F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

4. İnformasion ünsür. Bu ünsür ətraf aləm haqqında məlumatları ifadə edir. Həmin məlumatlar gerçəkliyin 
başa düşülməsində qeyri-müəyyənliyi azaldır. Mədəni normalar, işarələr və simvollarla yanaşı biliklər, təsəvvürlər 
və s. mühüm informasiya imkanların malikdir. Hər bir xalqın miflərdə, incəsənətdə, gündəlik təsəvvürlərdə və s.-də 
formalaşdırdığı, təsbit etdiyi dünya mənzərəsi informasion ünsürün ayrılmaz tərkib hissəsidir. O, müxtəlif 
amillərdən (xalqın tarixi praktikası, təbii landşaft, beynəlxalq  əlaqələr və s.) ibarətdir. Elmi fikir bu mənzərənin 
formalaşmasına öz töhfəsini verir. 
Keçmiş  və indiki mədəniyyətlərin çox geniş  rəngarəngliyindən danışmaq olar. XIX əsrdən başlayaraq, 
tədqiqatçılar müxtəlif xalqların müxtəlif tarixi dövrlərə aid olan mədəniyyətlərini müqayisəli şəkildə öyrənməyə, 
onlarda təkrar olunan ünsürləri,  ən mürəkkəb kompleksləri ayırd etməyə  cəhd göstərmişlər. Bu əsasda 
mədəniyyətin universal modelini 
[315 - 316]
 yaratmaq kimi mürəkkəb vəzifəni reallaşdırmağa çalışmışlar. Lakin 
nəticədə  mədəniyyətin fundamental xarakteristikalarını sadalamaq və nəzərdən keçirmək yolu ilə getmişlər. Belə 
xarakteristikalar müxtəlif müəlliflərdə müxtəlifdir (4-dən təxminən 50-yə  qədər). Tədqiqatçıların universal hesab 
etdikləri ünsürlər və xüsusiyyətlər sırasına bunlar aiddir: dil, nitq, sosial təşkil, qohumluq sistemləri, birgə əmək və 
əmək bölgüsü, böyüməkdə olan nəslin təlimi və təhsili, müəyyən qadağanlar sistemi, dəfn mərasimləri, dini kultlar, 
adətlər və s. 
Tədqiqatçılar mədəniyyət universalilərini də ayırd edirlər. Mədəniyyət universaliləri dünya mənzərəsinin hər 
bir xalqın mədəniyyətinə xas olan fundamental kateqoriyaları kimi nəzərdən keçirilir. 
Araşdırmalar göstərir ki, istər universal modelin, istərsə  də  mədəni universalilərin  əsası insanın davamlı 
antropoloji xarakteristikalarına, habelə onun mövcudluq şəraitinə söykənir. Lakin bu ümumiliklə yanaşı çoxsaylı 
fərqli  əlamətlər də vardır.  İnsan birlikləri müxtəlif təbii və sosial həyat  şəraitində yaşadıqlarına və ona 
uyğunlaşmalı olduqlarına görə onların mədəni inkişafı bir-birindən fərqli xüsusiyyətlər kəsb etmişdir. Müxtəlif 
mədəniyyətlərin ümumbəşəri əsası rəngarəng etnik-milli və mədəni-sivilizasion xarakteristikalarla, xüsusiyyətlərlə 
tamamlanır. 

---

125 
 
Mədəniyyəti müxtəlif  əsaslara görə  tərkib hissələrə ayırırlar. Lakin araşdırmalar göstərir ki, təklif edilən 
variantlar çox zaman bütün mədəniyyətin tərkibini deyil, yalnız onun ayrı-ayrı məkanlarını və ya altsistemlərini əks 
etdirir. 
Mədəniyyətin quruluşunun  ən sadə modeli onun maddi və  mənəvi mədəniyyətə ayrılmasıdır. Belə 
təsnifatdan həm gündəlik praktikada, həm də elmdə geniş istifadə olunur. Maddi mədəniyyət dedikdə, 
mədəniyyətin bütün predmetləri və maddi obyektləri,  əlaqə kanalları (yollar, informasiya şəbəkələri), habelə 
mədəni praktikaya qoşulmuş təbii - landşaft hadisələri başa düşülür. Mənəvi mədəniyyət dedikdə isə 
[316 - 317]
 
mənəvi sərvətlərin (obrazlar, biliklər, təsəvvürlər, dəyərlər, simvollar və s.) geniş məkanı başa düşülür. 
Mədəniyyətdə müxtəlif məzmun - tarixi qatları və tərkib hissələri ayırd etmək baxımından onun bölgüsü də 
təklif edilmişdir. Bu halda qeyd edilir ki, qədim dünyanın mədəniyyətlərindən başlayaraq, sosial diferensiasiyanın 
dərinləşməsi zəminində xalq mədəniyyəti fenomeni formalaşmışdır, Müasir şəraitdə bu mədəniyyətin dəqiq 
cızılmış hüdudları yoxdur. Bu anlayış daha çox bəzi etnik və ya ümummilli invarianta, ənənələrdə təsbit olunan və 
inkişaf etdirilən dəyər-normativ və  məna məzmunlarının məcmusuna müncər edilir. Xalq mədəniyyətinin 
yaradıcıları  həm aşağı  təbəqələr, həm də müxtəlif təbəqələrin nümayəndələridir.  İnsanın öz mədəniyyətinə 
mənsubluq  şüuru, öz xalqına mənəvi yaxınlığı, müasir sosial kontekstdə xalq ənənələrinə adaptasiyası indiki 
şəraitdə xalq mədəniyyətinin mühüm xarakteristikalarıdır. 
Kütləvi mədəniyyət yeni dövrün fenomenidir. Bu fenomen obyektiv surətdə industrializasiya prosesləri ilə 
təşəkkül tapır və hazırda postindustrial, informasion mədəniyyətə keçidin təsiri altında inkişaf edir. Kütləvi 
mədəniyyət son əsrlərdə Qərbi Avropa xalqlarının obyektiv inkişaf qanunauyğunluğunu əks etdirir. Bu prosesdə adi 
ənənəvi mədəniyyət geniş miqyaslı birliklərin, habelə konkret subyektlərin tələbatlarını ödəyə bilmədi. Ona görə də 
müxtəlif fəaliyyət sahələrində kütləvi mədəniyyətin rəngarəng təzahürləri meydana gəlirdi. Kütləvi ümumtəhsil 
məktəblərinin formalaşması, kütləvi kommunikasiya vasitələrinin inkişafı, siyasi həyatda kütləvi hərəkatların və 
partiyaların meydana gəlməsi, kütləvi istehlakçı  tələbatlarının, standartlarının qərarlaşması  və s. - bütün bunlar 
kütləvi mədəniyyətə ehtiyacı  şərtləndirirdi. Kütləvi mədəniyyət məhsulları peşəkarlar - kütləvi tələbat, təhsil, 
siyasət, kütləvi incəsənət, reklam sahəsində çalışan mütəxəssislər tərəfındən yaradılır. Bu məhsullar bütün dünyaya 
yayılır; onların bir çoxunda etnik-milli 
[317 - 318]
 əlamət axtarmaq mənasızdır. Həmin məhsulların hazırlanması 
daha çox kommersiya məqsədlərinə tabe edilmişdir. 
Əksmədəniyyət özündə elə ustanovkalar cəmləşdirir ki, onlar hakim mədəniyyətə qarşı durur, inkişafın 
alternativ prinsiplərini, yəni mənəvi yönümləri irəli sürür. Əksmədəniyyət hadisəsi xalqların inkişafını 
dinamikləşdirən amillərdən biri kimi XX əsrin ikinci yarısında tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir.  Əvvəlki 
fəaliyyət normalarının, mənəvi yönümlərin zəifləməsi və yenilərinin doğulması çox zaman ictimai təbəqələşməyə, 
müəyyən sosial qüvvələrin fəallaşmasına səbəb olur. Bu dəyişikliklər ideyalarda, bütöv təbəqələrin fəaliyyətində 
aydın ifadə olunduqda cəmiyyətdə yeniləşmə meylləri güclənir. Nəticədə  əksmədəniyyətin formalaşması üçün 
zəmin yaranır. Yeni təsəvvürlər müəyyən dövr ərzində əsas nümunələrə münasibətdə innovativ xarakterini saxlayır, 
lakin zaman keçdikcə onların xeyli hissəsi hakim mədəniyyətə inteqrasiya oluna bilər. 
Mədəniyyətin quruluşunu onda müxtəlif submədəniyyətlərin olması baxımından nəzərdən keçirmək olar. 
Submədəniyyətlər hakim mədəniyyətin tərkib hissələri olub, öz normativ quruluşu, dəyərləri,  ənənələri ilə 
bütövlükdə mövcud mədəniyyətdən fərqlənirlər. Onlar sosial birliklərlə - mədəniyyətin daşıyıcıları ilə sıx bağlıdır. 
Bu halda şəhər və  kənd submədəniyyətini, habelə silklərin, təbəqə  və siniflərin submədəniyyətini ayırd edirlər 
(məsələn, mühüm əlamətlərə görə Qərbi Avropada cəngavər mədəniyyəti, sonra zadəgan mədəniyyəti, daha sonra 
isə burjua mədəniyyəti ayırd edilmişdir). Keçmişdə əkinçi xalqların kəndli mədəniyyəti üçün spesifik həyat tərzi, 
xüsusi təsərrüfat formaları və əmək ritmi, habelə bədii praktikanın folklor növləri (miflər, nağıllar, atalar sözləri, 
incəsənətin tətbiqi növləri və s.) səciyyəvi olmuşdur. Hazırda Asiyanın, Cənubi Amerikanın, Afrikanın bir sıra 
ölkələrində həmin mədəniyyət qalmaqdadır. 
Müasir  şəraitdə  həyat fəaliyyətinin stratifikasiya formaları  əsasında submədəniyyətlərin formalaşması 
prosesi 
[318 - 319]
 nəzərə çarpmır. Məsələn, orta sinfin müxtəlif təbəqələri arasında mədəni fərqlər həyat tərzinin 
mədəni üslub xüsusiyyətlərinin fərqliliyinə müncər edilir. Lakin müasir cəmiyyətdə sosial meyarlara görə ayırd 
edilən bir sıra submədəniyyətlər inkişaf etməkdədir. Məsələn, tədqiqatçılar elitar mədəniyyəti - cəmiyyətin 
imtiyazlı qruplarının submədəniyyətini, yoxsulluq mədəniyyətini - ən yoxsul qrupların elitar mədəniyyətə  əks 
qütbdə inkişaf edən mədəniyyətini, gənclər submədəniyyətini - müasir şəhər mühitində formalaşan və  gəncləri 
əhatə edən mədəniyyəti, etnik-milli submədəniyyətləri (xüsusən milli-etnik tərkibi rəngarəng olan ölkələrdə), 
habelə ərazi (regional) submədəniyyətlərini ayırd edirlər. 
Tədqiqatçılar mədəniyyətin quruluşunun bütöv modellərini də  işləyib hazırlamışlar. Bu halda həmin 
modellərin tərkib hissələri vahid meyarlara görə ayırd edilir. Belə olduqda ayrı-ayrı hissələr arasında qarşılıqlı 
surətdə əlaqəli olan münasibətləri görmək mümkündür. Mədəniyyətin morfoloji modeli bu baxımdan diqqəti cəlb 
edir. Həmin modeldə  təsnif üçün tarixi formalaşma və funksional-məzmun müstəqilliyi kimi meyarlar 
götürülmüşdür. 

---

126 
 
Morfoloji modeldə mədəniyyətin iki səviyyəsi qeyd olunur: adi (gündəlik) mədəniyyət və ixtisaslaşdırılmış 
mədəniyyət.  İnsanların təşkili üsulları, mədəni təcrübənin qorunub saxlanılması  və istifadə edilməsi bu 
səviyyələrdə bir -birindən fərqlənir. 
Adi mədəniyyət insanların gündəlik həyat dünyasını mühafızə etməklə bağlıdır.  İnsan həyatının ilk 
günündən son gününə qədər onun hüdudlarında (ailədə, yaxın dostlarının əhatəsində, qeyri-formal qarşılıqlı təsir 
prosesində) inkişaf edir. Burada fəaliyyətin sərt təlimati formaları yoxdur, insanın fəallığı dəyişkən xarakter daşıyır, 
öz mənafe və tələbatlarının reallaşmasına yönüm əsas cəhətdir. 
İxtisaslaşdırılmış mədəniyyət ictimai əmək bölgüsü ilə əlaqədardır, fəaliyyətin sistemli - təsisatlı sferalarının 
(əmək, idarəetmə, təhsil, xidmət, peşəkar incəsənət və s.) olmasını 
[319 - 320]
 nəzərdə tutur. Burada fəaliyyət daha 
rasional xarakter daşıyır; insana hər şeydən əvvəl işçi, vəzifəli şəxs kimi yanaşılır. 
Mədəniyyətin hər iki səviyyəsi şaquli bölgü üzrə funksional baxımdan müstəqil sferaların ayırd edilməsi ilə 
tamamlanır: təsərrüfat mədəniyyəti; siyasi mədəniyyət; hüquqi mədəniyyət; dini mədəniyyət; fəlsəfı  mədəniyyət; 
bədii mədəniyyət (incəsənət); elmi mədəniyyət; rekreasiya sferası (sağlamlığın qorunmasına yönəlmiş  mədəni 
fəaliyyət sahəsi). 
Qeyd edilən vahidlərlə yanaşı  mədəni praktikanın elə sahələri də ayırd edilir ki, onların vəzifəsi 
mədəniyyətin bütün səviyyə və sferaları arasında əlaqəni təmin etməkdir. Buraya təhsil sferası, kütləvi informasiya 
vasitələri, habelə mədəniyyət müəssisələri (arxivlər, kitabxanalar, muzeylər, konsert zalları və s.) aiddir. 
Mədəni praktikanın səviyyələri və sferaları müəyyən funksiyaların həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır. Sosial 
praktikada onların hamısı çoxsaylı əlaqə və münasibətlərlə bir-birini tamamlayır. Deməli, onlar arasında keçilməz 
hüdudlar yoxdur. 
Mədəniyyət statik sistem deyildir; o, daim dəyişir, yeniləşir, müxtəlif hadisə  və proseslərlə  zənginləşir. 
Mədəniyyətin özünəməxsus dinamikası dedikdə elə  dəyişikliklər başa düşülür ki, onlar nizamlı xarakter daşısın, 
məzmun baxımından müəyyənliyə malik olsun, əsas ictimai meyllərin istiqamətinə uyğun gəlsin. 
Bəşəriyyətin mədəni təkamülünün tarixi mərhələləri belə dövrləşdirilir: ibtidai cəmiyyətin mədəniyyəti; 
qədim dünya mədəniyyəti; orta əsrlər mədəniyyəti; yeni dövr mədəniyyəti. Buna uyğun olaraq, müxtəlif xalqların 
mədəni praktikasının bir neçə  mərhələsi və modifıkasiyası ayırd edilir: arxaik tipli mədəniyyət (adətən yazısı 
olmayan mədəniyyətdir); ənənəvi tipli mədəniyyət; müasir tipli mədəniyyət. 
Ənənəvi və müasir mədəniyyətlər təsərrüfat məşğuliyyətinin aparıcı formalarından və iqtisadiyyatın inkişaf 
dərəcəsindən asılı olaraq, aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər: ənənəvi 
[320 - 321]
 tipli mədəniyyət - torpaqbecərmə 
mədəniyyəti; köçəri (yaxud yarıköçəri) heyvandarlıq mədəniyyəti; oturaq heyvandarlıq mədəniyyəti; müasir tipli 
mədəniyyət - industrial cəmiyyət mədəniyyəti; postindustrial cəmiyyət mədəniyyəti. Mədəniyyətin tarixi tipləri 
insanın ictimai təkamülünün xüsusiyyətlərini başa düşməyə kömək edir. 
Mədəni dəyişikliklərin bir sıra amilləri mövcuddur. Mədəni dəyişikliklərin amilləri dedikdə, məlum 
dəyişikliklərin əsasını təşkil edən, onları reallaşdıran hərəkətverici qüvvələr, mənbələr və şərait başa düşülür. Aydın 
məsələdir ki, bu və ya digər amilin fəaliyyəti müəyyən tarixi şəraitdə ön plana keçə bilər. 
Mədəni dəyişikliklərin əsasını təşkil edən başlıca amillər aşağıdakılardır: 
a) təbii-ehtiyat amilləri. Bu amillər mədəniyyətin bir çox sahələrinə (təsərrüfat məşğələləri, əmək alətlərinin 
təkmilləşməsi, əhalinin həyat tərzi) ciddi təsir göstərir.