Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Nəvaidə Yəsəvi və yəsəvilik
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Nəvaidə Yəsəvi və yəsəvilik Ə.Nəvai ustadı Ə.Caminin “Nəfahət ül-üns” əsərini cığatay türkcəsinə çevirərkən mətnləri yenidən xeyli dolğunlaşdırır və 152 məşhur sufi şair haqqında əlavə edir. Ə.Nəvai “Nəsaim ül-məhəbbət” (1495/96)adlandırdığı bu əsərində bəhs etdiyi 770 sufi şeyxdən biri də Xoca Əhməd Yəsəvidir. Tədqiqatda Həzrət Əlişir Nəvainin “Nəsaim ül-məhəbbət”əsərində Xoca Əhməd Yəsəvi və onun müridlərinin təqdimi dərəcəsindən, dini-fəlsəfə tarixində, elmi və su- filik mərtəbəsində hansı mövqedə olmasından bəhs edilir. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 189
Dövrünün sufi mütəfəkkirlərinə Ə.Yəsəvi misalında Ə.Nəvainin baxışı 500 il əvvəl və günümüzdə necə tanınması maraqlı məsələdir. Hələ 1491-ci ildə yazdığı “Məcalis ün-nəfais” təzkirəsinə nəvaişünas alim, pro- fessor Suyima Qəniyeva yazdığı şərhində qeyd edir: “Xoca Yusif Həmədani – əsil adı Əbu Yaqub alim və məşhur şeyxlərdən olub. Bağdad, İsfahan və Səmərqənddə hədislərini eşitdim, zamanının tanınmış alimləri ilə söhbətləri var. Heratda da yaşa- mışdır. Sonralar Mərvə qayıtmış və orada dünyadan köçmüşdür. Əshabələri (dostları) arasında Əhməd Yəsəvi və Əbdülxaliq Qucdüvaninin olması haqqında mənbələrdə məlumatlar var” (13,693). “Nəsaim ül-məhəbbət” əsəri orta əsrelmi-ədəbi yazı ənənələrinə uyğun olaraq “Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim”lə başlayır.Daha sonra əsərin girişində müəllif yazır: “Həzrət ustadım, səyyadım, hüccətim, məhdumum və şeyxülislamım Mövlana, millət və din nurum – Əbdürrəhman Caminin – (ona Allahın rəhməti, mərifəti, salamı və rizası olsun) “Nəfahət ül-uns” kitabını tam tərtibinə nail oldum.” Allah təalanın köməyi ilə bu müqəddəs işi başa vurdum. Həzrət Şeyx Fəridəddin Əttarın “Təzkirət ül-övliya” əsərindən bəzi məşhur şeyxülislamlarından, yüksək elm- lihind övliyalarından və bir çox başqa isimləri bu əsərə əlavə etdim” (14,90). Elə bu hissənin davamı olaraq Klassik Şərq ədəbiyyatında olduğu kimi, müəllif üç yarımbaşlıqda “Minacat” təqdim edir. Təzkirəçilik tarixində önəmli yer tutan, bu yazıda adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim əsərlərlə tanışlıq Nəvainin elmi-nəzəri görüşlərinə, ədəbi-estetik baxışlarına, dünyəvi- fəlsəfi sirlər aşiqliyini öz təsirini göstərdiyindən, onların fikir dünyasından faydalan- dığını, gələcək nəsil üçün də mötəbər mənbə olacağını düşünərək bu sahədə qələmini sınamışdı. Təbii ki, o ustadı Ə.Caminin “Nəfahət ül-üns min-həzarət əl-qüds” əsərini fars dilindən cığatay türkcəsinə tərcümə etmək fikrində olur. Əsərin giriş hissəsində özünün də vurğuladığı kimi, Ə.Caminin sağlığındakən bu əsəri cığatay türkcəsinə çevirmək istəyimürşid-mürid arasında söz olmuşdu. Ömürvəfa etmədiyindən Cami bu işin nəticəsini görə bilmədi. Əsərin giriş hissəsində Nəvai bu məsələyə toxunur. Əsərdə ilk yazı “Şeyx Üveys Karani”yə həsr edilmişdir. Şeyx Üveys qeyri-adi istedadı, müdrik kəlamları, nəsihətləri, irfani baxışları ilə övliyalar sırasında uca məqam tutmuşdu. Onun dinlənildikcə dinlənilən nəsihətləri məzmunu ilə bu gün də aktualdır. Bir nəsihətamiz söhbətini diqqətə yetirirəm: “Bir nəfər deyir: – Ya Üveys, bir nəsihət söylə. – Allah-təala səni bilirmi? – Bəli, bilir.
190 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî – Elə isə, Allahdan qeyrisi səni bilməsin. Allah-təalanın bilməsi sənin üçün kifayətdir” (14,99). Onu da xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, əsərdə 770 sufi şair, elm-irfan əhli haqqında verilən mənbələrin (hətta ustadı Camiyə ehtiram olaraq tərcümə kimi təqdim etsə belə) hamısı yenidən nəzərdən keçirilmiş, hər bioqrafik hekayətə əlavələr edilmiş, bəzən hədislərlə, nəsihətlərlə zənginləşdirmiş, həmin şəxsin elmi-nəzəri ya- radıcılığının, fikir dünyasının ən vacib xüsusiyyətini önə çəkmiş və şəxs – övliya haqqında mükəmməl qaynaq təqdim etmişdir. Bəzən bir müəllif haqqında cəmi iki-üç cümlə verib, amma o cümlələrdən çox zəngin informatik-elmi məxəz onun həyatının məzmun qayəsini əldə etmək olur. Əsərdə Xoca Əhməd Yəsəvinin adı keçən bioqrafik-hekayətləri aşağıdakılardır: 441. Xoca Yusif Həmədani (q.t.s. – kaddasalloxu taolo sirraxu – Allah təala onun sirrini müqəddəs qılsın) 448. Kusam Şeyx (r.t. – raximaxulloxu taolo – Allah təala ona rəhm qılsın) 481. Şeyx Rəziyuddin Əli Lolo Qəznəvi (q.s.– kuddisa sirruxu – onun sirri müqəddəs qılındı) 611. Xoca Əhməd Yəsəvi (Xoja Ahmad Yassaviy) (q.t.s.– kaddasalloxu taolo sir- raxu – Allah təala onun sirrini müqəddəs qılsın) 612. Kutbiddin Heydər (q.s. – kuddisa sirruxu – onun sirri müqəddəs qılındı) 613. Hakim Ata (r.t. – raximaxulloxu taolo – Allah təala ona rəhm qılsın) 614. Ismail Ata (a.r. – alayxir-raxmax – ona (Allahın) rəhməti olsun) 637. Keşliğ Ata (a.r. – alayxir-raxmax – ona (Allahın) rəhməti olsun) 639. Səyyad Ata (a.r. – alayxir-raxmax – ona (Allahın) rəhməti olsun) 640. Bobi Mo Hüseyin (a.r. – alayxir-raxmax – ona (Allahın) rəhməti olsun) Amma əsərlə tam tanış olduqda, daha zəngin təəssürata dolursan. Belə ki, Yəsəvinin müasirləri, əshabələri, müridləri, yəsəvilik təriqətinin davamçıları əsərdə geniş yer alıbdır. Bu o deməkdir ki, Nəvai Yəsəvi irsinə dərindən bələd olub, onun mənimsədiyi bütün irfani elmlərin dərinliyinə də gedib çıxa bilibdir. Yəsəvi türk övliyalarının ilk məktəbi hesab olunduğu kimi, haqqında söhbət gedən “Nəsaim ül-məhəbbət”də türk təzkirəçilik tarixində ilk əsər hesab olunur. Bu gün də Əhməd Yəsəvi, Xacə Əhməd, Qul Xacə Əhməd, Piri-Türkistan adları ilə də tanınan Xoca Əhməd Yəsəvi haqqında Nəvai “Nəsaim ül-məhəbbət” əsərində yazdığı hekayətin məzmunu belədir: Xoca Əhməd Yəsəvi (Xoja Ahmad Yassaviy) (q.t.s.): Türküstan mülkünün bü- tün şeyxlərinin böyüyü, məqamı ali və məşhur, kəraməti və Allah tərəfindən verilmiş
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 191
Alilik dərəcəsi böyükdür. İmam Yusif Həmədaninin (k.s.) müridlərindəndir. Xoca Əbdülxaliq Qucdüvani (k.s.) ilə söhbət tutubdur. Xoca Abdulla Barki və Xoca Həsən Əndaki ilə birgə İmam Yusif Həmədaninin (r.t.) müridlərindəndir. Amma bunların hamısı yüksək mərtəbəyə – imam rütbəsinə qədər məharətlərini çatdırıblar. Şeyx Rəziyəddin Əli Lolo (k.s.), Şeyx Nəcmuddin Kubro xocalar Əhməd Yəsəvinin hü- zuruna gediblər, onun məktəb – mədrəsəsində olublar, söhbətlərə, nəsihət və hədislərə qulaq asıblar. Onun məzarı Türküstandadır, Yassi deyilən yerdəki, həmişə onun möv- lud və xatirəsi anılıb. Türküstan əhlinin qiblə duasıdır (14,300-301). Qısa məzmunlu bu təqdimatda Yəsəvinin dövründə uca məqamı, hörməti, elmi, təfəkkürü, Allah sevgisi, təhsili, ustadı, dövrünün məşhur şeyxləri ilə həmkarlığı (on- ların hər biri məktəb olub), özünəməxsus olan yeni təriqəti, orada yetişən şagirdlər, cismani torpağının məkanı və nəhayət, elin “qiblə duası” deyə ali tituluna işarətlər verib. Bir növ işarətlər hekayəsi də demək olur. Əsərdə Yəsəvinin ustadı, böyük mütəfəkkir Xoca Yusif Həmədani haqqındakı hekayət irihəcmdədir: Xoca Yusif Həmədani: “Əsil adı Əbu Yaqubdur (imam, arif, din alimi, gözəl halları, çox əliaçıq, yüksək kəramət və rütbələri vardı), elmi, fəziləti və kəramətləriylə İslam dünyasında tanınıb, çox sevilmişdi. Gənc yaşında Bağda- da gəlib, fiqh elmini Əbu İshaq Şirazi məclisindən öyrəndi. Kiçik yaşlı olmasına baxmayaraq, Əbu İshaq ona xüsusi qayğı göstərirdi. Bunun və digər fiqh alimlərinin dərslərinə davam etməklə, Hənəfi məzhəbində fiqh və münazirə alimi oldu. İsfahan və Səmərqənddə, zamanın məşhur hədis alimlərindən hədis elmini öyrəndi. Təsəvvüfü Əbu Əli Fərmadiqədir həzrətlərindən öyrənib, onun söhbətində yetişərək kamala çat- dı. Abdulla Cuveyni, Həsən Simnani və bir çox böyük övliyalarla görüşüb, söhbət etdi. Onlardan elm öyrəndi. Piyada olaraq otuz yeddi həcc etdi. Quranı Kərimi saysız xətm etdi. Təfsir, hədis, kəlam və fiqh elmindən yeddi yüz cüz əzbərləmişdi. İki yüz on üç mürşidi-kamil istifadə etdi. Xıdır əleyhissalam ilə çox söhbət etdi (14,300-301). İslam tarixində tanınmış alim və övliya Xoca Yusif Həmədanı (1048-1140) Orta Asiyada təsəvvüfün yayılma ənənəsini qoymuşdu. O, Mərv və Buxarada açdığı mədrəsələrdə bir çox şagirdlər, daha doğrusu, yeni nəsil yetişdirdi. Bu məktəbin – Buxara məktəbinin yetişdirmələri arasından sonralar dörd isim-ad tarixə özünəməxsus “naxışlarını” vurdu: Xoca Abdulla Bərki, Xoca Həsən Əndaki, Xoca Əhməd Yəsəvi və Xoca Əbdülxaliq Qucdüvani. Xoca Yusif Həmədani Mərv şəhərində bir müddət qalıb Herata gedir və uzun za- man orada qalır. Sonra təkrar Mərvə gəlib, bir müddət qaldıqdan sonra təkrar Herata
192 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî dönür. 92 yaşlı Xoca Yusif Heratdan Mərvə gedərkən yolda vəfat edir. Qəbri Mərv şəhərindədir, indi də ziyarət məkanıdır” (14,300-301)(Bunlar əsərdən iqtibasdır). X.Ə.Yəsəvinin mürşidi X.Y.Həmədani orta boylu, buğdayi bənizli, qumral saqqal- lı, zəif bir şəxs olub. Əlinə nə keçsə möhtaclara verir, kimsədən bir şey istəməzdi. Hər kəsə qarşı çox iltifat edər, yumşaq və mərhəmətli davranırdı. Yolda gedərkən belə Qu- ran-ı Kərim oxumaqla məşğul idi. “Xoş-du” deyilən yerdən, məscidə gələnə qədər bir xətm oxuyar, məscid qapısından Həsən Əndaki və Əhməd Yəsəvi evinə çatana qədər Bəqərə surəsini oxuyardı. Geri dönərkən Ali-İmran surəsini bitirirdi. Arada bir üzünü Həmədana çevirir və çox ağlayardı. Xoca Yusif Həmədaninin vəfatından sonra irşad vəzifəsinə – mərtəbəsinə Abdulla Bərki, onun da vəfatından sonra Şeyx Həsən Əndaki tutur, Şeyx Həsən Əndaki də dün- yasını dəyişdiyində həmin mərtəbəyə Əhməd Yəsəvi keçmişdir. Lakin bir müddətdən sonra Yəsəvi bu məqamı Şeyx Əbdülxaliq Qucdüvaniyə verərək Yəsiyə dönmüş, həyatının sonuna qədər burada irşada davam etmişdir. “Şeyx Yusif Həmədani sufi görüşləri əsasında Xoca Əbdülxaliq Qucdüvani Xocaqon təriqətini yaratdı. Sonra bu təriqət Bəhaəddin Nəqşbəndin (əsl adı: Məhəmməd bin Məhəmməd ül-Buxari, XIV əsr) dövründə geniş yayılıb, nəqşibəndiyyə qolunu təşkil etdi (10,9)”. Buxarada Şeyx Yusif Həmədanidən aldığı təsəvvüf təlimlərini dünyanı fəlsəfi dərki baxışını bilikləri ilə təkmilləşdirərək, mükəmməlləşdirərək burada öz sufi təlimini Yəsəviyyə adı ilə davam etdirdi. “Yəsəviliyin əsaslarını tövhid, şəriət və sünnətə bağlılıq, riyazat (bədəni zərurət dərəcəsində bəsləmək yolu ilə nəfsi tərbiyə etmək üsulu) və mücadilə, gizli ibadətə çəkilmək və zikr təşkil edir. Bundan əlavə, camaatla birgə namaz qılmaq, səhər vaxt- ları oyaq qalmaq, bütün günü dəstəmazlı olmaq, özünü hər an Allahın hüzurunda hiss etmək Yəsəviliyin davamçılarının müntəzəm olaraq əməl etməli olduqları əsas prinsiplərdəndir” (11,10). Kusam Şeyx (r.t.): “Ul turk mashoyixidindur. Xoja Ahmad Yassaviy q.s. xonado- nidindur. Xoja Bəhaəddin ul soz mujibiki, Mir Sayyid Kulolalarga ijozat berganda deb erdiki har qayondin royihai dimogingizga yetsa, talabda taqsir qilmayg” (14,305)! Kusam Şeyx türk şeyxlərindən olub, Xoca Əhməd Yəsəvi təriqətindəndir. Şeyx Rəziyəddin Əli Lala Qəznəvi k.s.: O Əli b. Səid b. Əbdülcəlil Lolo Qəznəvi. Və bu Şeyx Səid ki, Şeyx Əli Lalanın atasıdır. Hakim Sanainin əmizadəsidir. Həcc niyyətilə Xorasana gəlibdi. Və Əbu Yaqub İmam Yusif Həmədaninin söhbətini dinləyibdir. Bu vaxt Şeyx Nəcməddin Kubro hədis toplamaq üçün Həmədana gəldi. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 193
Şeyx Əli Lalanı tapıb bir məclisdə oldular... Şeyx Əli Lala Türkistanda idi (14,342- 344).
“Həsənoğlu anadilli poeziyamızın ilk qüdrətli təmsilçilərindən biri kimi məşhurdur. XIV əsrin tatar-qıpçaq şairi Seyfi Sarayi (1321-1396) Şeyx İzzəddinin “Apardı kön- lümü...” qəzəlinə nəzirə yazmış, həm həmin qəzəlin, həm də nəzirə S.Saraylının Sədi Şirazinin “Gülüstan” əsərini türkcəyə etdiyi tərcüməyə əlavə olunmuşdu. Bu o deməkdir ki, Həsənoğlu ya S.Saraylı ilə çağdaş idi, ya da ondan əvvəl yaşamışdı. İkin- ci daha mötəbər dəlil isə odur ki, Həsənoğlunun mürşidi Şeyx Cəmaləddin Əhməd Zakirin mürşidi, yəni Şeyx İzzəddinin mürşidinin mürşidi olmuş Şeyx Rəziyəddin Əli Lala (1170-1245) miladi tarixlə 1245-ci ildə vəfat etmişdir (9,13). İzzəddinin mürşidi olmuş Şeyx Camaləddin Əhməd Zakir (16,237) görkəmli təriqət rəhbəri, öz dövründə “Şeyxuş-şuyux”, “Şeyx ül-islam” sayılan Rəziyəddin Əli ibn Səid ibn Əbdül Cəlil əl-Lala əl-Qəznəvinin (1170-1245) mürid və xəlifələrindən olmuşdur. Şeyx Rəziyəddin Əli Lala isə öz növbəsində şöhrətli sufi, təsəvvüfdə mü- hüm qollardan olan “Kübrəviyyə”nin müəssisi Şeyx Nəcməddin Kübra əl-Xarəzminin (1145-1226) müridi və onun xanəgahına bağlı bir şəxs kimi tanınmışdır. Eyni zaman- da Şeyx Rəziyəddinin atası Şeyx Səid Lala əl-Qəznəvinin tanınmış təriqət şairi və mütəsəvvüf poeziyanın ən istedadlı nümayəndələrindən sayılan Həkim Sənai Qəznəvi (1071-1141) ilə əmioğlu olduğu barədə məlumatlar var. Qaynaqların verdiyi bu so- rağa əsasən, Şeyx Rəziyəddinə həkim Sənai Qəznəvinin səcərə etibarilə eyni nəslə mənsub olduğunu söyləmək mümkündür. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında Şeyx İzzəddindən başqa Həsənoğlu təxəllüslü başqa bir şair bəlli deyil. İkincisi isə Həsənoğlunun ideya sələfi və mürşidinin mür- şidi Şeyx Rəziyəddin Əli Lala türk təsəvvüf poeziyasının ustad sənətkarlarından və tanınmış ürfan başçılarından Şeyx Əhməd Yəsəvinin məslək və əqidə yolu ilə bir şəxs XIII-XIV əsrlər anadilli lirik şeirimizin inkişaf yolu olmuş, hətta bir müddət Yəsəvi xanəgahında hikmət öyrənmişdi. Ə.Yəsəvi isə əruz vəznli şeirlərlə yanaşı, heca vəznində təsirli ilahi nəfəslər söyləmişdir. Deməli, İ.Həsənoğlu öz yaradıcılığın- da həm əruzun, həm də formaca Əhməd Yəsəvinin irsindən bəhrələnə bilərdi, çünki o etiqadca Yəsəviliyə yaxın bir sənətkar idi (4,13-15). Qütbiddin Heydər (q.s.): Yəsəviliklə qələndəriliyin sintezindən yaranan heydərilik təriqətinin banisi isə 1221-ci ildə vəfat etmiş Qütbiddin Heydər idi. Türklər arasın- da geniş yayılmış təriqətlərdən olub, monqol istilasına qədər Orta Asiya, Xorasan və Azərbaycanda böyük nüfuza sahib idi. XIII əsrdən Anadoluda yayılmağa başlayan heydərilər qələndərilərlə eyni inancı və həyat tərzini bölüşürdülər. Səfəvilik təriqəti
194 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî heydəriliyin bir növ sonrakı forması idi. Türkiyə Səlcuqlu dövlətinin paytaxtı Konya- da Hacı Mübarək adlı heydəri dərvişinin dərgahı vardı. Mövlana Cəlaləddin Rumiyə dərin təsir göstərən bu heydəri şeyxinin yaxın dostlarından biri də Şeyx Məhəmməd Heydəri olmuşdu. Bağbanlıqla məşğul olan həmin şeyx kəramətləriylə məşhur idi (14,438). Anadoluya Xarəzmdən gələn yəsəvi dərvişləri, Xorasandan köçən Qütbiddin Heydər dərvişləri söylədikləri türkcə şeirlərlə müridlərinə önçülük etmişlər. Hakim Ata (r.t.):Adı Süleymandır, Xoca Əhməd Yəsəvinin mürididir.Süleyman, hələ kiçik yaşlarından ustadlardan dərs almağa başlayır. Təbii ki, o zamanların təbirinə uyğun olaraq, ilk dərsinə Qurani Kərimlə başlayır. Məktəbə gedərkən Quranı Kərimi yanında yox, başı üstündə götürərmiş. Müqəddəs kitaba belə bir sayğı göstərən uşaq hər dərsdən çıxarkən arxasını da məktəbinə çevirməzmiş. Bir gün onun bu halını Xoca Əhməd Yəsəvi həzrətləri görür və bəyənir. Süleymanı yanına alır (təbii ki, ilk mürşidinin və valideynlərinin izni ilə), on yaşında Əhməd Yəsəvi həzrətlərinə tam razı qaldığı halına gəlir (14,439). Günlərin birində Xızr ə.s. Xoca Əhməd Yəsəvinin yanına gəlir. Xoca bir neçə uşa- ğı odun toplamağa göndərir. Odunları toplayıb qayıdınca yağış yağır, bütün toplanan odunlar islanır, həmin uşaqların arasında olan Süleyman topladığı odunları paltarına büküb gətirir. Süleymanın gətirdiyi quru odunlar yanır, digər odunlar da həmin odun təsiri ilə alovlanır. Xızr əleyhissalam ə.s. bu işin sirrini öyrəndikdən sonra Süleymandan razı qalır və bu hərəkətinə görə ona “Ey fərzənd, hakimanə iş gördün, bundan sonra adın Hakim olsun!” – deyir. Ona çoxlu xeyir-dualar edir. Hakim Süleymanın içi nura qərq olur. Xı- dır əleyhissalam, onun feyzindən digər insanların da istifadə etməsini əmr buyurunca, hikmətlər (mənzumə) söyləməyə başladı. Əhməd Yəsəvi həzrətlərindən duyduqlarını şeirlərlə digər insanların yoldaşına ötürdü. Həmin şeirlərdən birini Nəvai əsərdə göstərir:
Ismail Ata (a.r.): “Zaxiran Xoja Axmad Yassaviy (k.s.)ninq İbroxim ato otliğ inisi- ninq uğlidur va xolaninq muridi va nazar kilğonidur va anqa muridu asxob bulubdur. Va karomatu makomat va xavoriki odot benixoyat va yeşi yuzqa yakin. Va avlodi un etti ya on sekkiz var idi va olamdin utarda avlodiorasidin Osxok Atoni uz koyimma-
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 195
komi kilib olamdan utubdur” (14,439). İsmayıl Ata Seyyid Atanın ən məşhur xəlifəsi mərtəbəsinə ucalmışdı. Keşliğ Ata (a.r.): “Samarkandininq Keş otliğ mavzeidindur.Xamono yanqa yasok nisbati bor ekandur. Ul taklifdin xotiri malul bulub, Turkistonda XojaAxmad Yassaviy mazoriğa borib, riezatlar tortib, işiqa kuşodlar etqandur. Andin Çin mulkiqa tuşub, ul xalk muridi bulib, anda elqa peşvo bulubdur va mazori xamul mulkdadur va omorat va mujovirlar utayyindur” (14,443). Seyyid Ata (a.r.): “Xoja Axmad Yassaviyninq karobatidur. Riyezat bila mujoxada- lar tortibdur. İşi ul erqa etqan ekandurki, debdurki, mən va Axmad tenqaştuk, mən bi- yikrak erdim. Ani bazi xam siedatka mansub kulubdurlar. Va turk ulusida “Ato” derlar. Va bu şoxrati bağoyat kupdur va davomiz suzi xam kup” (14,443).Seyyid Ata (əsl adı Əhməd) Türkistan övliyalarının böyüklərindən, Zəngi Atanın dörd böyük xəlifəsindən biri olub. Rəsulullah əfəndimizin (əleyhissalam) mübarək nəvələri Həzrəti Hüseynin nəslindəndir. O, Buxara mədrəsələrində elm öyrənərkən ruhunutəsəvvüf aləminə təslim edir. Beləliklə, dörd ayrılmaz dost birgə elm və əməldə ixlas əldə etmək, ka- mil iman sahibi olmaq qərarında qətiləşirlər:sonralar həmin gənclər Uzun Həsən Ata, Sədrəddin Məhəmməd Ata və Bədrəddin Məhəmməd Ata adlarını daşıyırdılar. Bu dörd gənc, Buxarada mədrəsəni tərk edib, bir təsəvvüf alimi axtarmaq üçün yola çıxırlar. Uzun elm-irfan yolu qət etdikdən sonra könlündəki pərdələri açılır, irşad mərtəbəsinə çatır, naxışları kamal mərtəbəsinə qovuşur. Əhməd Yəsəvi həzrətlərinin, zəngin Ata silsiləsiylə gələn yolunun davamını təşkil edən ikihalqadan biri olur. Bobi Mo Hüseyin (a.r.): “Kibari maşoyixdundir. Derdurlar ki, Xoja Axmad Yas- saviy (k.r.)ğa kiçik erkanida tarbiyat kilğandur. Va aninq xonavodasin buzurqlukka Movarounnaxr eli musallam tutubdurlar” (14,443). Deməli, Həzrəti Əlişir Nəvai “Nəsaim ül-məhəbbət” əsərində on təsəvvüf aliminin hekayətində Xoca Əhməd Yəsəvinin (özü də daxil olmaqla) adını xüsusi olaraq qeyd edir (Xoca Yusif Həmədani, Kusam Şeyx, Şeyx Rəziyuddin Əli Lala Qəznəvi, Xoca Əhməd Yəsəvi, Kutbiddin Heydər, Hakim Ata, Ismail Ata, Keşliğ Ata, Seyyid Ata və Bobi Mo Hüseyin) və həmin məşhur sufi şeyxlərdən bəhs edərkən onları Əhməd Yəsəvinin müdirləri deyə hörmətlə təqdim edir. Bəzən iki cümləlik təqdimatda X.Ə.Yəsəvinin adını çəkməklə o şəxs haqqında tam təsəvvür əldə etmək mümkün olur. Amma bu o demək deyil ki, Yəsəvi izi elə bu on övliyanın bioqrafisindən ibarətdir. 196 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Əhməd Yəsəvinin cox sayda xəlifəsi vardı. Arslan Babanın oğlu Mənsur Ata, Mənsur Atanın oğlu Əbdül-məlik Ata, Xarəzmli Səid Ata və Türklər arasında böyük şöhrət və nüfuz qazanan Süleyman Hakim Ata ən çox bilinənlərdir. Yəsəvi təriqətinə mənsub bütün alim və üləmalar, məşhur şeyxlər haqqında əsərdə kifayət qədər rast- laşmaq olur. Məsələn, “İsxok Ata (a.r.): Çun atosiğa xalafu xalifa va koimi makom erdi. Muridu asxobka peşvolik kilib, atosi zikru avrodiğa kavm kurquzubdur va uz zamonida muktado ermiş” (14,439). Bu cür misallardan çox qeyd edə bilərik. Ümumiyyətlə,on hekayətə daxil edilən bu mübarək ad – X.Ə.Yəsəvi ismi əsər boyu 18 dəfə təkrarlanır. Əhməd Yəsəvi XI əsrin məşhur mütəfəkkir şairi,ortaq türk ədəbiyyatında ilk mütəfəkkirlərdən biri, türk dilində sufizm ədəbiyyatının ilk yaradıcılarındandır.Bəli, belə ilklərin ardınca xüsusi qeyd edəcəyim daha bir fakt var: Həzrət Əmir Əlişir Nəvai türk ədəbiyyatı tarixində ilk dəfə türk dilində təzkirə (“Məcalis ün-nəfais”) yazmış- dır. “Nəsaim ül-məhəbbət” əsəri ilə daha mükəmməl bir təzkirənin araya-ərsəyə gəlməsinə nail olmuşdur. Ə.Yəsəvinin türk ədəbiyyatı tarixindəki bu xidmətləri təbii ki, Ə.Nəvainin qürur duyduğu, elmi-fəlsəfi düşüncələrinə, irfani baxışlarına heyranlıqla müraciət etdiyi mənbəyə çevrilmişdir. Təzkirə (ərəbcə, zikr – yadasal- ma mənasında), Şərqdə sufi mürşidlər, ustad ədib və sənətkarlar, onların əsərləri və bioqrafiyası haqqında verilən əsərlərdir. Ə.Nəvainin yazdığı hər iki təzkirə bu gün təsəvvüf tarixində ilkin qaynaq kimi etibarlı və dəyərlidir. Şərq ədəbi təzkirəçiliyi yığcam və ensiklopedik xarakterdəolmuşdur. Ümumiyyətlə, Teymurilər hakimiyyəti X.Ə.Yəsəvi şəxsiyyəti və irsini öz uca məqamında daim anmışdır. Təsadüfi deyil ki, Əmir Teymur 1389-ci ildə Xoca Əhməd Yəsəvinin qəbri üstündə əsrarəngiz tarixi memarlıq abidəsi– gözəl məqbərə tikdirmiş- di. Həmin abidə bu günəcən qorunub saxlanmışdır. Əhməd Yəsəvi ədəbi şəxsiyyətindən daha çox fəlsəfi şəxsiyyəti ilə, tarixi həyatından çox mənkibələrdə söylənən həyatı ilə Türküstanın mənəvi cəhətdən ən əhəmiyyətli simasıdır. Onun kimi geniş bir sahədə əsrlərlə təsirini davam etdirə bilmiş başqa şəxsiyyət göstərmək mümkün deyildir. Əhməd Yəsəvinin (Əhməd bin İbrahim bin İlyas Yəsəvi) əsas əsəri hesab olunan “Divani-hikmət” əslində müəllifdən əsrlərcə sonra Yəsəvi dərvişləri tərəfindən tərtib edilmişdir. Bu səbəbdən əsərin mətninin dili XI əsrin deyil, daha sonrakı yüzilliklərin dil xüsusiyyətlərinə malikdir. “Divani-hikmət” qafiyə sistemi və vəzn baxımından qoşmalara bənzəyən dördlüklərdən və əruz vəznində yazılmışqəzəllərdən ibarətdir. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 197
“Divani-hikmət” əsərindəki hikmətlərdən onun həyatı haqqında bir çox məlumatları almaq mümkündür. X.Ə.Yəsəvi ərəb və fars dillərinə dərindən bələd olmasına baxmayaraq, “Divani-hikmət”- cığatay türkcəsində və sadə xalq dilində ya. O, əsərdəki mənzumələr vasitəsilə İslamın əsaslarını, şəriətin hökmlərini, ədəb və qayəsini, mahiyyətini xalqa çatdırırdı və həmin mənzumələrinə hikmət adlandırmışdı.
Xoca Əhməd Yəsəvi Peyğəmbərimizə (s.ə.v.) olan sonsuz məhəbbətini “Divani- hikmət”ində belə təsəvvür edir: “Bir yaşımda ikən ruhlar mənə hissə verdi. İki yaşım- da ikən peyğəmbərlər gəlib gördü. Üç yaşımda ikən qırxlar gəlib halımı soruşdu. Dörd yaşımda Baba Arslandan xurma aldım. O səbəbdən də 63 yaşımda yerə ( məzara) girdim”.
Prof.Dr.Buludxan Xəlilovun “Türkün hikmət xəzinəsi. Xoca Əhməd Yəsəvi” (21) adlı məhəbbətlə yazdığı kitabındakı kimi, Xoca Əhməd Yəsəvi və onun hikmətlər dünyası (“Divanı hikmət”) Türküstandan doğan bir türk günəşi kimi uca Yaradanın əmrlərinə bütün varlığı ilə bağlı olması, hər şeyini bu yolda fəda etməsi yüz minlərlə insanın qəlbində iman nurunun yanmasına səbəb oldu.
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|