F. Q. Vahidov, T. B. Ağayev

3. Siyasi sosiallaşma 
 
Hazırda ictimai həyatın siyasiləşməsi inkişafımızın xarakter xüsusiyyətlərindən birinə çevrilmişdir. Bu, 
təbiidir ki, siyasətin bütün aspektlərinin daha dərindən, hərtərəfli öyrənilməsinə ciddi tələbat doğur. Siyasi 
sosiallaşma aktuallığı getdikcə artan proseslərdən biridir. 
Siyasi sosiallaşma insanın müvafıq informasiyaya yiyələnməsi, siyasi davranış ideyalarını, baxışlarını, 
nümunələrini qavraması prosesidir. 
Siyasi sosiallaşma ünsürləri məktəb yaşından  əvvəl təzahür edə bilər. Lakin bu proses ilk məktəb 
yaşlarından etibarən müntəzəm xarakter alır. Belə ki, sosial psixoloqlarının və pedaqoqların fıkrincə, 8-13 yaş 
uşaqda siyasi baxışların formalaşmasının mühüm mərhələsidir. Bu yaşda siyasi quruluşdan, siyasi proseslərdən 
daha çox siyasi xadimlərdən, rəhbərlərdən bəhs etməyə meyllilik güclü olur. Başqa sözlə, ümumi siyasi proseslərin 
fərdləşdirilməsi aydın müşahidə edilir. Ayrı-ayrı ictimai qüvvələrə, hətta xalqlara, dövlətlərə  rəğbət və ya nifrət, 
tənqidi mövqe təzahür edə bilər. Bu prosesdə ailədə  və  məktəbdə  məsələlərin müzakirəsi, müəyyən yönümün 
olması (təbiidir ki, yaşlıların köməyi ilə) mühüm rol oynayır. 
13-14 yaşdan etibarən sosiallaşmanın yeni mərhələsi başlanır. Yeniyetməlik adlanan bu mərhələnin 
səciyyəvi xüsusiyyəti dağınıq siyasi informasiyanın müəyyən sistem halında formalaşmasıdır. Bu sistemdə nəinki 
siyasi həyatın ayrı-ayrı  məqamları,  ən məşhur  şəxsiyyətləri özünə yer tapır, həm də ölkədəki ümumi siyasi 
vəziyyət, siyasi hakimiyyətin strukturu, cəmiyyətin və dövlətin məqsədləri barəsində müəyyən təsəvvür formalaşır. 
Məhz bu dövrdə müxtəlif ictimai təşkilatların, o cümlədən siyasi yönümlü təşkilatların fəaliyyətinə qoşulmaq 
istiqamətində ilk cəhdlər reallaşır. 
Bir çox cəmiyyətlərdə 18 yaş insanın siyasi həyatda tam hüquqlu iştirakının başlandığı müddət hesab 
olunur. İnsanın bir vətəndaş kimi təşəkkülü əsasən başa çatır. Bu zaman onun dünyagörüşü bir növ tamamlanmış 
məna kəsb edir. Siyasi rəğbət və ya nifrət qabarıq  şəkildə  təzahür edir. Bəziləri üçün siyasi proseslərdə  iştirak 
etmək onun sonrakı  həyatının mühüm komponentinə çevrilir. Millətin, sosial qrupun struktur ünsürü olan insan 
konkret şəraitdən asılı olaraq 
[224 - 225]
 müstəqil surətdə siyasi fəaliyyətə qoşulur, cəmiyyətin siyasi münasibətlərini 
bu və ya digər dərəcədə təcəssüm etdirir. 
Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, yetkin həyata qədəm qoymaqla siyasi sosiallaşma prosesi başa çatır. Bu fikirlə 
razılaşmaq çətindir.  İş ondadır ki, öz həyatı dövründə insan, hətta müəyyən sosial qruplar öz siyasi yönümünü 
dəyişə bilər, öz siyasi fəaliyyətini başqa formalarda davam etdirə bilər, gerçəkliyi təhlil edərək, siyasi dissidentə 
çevrilə, yaxud siyasi məsələlərə laqeydlik yolunu tuta bilər. Deməli, insan bütün həyatı ərzində siyasi sosiallaşmaya 
məruz qala bilər. Onun gəncliyində formalaşmış siyasi mövqeyindən, müəyyən sərvət yönümlərindən uzaqlaşıb-

---

90 
 
uzaqlaşmaması burada xüsusi məna kəsb etmir. Siyasi yönümün, mövqeyin dəyiş-məməsi onun siyasi insan kimi 
dəyişməz qalması demək deyildir. O, öz həyatında müəyyən təshihlər aparır, siyasi reallıqlara öz münasibətini 
dəqiqləşdirir, öz həyat fəaliyyətinin konkret formalarını başqalaşdırır. 
Yeri gəlmişkən bir məsələyə  də aydınlıq gətirilməlidir. Tarixin sərt dönüşlərində insanların siyasi həyata 
qoşulmasına xüsusi diqqət yetirilmiş, hər kəsin siyasətdə  iştirakı hüququ etiraf olunmuş, bunun üçün müəyyən 
təminatlar verilmişdir. Lakin bu, uzun müddət ərzində əhalinin bir qisminə müyəssər olmuşdur. Tarixi proses sübut 
edir ki, siyasi kolliziyalar zamanı siyasi problemlərin həllində  iştirak edənlərin sayı  kəskin surətdə artır. Lakin 
qələbə ya məğlubiyyət məqamları keçdikdən sonra iştirakçıların azalması müşahidə edilir. 
Mütəxəssislərin fikrincə, ümumi meyl belədir ki, siyasət getdikcə daha çox adamın həyatına daxil olur. Sabit 
xarakter daşıyan bu meyl əhəmiyyətli dərəcədə onunla əlaqədardır ki, siyasi hüquq və azadlıqların dərk olunması, 
reallaşması siyasi fəaliyyətdə, demək olar ki, hamının iştirakı üçün əsas yaradır. Müxtəlif səviyyədə  rəhbərin, 
liderin mövqeyi, siyasi proseslərə bələdliyi, elmi cəhətdən əsaslı strategiya və taktika işləyib hazırlamaq bacarığı 
böyük məna kəsb 
[225 - 226]
 edir. Lakin bu, adamların siyasi davranışının, fəaliyyətinin həlledici  əhəmiyyətini 
kiçiltməyə əsas vermir. 
Belə bir cəhət də unudulmamalıdır: bəzən insanların siyasi fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq, yaxud başqa bir 
məcraya yönəltmək halları özünü göstərir. Lakin insanların siyasi həyatdan hər hansı formada uzaqlaşdırılması, real 
tarixi prosesə adekvat olmayan səmtə istiqamətləndirilməsi ciddi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Məsələn, açıq və ya 
gizli şəkildə bütövlükdə siyasi sistemə münasibətdə yadlaşma təzahür edə bilər. 
Hazırda ictimai-siyasi həyatda təkcə bir ölkə əhalisinin yox, bir çox dövlətlərin əhalisinin sosial dəyərlərinin 
akkumulyasiyası baş verir. İndiki mərhələdə müxtəlif siyasi yönümlü insanlar cəmiyyətin militaristləşdirilməsinə, 
təcavüz və müharibə siyasətinə, irqi və milli ayrı - seçkiliyə, terrorizmə, qadınların hüquqlarının 
məhdudlaşdırılmasına, gənc nəslin vəziyyətinin pisləşməsinə,  ətraf mühitə qeyri-insani münasibətə, təbii 
ehtiyatlardan səmərəsiz istifadəyə və s. qarşı öz etirazlarını bildirirlər. 
Göründüyü kimi, siyasi sosiallaşma mürəkkəb, çoxcəhətli proses olub, müvafıq informasiyanın 
mənimsənilməsini,  şərhini, öz mənafe və  tələbatlarına uyğunlaşdırılmasını, həmin mənafe və  tələbatların 
cəmiyyətlə, dövlətlə qarşılıqlı münasibətlər prosesində, real həyatda reallaşdırılmasını nəzərdə tutur. 
 
4. Siyasi mədəniyyət 
 
Siyasətin sosiologiyasında siyasi mədəniyyət problemi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. O, siyasi hakimiyyət 
funksiyalarının həyata keçirilməsi prosesində reallaşdırılan (və ya reallaşdırılmalı olan) nəzəri müddəaların, 
baxışların, rəylərin, sərvət yönümlərinin və s. məcmusu kimi təsəvvür edilə bilər.  
Siyasi mədəniyyət üçün əsas çıxış nöqtəsi əhalinin məlumatlı olması, nəzəri-siyasi problemlərə bələdliyidir. 
İlkin biliklər, məlumatlar adətən kortəbii surətdə  əldə edilir, təhsil sayəsində, kütləvi informasiya vasitələrinin 
fəaliyyəti sayəsində az - çox sistemli xarakter daşıyır. 
Sistemli məqsədyönlü siyasi təhsilin olmaması ciddi nəticələrə  gətirib çıxara bilər. Siyasi yönümün 
itirilməsi, tarixi yaddaşın zəifləməsi və ya təhrifı, siyasi davranışın passivliyi, siyasi hadisələrə marağın sönməsi, 
laqeydlik və s. bu qəbildəndir. 
Siyasi mədəniyyət üçün siyasi yönüm, dəyərlər, ustanovkalar mühüm əhəmiyyətə malikdir. Çünki bunlar 
əqidəni, fəaliyyətə hazırlığı formalaşdırır. 
Təhlil göstərir ki, respublikamızda siyasi yönümlər kifayət qədər rəngarəngdir. Onların spektri müxtəlif 
olmaqla yanaşı yayılma dərəcəsi də bir-birindən fərqlidir. Azərbaycanda Prezident və parlament seçkilərinin 
nəticələri göstərdi ki, siyasi partiyaların çox olmasına baxmayaraq, əsas siyasi yönümlər və  əqidələr bir neçə