F ergana ’ da m oğOL

deriler Türklerden getirilip tabaklanır
” diyerek ham mad-
denin kaynağını da göstermektedir (Mukaddasî, 315). Bunun dışında vaha ve şehir 
halkı göçebelerden hayvanlar, hayvancılık ve avcılık mamulleri, köle ve keçe alırlar-
dı. Bunun karşılığı olarak göçebeler kumaş, ekmek, kapkacak, demir eşya ve süs 
eşyaları alırlardı. Bozkır göçebeleri ile olan ticaret düzenli yapılan pazarlarda gerçek-
leşirdi. Göçebe Türklerle olan ticaret için İsficab’ın Navçikat köyünde kurulan pazar-
lar (Ploskih 1984, I: 283), Usruşana’nın Marsmanda (Ploskih, 283) şehrinde yapılan 
pazarlar çok büyük önem taşımaktaydı (Havkal 1967: 506; Şeşen 1985: 236). 
Komşu göçebe Türklere gelince, kaynaklardan Türklerin daha Göktürkler zama-
nından itibaren çeşitli zırhlar ve demir eşyalar yaptıkları anlaşılmaktadır. El-
Birunî’nin, kıymetli madde ve madenlerle ilgili olan 
el-Cemahir fi Marifeti’l-Cevahir
adlı eserinin Yakut bölümünde, aralarında Türk kağanının da adının geçtiği Büyük 
devletlerin hükümdarları tarafından İran Şahı I. Hüsrev Anuşirevan’a (531-579) 
gönderilen hediyelerden söz edilmektedir. Orada Hakanın yaldızlı ve gümüş yaldızlı 
yüz tane zırh ve dört bin man Tibet miski gönderdiğinden söz edilmektedir (Birunî 
1963: 65-66). Bu bilgiler, Çin kaynakları tarafından da desteklenmektedir. Çinliler 
Türk demircilerin yüksek zanaatından söz ederken Türklerde zırhlı süvarilerin bu-
lunduğundan da bahsetmişlerdir. El-Birunî’nin bu eserindeki kayıtlardan göçebe 
Türk zanaatçılarının daha VI. yüzyılda yaldızlama sanatının çetin tekniğine sahip 
olduklarını, değerli eşya ürettiklerini öğrenmekteyiz. Türklerin bu zırhları komşu 
ülkelerden elde ettiklerini düşünmek çok yanlış ve esassızdır. Çünkü diplomatik 
hediye olarak, genelde yerli mamullerin gönderildiği bellidir (Mokrınin 1983: 206). 
Bu konudaki bilgilerimiz İstemi’ye gönderilen Bizans elçisinin verdiği bilgilere de 
uymaktadır. Buna göre, Türkler elçiye demir satın almasını teklif etmişlerdir. Elçi 
Türk Orda’sında büyük ustalıkla yapılmış çok sayıda demir eşya gördüğünü kay-
detmiştir. 
Demirci ve marangozlar bütün yerleşim yerlerinde mevcuttu. Yine Birunî, Kaşgar 
ve Barshan’da çanlar, kazanlar ve diğer demir eşyalarının üretildiğini, Hazlanc ağa-
cından masalar, kovalar, tabaklar ve benzeri eşyaların yapıldığını kaydetmiştir (1963: 
244, 248). Buna benzer bilgilere Arap coğrafyacılarının eserlerinde de rastlamak 
mümkündür. Fergana şehirlerinde, kasaba ve köylerinde Türklerin bir kısmı yerleşik 
hayat yaşarken diğer kısmı da vadinin etrafındaki dağ eteklerinde, yaylalarda konar-
göçerliğe devam ediyordu. Göçebe Türklerin konargöçer hayatı için mesken olarak 
en uygununun çadır olmasından dolayı, öteden beri Türkler çadırı kullanmaktaydı. 
Çadır çok kolay sökülür, kolayca kurulur, hem soğuktan, hem yağmurdan, hem 
yakıcı sıcaktan korurdu. Bu meşhur Türk keçe çadırları hakkında Yakubî şunları 
bildirir: “
Türkler büyük Türk kubbelerinde otururlar. Bu çadırların çivileri hayvan ve sığır 
derisinden yapılmış sırımdır. Çadırların örtüleri keçedendir. Türkler keçe imalini en iyi bilen 
millettir. Zira elbiseleri keçedendir
” (Yakubî 1967: 295; Şeşen 1985: 187). Diğer taraftan 
bilhassa Kaşgarlı Mahmud’un kayıtlarından Türklerin bu dönemde (yani Karahanlı-

---

164 | 
G ü l n i s a A y n a k u l o v a / G a z i T ü r k i y a t , B a h a r 2 0 1 4 / 1 4 : 1 5 7 - 1 6 8
lar döneminde) tabiî evlerde de oturdukları, keçe dışında ipekli kumaş dokumacılı-
ğıyla, pamuklu dokumacılıkla uğraştıkları ve bunlardan kendilerine giysiler yaptık-
ları bilinmektedir (Genç 1997: 175). 
Türklerin ekonomisinde çeşitli zanaat türleri de önemli yer tutmaktaydı. Kaşgarlı 
Mahmud’un verdiği bilgilerden XI. yüzyıl Türk toplumunda bir zanaatkârlar grubu-
nun varlığı görülmektedir (Genç 1997: 371). Fakat göçebe Türklerde zanaatın daha 
çok ferdî şekilde olduğunu belirtmemiz gerekir. Bu durum, Cahiz’in şu satırlarından 
anlaşılmaktadır: “