Estetika nafosat falsafasi
Yüklə 19,62 Kb.
|
|
Estetika nafosat falsafasi ESTETIKA - NAFOSAT FALSAFASI Estetika fan sifatida voqelikni go‘zallik asosida idrok etishni, inson amaliy faoliyatining hamma sohalarida go‘zallik va xunuklik tuyg‘ularini hamda badiiy ijodning umumiy qonunlarini o‘rganadi. Biz voqelikdagi go‘zallik va xunuklikni turlicha tushunamiz. Bizning qarashlarimiz, tasavvurlarimiz, baholarimiz nisbiy bo‘lib, ularni xolis baholash estetikaning vazifasidir. Estetika fanining asosiy tushunchasi go‘zallik zohiriy va botiniy ma’noga ega. Donishmandlar tashqi va ichki go‘zallik mutanosibligiga alohida ahamiyat berganlar. Ya’ni, kishining tashqi qiyofasi bilan birga uning botiniy olami - xulqi, fe’1-atvori, mehnatsevarligi, ezgulikka intilishi va boshqa jihatlari go‘zallik xislatlari bilan muvofiq, uyg‘un bo‘lsagina ular mukammal go‘zallik sifatini oladi. Estetika fani voqelikni estetik mushohada qilish va badiiy ijod jarayonlarining uzviy mutanosibligini o‘rganadi. Estetika - bu, ma’naviyat olami, san’at va badiiy ijod jarayon-lari qonuniyatlarini his-tuyg‘u, sezish, idrok qilish, baholash orqali o‘rganadigan va o‘rgatadigan fandir. Estetika fani insoniyat tomonidan bunyod etilgan go‘zal ma’naviy boyliklarni o‘zlashtirish qonuniyatlarini o‘rganadi. Estetik his-tuyg‘u - insonni qurshab turgan muhitdagi ruhiy tuyg‘u paydo qiluvchi go‘zallik va xunuklikni, ulug‘vorlik va patskashlikni, fojiaviylik va kulgililikni idrok etish va baholash qobiliyatidir. Estetik ehtiyoj - ezgulikka, go‘zallikka intilishdir. Bu ehtiyoj mehnat, san’at, axloqiy munosabatlardagi go‘zallikni taqozo etadi. Insonning jamiki faoliyat qirralari borliqqa estetik munosabat orqali namoyon bo‘ladi. Estetika mavzui bilan bevosita aloqador bo‘lgan estetik munosabatlar, borliqni estetik o‘zlashtirish, estetik bilish, estetik ta-fakkur, estetik faoliyat kabi o‘zaro yaqin, ma’nodosh bir qator tu-shunchalar bor. Ular orasidagi borliqni estetik o‘zlashtirish lushnnchasi qolgan estetik munosabat, estetik bilish, estetik tafakkur, estetik faoliyat tushunchalarini ham qamrab oladi. Shu bois, estetika fani insoniyat tomonidan borliqni estetik o‘zlashtirish mohiyati va qonuniyatlarini o‘rganadi, desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Borliqni etselik o‘zlashtirish san’atning asosiy mazmunini tashkil etadi, ya’ni estetika fani san’atining uslubiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. San’at—mo‘jizadir. Yurak va miyaning shunday xilvat joylari borki, unga faqat san’at vositasidagina kirib borish mumkin. Nafosat va go‘zallik dunyosi shu qadar xilma-xil, rango-rang, ehtirosli va sehrliki, unda moddiy va ma’naviy joziba uyg‘un holda namoyon bo‘ladi. Insonning nafosat olamini anglashga intilishi atrof-voqelikni anglashga intilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Nafosat olamini yaratish bilan bir qatorda uni anglash, idrok etish, o‘zlashtirishmaqsadi, ya’ni nafosat olamini tadqiq va tahlil etish zaruriati paydo bo‘ladi. Sharqda etika (axloqshunoslik) «Ilmi adab», estetika (nafosat-shunoslik) esa «Ilmi badi’a», «Ilmi husniya» deb yuritilgan. Arastudan tortib Imom G‘azzoliygacha, hazrat Alisher Navoiydan tortib Aleksandr Baumgartengacha, Deni Didrodan olmon fay-lasufi Gegelgacha barchasi etika va estetika fanlari falsafa fanining uzviy qismi bo‘lgan mafkuraviy va nazariy fanlardir, deb qaraganlar. Tilimizda «go‘zal», «chiroyli» degan so‘zlar bor. Chiroyli narsa ko‘z bilan ko‘riladi. Go‘zallikni esa ham ko‘z bilan ko‘riladi, ham dil bilan his qilinadi, ong bilan idrok etiladi. Nafosat olamini o‘rganish, tadqiq va tahlil etish bu sohada ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish, Lining mohiyatini odamlarga anglatish, o‘qitish kabi maxsus Vazifani estetika fani bajaradi. Estetika - bu falsafiy fandir, falsafa - tafakkur gulshani, ma’naviyat bog‘i. Falsafa fani - haq yo’lga o‘rgatuvchi ta’limot bo‘lib, dunyoqarashni shakllantiruvchi, odam va olamni bilish ilmidir. Falsafiy fanlar hisoblangan etika (axloqshunoslik) vijdoniylikni, pok, halol bo‘lishni o‘rgatsa, estetika (nafosatshunoslik) esa go‘zallik haqida bilim beruvchi fandir. BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida yuksak jahon minbaridan turib butun dunyo afgor ommasiga qarala I’reziden timiz Islom Karimov ma’naviy, ilmiy va estetik qadriyatlar xalqi mizning turmush tarzida, an’anaviy madaniyatida muhim o‘rin olgani hech kimga sir emasligini ta’kidladi. S’hundan ko‘rinib turib-diki, O‘zbekitson davlati nafosatga boy, taraqqiyparvar davlatdir. Taraqqiy topgan G‘arb mamlakatlari nafosatshunoslari - Tomas Manro va Eten Surio fikricha, etikasi va estetikasi yo’q davlat qoloq davlat, estetikasi va etikasi yo‘q millat qashshoq millatdir. Ayrim olimlar estetika faqat go‘zallikni o‘rganadigan fan desa, boshqa bir guruh olimlar estetikaga san’at nazariyasi, deb qaray-dilar. Masalan, V. G. Belinskiy: «Ijtimoiy jihatdan faol san’at -Estetika predmeti», - deydi. N. G. Chernishevskiy estetikani voqelik-ka, hayotga san’atkorona munosabat deb biladi. Estetika fan sifatida voqelikni go‘zallik asosida idrok etishni, inson amaliy faoliyatining hamma sohalarida go‘zallik va xunuklik tuyg‘ularini hamda badiiy ijodning umumiy qonunlarini o‘rganadi. Biz voqelikdagi go‘zallik va xunuklikni turlicha tushunamiz. Bizning qarashlarimiz, tasavvurlarimiz, baholarimiz nisbiy bo‘lib, ularni xolis baholash estetikaning vazifasidir. Estetika fanining asosiy tushunchasi go‘zallik zohiriy va botiniy ma’noga ega. Donishmandlar tashqi va ichki go‘zallik mutanosibligiga alohida ahamiyat berganlar. Ya’ni, kishining tashqi qiyofasi bilan birga uning botiniy olami - xulqi, fe’1-atvori, mehnatsevarligi, ezgulikka intilishi va boshqa jihatlari go‘zallik xislatlari bilan muvofiq, uyg‘un bo‘lsagina ular mukammal go‘zallik sifatini oladi. Estetika fani voqelikni estetik mushohada qilish va badiiy ijod jarayonlarining uzviy mutanosibligini o‘rganadi. Estetika - bu, ma’naviyat olami, san’at va badiiy ijod jarayon-lari qonuniyatlarini his-tuyg‘u, sezish, idrok qilish, baholash orqali o‘rganadigan va o‘rgatadigan fandir. Estetika fani insoniyat tomonidan bunyod etilgan go‘zal ma’naviy boyliklarni o‘zlashtirish qonuniyatlarini o‘rganadi. Estetik his-tuyg‘u - insonni qurshab turgan muhitdagi ruhiy tuyg‘u paydo qiluvchi go‘zallik va xunuklikni, ulug‘vorlik va patskashlikni, fojiaviylik va kulgililikni idrok etish va baholash qobiliyatidir. Estetik ehtiyoj - ezgulikka, go‘zallikka intilishdir. Bu ehtiyoj mehnat, san’at, axloqiy munosabatlardagi go‘zallikni taqozo etadi. Insonning jamiki faoliyat qirralari borliqqa estetik munosabat orqali namoyon bo‘ladi. Estetika mavzui bilan bevosita aloqador bo‘lgan estetik munosabatlar, borliqni estetik o‘zlashtirish, estetik bilish, estetik ta-fakkur, estetik faoliyat kabi o‘zaro yaqin, ma’nodosh bir qator tu-shunchalar bor. Ular orasidagi borliqni estetik o‘zlashtirish lushnnchasi qolgan estetik munosabat, estetik bilish, estetik tafakkur, estetik faoliyat tushunchalarini ham qamrab oladi. Shu bois, estetika fani insoniyat tomonidan borliqni estetik o‘zlashtirish mohiyati va qonuniyatlarini o‘rganadi, desak to‘g‘riroq bo‘ladi. Borliqni etselik o‘zlashtirish san’atning asosiy mazmunini tashkil etadi, ya’ni estetika fani san’atining uslubiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Estetikaning mavzui faqat go‘zallik bo‘lib qolmasdan, u ulug‘vorlik, oliyjanoblik, fojiaviylik, xunuklik, patskashlik, kulgililik, tubanlikvaboshqashukabikategoriyalarni ham o‘rganadi. Xulosa qilib aytganda, estetika inson tomonidan voqelikni nails idrok etishning eng umumiy qonunlari to‘g‘risidagi fandir. Insonning estetik tafakkurishakllanib, livojlanib, lakomillashib borgani sari uning ijtimoiy-ruhiy, mafkuraviy-g‘oyaviy, siyosiy-ma’naviyintilishlarihamtpboratiniqlashib boradi. ( hunki, estetik tafakkur insonning maqsad-manfaatlariniyeslelik-badiiy vosilalarda nazariy asoslab beradi, estetik madaniyat va badiiy amaliyot asoslarini o‘rganish, tahlil qilish bilan boyitadi. Estetik nazaiiyalar-ning falsafiy asoslarini ochib beradi va voqelikni eslelik idrok etish jarayonlarini ko‘rsatib beradi. S’hunday qilib, estetika fani voqelikni eslelik nuishohada qilish va badiiy ijodjarayonlarininguzviymiitanosibligini namoyon qiladi va ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, estetika bn nalbsal olarni, san’at va badiiy ijod jarayonlari qonuniyatlarini his-lnyg‘u, sezish-idrok qilish vositalari orqali o‘rganadigan va o‘rgaladigan fandir. Estetika fani bir qator ijtimoiy fanlar bilan uzviy aloqada rivojlanadi. U mutsaqil bilim sohasini tashkil etgan holda, falsafa fanining ravnaq topishiga ham o‘z hissasini qo‘shadi. Masalan, bilish nazariyasining yanada rivojlanib, mazmunan boyib borishida badiiy bilish ham muhim o‘rin tutadi. Bilish nazariyasi badiiy madaniyat qadriyatlari, voqelikka estetik munosabat, estetik tushunchalar, ayniqsa, ijtimoiy ong, uning nisbiy mutsaqilligi haqidagi fikr-mulohazalar ham ko‘p jihatdan san’at bilan bog‘liqdir. San’at esa estetik boyliklarni yaratish manbaidir. Inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar ularning ilmga bo‘lgan talablarini keltirib chiqaradi. S’hu ehtiyojlarga ko‘ra ilmlar har xil tarmoqlarga bo‘linadi. «Ilmlarning foydasi ochko‘zlik bilan oltin-kumush to‘plash uchun bo‘lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo‘lishdir», - deb yozadi Beruniy. . Falsafadagi bilish nazariyasi vositasida san’atning bilish tabiati, voqelikni badiiy-ramziy ifodalash bilan ilmiy tadqiq etish o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro farqlarni anglash mumkin. Voqelikni badiiy vositalar orqali tasvirlash esa san’at asarlaridagi shartlilik va badiiy haqiqat kabi estetika fanining juda ko‘p nazariy hamda uslubiy asoslari muammolarini yechishi mumkin. Beruniy «Tarvixalar» asarida: «Agar oqil nafsoniy lazzatlarga aql va ibrat ko‘zi bilan qarasagina, undan lazzatlana oladi, g‘ofil esa buning aksicha, u faqat jismoniy narsalardangina lazzat oladi», - deb yozadi. Bilish nazariyasining boshqa aqidalari - ijtimoiy ongning nisbiy mutsaqilligi, ma’naviy hayot xilma-xil shakllarining o‘zaro bir-biriga ta’sir o‘tkazishi, iqtisodiy zamin bilan ijtimoiy ong turli shakllari o‘rtasidagi bilvosita aloqadorlik va bog‘liqlik kabi masalalar ham estetik ong, badiiy ijod va san’at tabiati hamda xususiyatlarini ilmiy tushunishga yordam beradi. «Lazzat yana: eshitilgan ovozning ma’nosini bilishdan ham iborat. Bordi-yu, bu tovushlar ma’nodan xoli nag‘malardan iborat bo‘lsa, u holda nafs o‘z tabiatiga ko‘ra, uning bergan xabaridan toliqadi, natijada u jimlik va sukunatda qolishga, undan qochib, dam olishga intiladi», - deb ta’kidlaydi Beruniy. Estetika avvalo voqelik, hayotga faol, hissiy munosabatdir. U olamdagi voqea-hodisalarning yaxshi, yomon, go‘zal yo xunukligi mohiyatini anglashga o‘rgatadi. San’atshunoslik uchun estetika boshlang‘ich nazariy va uslubiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Estetikasiz san’atshunoslik ayrim voqea-hodisalar sharhi bilan shug‘ullanishgamajbur bo‘lib qoladi. Estetika, xususan san’atshunoslikning umumiy qonuniyatlari, eng avvalo, nafosat tabiati vaEstetik timsol qonuniyatlarini o‘zida namoyon qiladi. Tarix fani estetika bilan ham uzviy aloqadadir. Tarixiy taraqqiyot estetik tafakkur rivojlanishi bilan o‘zaro bog‘liqlikda yuksalganligidan dalolat beradi. Ajdodlarimizdan qolgan moddiy, ma’naviy niyerosimiz shu qadar ulkanki, merosimizdan nafaqat o‘z avlodlarimiz, balki Ovro‘po, Osiyo, Arab mamlakatlari xalqlari ham foydalanishgan vabujahonumuminsoniy qadriyatlari xazinasiga qo‘shilgan ulkan hissa bo‘lgan. IslomKarimov«Osankino»muxbiri bilan suhbalda: «l)unyoni ezgulik va go‘zallik qutqaradi», degan g‘pyani o‘rtaga tash-laganda, bu bilan xalq ruhiga va liar bir insongfl nihoyalda ardoqli bo‘lgan axloqiy va estetik qadriyallarni ham iiazaida lulgan edi. Yezgulik - etika fanining asosiy kategoriyalaiidan bin bo‘lsa, go‘zallik - estetika nazariyasining asosiy luslHinchasidir, Ma’naviy, axloqiy va estetik qadriyallar xalqimizning lurnuish tarzida, an’anaviy madaniyatida muhim o‘rin olgan. Ma’naviyat konsepsiyasi etika va estetika fanlari bilan hamnafas ekanligi biz uchun g‘oyatda ardoqlidir. Insonning hayotini ma’noli qilacligan naisalar labiaklagi go‘zallik, bilim va san’atdir. Ba’zan ariq bo‘yida o‘sib yolgan sada-rayhondan bahra olish ham hayotimizga qandaydir bir ma’no bag‘ishlaganday bo‘ladi, ro‘yi zamindagi liriklik, unirboqiylik ha-qida fikrlar silsilasini uyg‘otadi. Sharqda hayotga munosabat axloqiylik va komillik falsafasi asosigaqurilgan. Bu falsafaga ko‘ra inson baxl-u saodal va ezgulik sari intilishi, shu lamoyillarzaminida hayol kechirishi lozim, chunki unda boshqa jonzollarda bo‘lmagan yuksak insoniy imkoniyat, xislat-borliqni anglash, tushunish qobiliyati pavjud. Psixologiya ham idrok, tasavvur, his-luyg‘u, keyehinma, zavqlanish kabi tushunchalarni o‘rganadi. Lekin ongning bu xususiya I lari estetika mohiyatini tushuntirib bermaydi. Estetika nafosat tarbiyasining umumiy tamoyillari va ijtimoiy hayotning turli sohalarini qamrab oladi. Bu - estetik idrok, estetik keyehinma, estetik zavq, estetik mulohaza, estetik did, estetik qarashlardir. Ma’lumki, inson psixologiyasi xususiyatlarini o‘rganmay turib, uning estetik qarashlarini o‘rganish, uni tushunish mumkin emas. Estetikaning psixologiya bilan bog‘liqligining yana bir jihati u yoki bu darajada insonning ruhiy his-tuyg‘u va holatini ifodalashidir. Estetikaning tarkibiy qismlarini psixologiya fanining erishgan yutuqlari va xulosalaridan keng foydalanmasdan turib, tasavvur etib bo‘lmaydi. Psixologiya fani inson fe’1-atvori, mijozining sangvinik, flegmatik, xolerik, melanxolik kabi turli xillarini aniqlashni o‘rgatsa, estetika shu mijozdagi insonlarning hayotida bo‘ladigan go‘zal yoki xunuk, tuban yoki ulug‘vor, kulgili yoki qayg‘uli hodisalarni qanday his etishni va bularni qanday baholashni o‘rgatadi. San’atning umumiy qonuniyatlari ham badiiy asarda inson psixologiyasi, ruhiy olam muammolarini hal qilishni talab qiladi, chunki har bir san’at asari odamlarning qalbiga, ongiga ta’sir qilgandagina estetik tuyg‘u uyg‘otadi, didini tarbiyalaydi. Estetika pedagogika fani bilan chambarchas bog‘liqdir. Jamiyat kishisining har tomonlama mukammal rivojlanishi haqida so‘zlar ekanmiz yoki estetikaning tarbiyaviy ahamiyatini tilga olar ekanmiz, bizning oldimizda bevosita sof pedagogik masalalar namoyon bo‘ladi. Ya’ni, estetik didning kelib chiqishi, paydo bo‘lishi va tarkib topish jarayoni, estetik rivojlanish jarayoni, turmush sharoitlari va ta’limning estetik saviyaga ta’siri, ijtimoiy tuzum va ta’limning estetik mohiyati kabi masalalar pedagogika fanida ham o‘qitiladi. Agar estetika insonni olam go‘zalliklari va xunukliklarini, patskashlik yoki ulug‘vorlik hodisalarini nozik his etishga o‘rgatsa, pedagogika shu bilan birga yana aqliy, intellektual, ruhiy, ma’naviy tarbiya metodlari - uslublarini ham o‘rgatadi. Pedagogikaning estetikadan muhim farqi, u yoshlarga barcha fanlarni tezroq va chuqurroq o‘zlashtirish yo’llarini o‘rgatadi. S’hu jihatlari bilan estetikaga nisbatan pedagogikaning vazifalari kengroqdir. Har ikkala fanning umumiy maqsadi - inson ma’naviy kamoloti uchun xizmat qilishdir. Bundan tashqari, estetika nafaqat san’at, balki voqelikni estetik o‘zlashtirishning barcha shakllariga taalluqli bo‘lgan ijtimoiy masalalar yechimi bilan ham shug‘ullanadi. http://fayllar.org Yüklə 19,62 Kb. Dostları ilə paylaş:
|