
+
+
→
+
 
4)
  Metal hidridlərinin su ilə qarşılıqlı təsirindən 
2
2
2
2
2
2
2
)
(
2
H
OH
Ca
O
H
CaH
H
NaOH
O
H
NaH
+
→
+
+
→
+
 
5)  Amfoter  metalların  (
əsaslar  və  oksidləri  amfoter  olan)  Be,  Al,  Jn  və  Si-un 
q
ələvilərlə qarşılıqlı təsirindən 
 
2
3
2
2
2
2
2
2
2
;
2
H
SiO
Na
O
H
NaOH
Si
H
BeO
Na
NaOH
Be
+
→
+
+
+
→
+
 
6)
  Spirtlərin qələvi və qələvi metallarla reaksiyasından  
2
1
2
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
;
)
(
H
ONa
H
C
Na
H
C
H
Ca
O
H
C
Ca
OH
H
С
n
n
n
n
n
n
n
n
+
→
+
+
→
+
+
+
 
b)
  Hidrogen sənayedə aşağıdakı üsullarla alınır 
1)
  Suyun elektrolizindən 
2
2
.
2
2
2
O
H
O
H
el
+
→
 
2
2
2
2
4
2
,
600
4
2
2
2
1500
4
2
1000
2
2
,
2
4
2
900
2
4
2
2
2
)
6
2
2
;
3
2
)
5
)
(
)
4
2
)
3
)
(sin
3
)
2
0
0
0
0
Cl
NaOH
H
O
H
NaCl
H
H
C
CH
H
H
C
CH
qaz
su
H
CO
C
O
H
H
CO
CO
CH
qaz
tez
H
CO
O
H
CH
z
el
K
C
C
C
bux
k
t
Ni
bux
+
+

→

+
+



→

+

 →

+

 →

+
+
→

+
+

 →

+
−
 
c)
  Koks qazı və ya neft emalı qazlarının -196
0
 C soyudulmasından. 
Fiziki xassələri.
 Hidrogen r
əngsiz, iysiz, dadsız, suda pis həll olan, havadan 14,5 
d
əfə  yüngül  olan  ən  yüngül  qazdır.  Üç  izotopu  var 
H
1
1
-  protium, 
H
2
1
-  deyterium, 
H
3
1
- 
tritium.  stilikkeçirm
ə qabiliyyəti yüksəkdir. 
Kimyəvi  xassələri.
  Adi 
şəraitdə  passivdir.  Yalnız  adi  şəraitdə F
2
  il
ə birləşir.  Be, 
Al, Si, P-la bilavasit
ə birləşmir.  

98 
 
elekt.-z 
K
1
t
1
P 
HF
F
H
2
2
2
→
+
;  
S
H
S
H
HCl
Cl
H
t
h
2
2
2
2
;
2
→

+
→

+
ν
 
3
2
3
2
2
2
2
2
2
3
2
2
3
2
2
BH
H
B
NH
N
H
O
H
O
H
t
t
→

+
→
+
→

+
 
Si v
ə As-lə bir-də -1 ok.d. göstərir. 
3
4
,
−
−
H
As
H
Si
 
4
2
2
SiH
MgCl
HCl
Si
Mg
+
→
+
 
Metallarla bir-d
ə - ok.d. göstərir. 
[
]
4
3
3
4
3
3
3
3
2
3
2
2
4
2
3
2
2
2
2
2
)
(
3
;
3
3
4
3
3
2
3
3
2
2
AlH
K
KH
AlH
BH
Al
BH
AlH
AlH
LiCl
AlCl
LiH
H
SiO
H
O
H
SiH
H
Al
CaO
O
Al
CaH
CaH
H
Ca
NaH
Na
H
t
→
+
→
+
+
→
+
+
→
+
+
+
→
+
→

+
→
+
−
−
 
Hidrogen  az  aktiv  metalları  onların  oksidl
ərindən  reduksiya  edir    
O
H
Fe
H
O
Fe
2
2
4
3
4
3
4
+
→
+
 
;
3
2
3
2
2
3
2
O
H
Cr
H
O
Cr
+
→
+
О
H
W
H
WO
2
2
3
3
3
+
→
+
X
H
CaO
O
Na
→
+
2
2
,
 
  Hidrogen bir sıra üzvi madd
ələrlə birləşmə reaksiyasına daxil olur. 
OH
CH
H
CO
OH
H
C
H
CHO
CH
H
C
H
H
C
k
t
3
.
2
5
2
2
3
6
2
2
2
2
2
;
;
2
→

+
→
+
−
→
+
 
Tətbiqi.
  Hidrogen 
əsasən  metallurgiyada  metalların  alınmasında,  maye  yağların 
b
ərk  yağlara  çevrilməsində,  HCl,  CH
3
OH,  NH
3
  alınmasında  maye  hidro-gen  raket 
yanaca
ğı kimi istifadə olunur.