Fakültə: Tarix

FONETİK HADİSƏLƏR
Türk ədəbi dilində bir sıra qanunauyğun fonetik ha­
disələr mövcuddur. Bu hadisələrin bir qismi yalnız tələffüzlə
əlaqədaıdır, yəni sırf orfoepik hadisədir. Digər qismi isə
yazıda da öz əksini tapır. Ona görə də, türk dilində düzgün
yazmaq, oxumaq və danışmaq üçün bu hadisələri öyrənmək lazımdır.
Yazı ilə əlaqədar fonetik hadisələr, əsasən, səsartımı və səsdüşümü şəklində özünü göstərir. Lakin bu hadisələr danı­ şıqda da geniş yayılmışdır və əsas etibarilə söz tərkibində bəzi səslərin (r, h, t) zəif tələffüz olunması, sözün çox sürətlə deyilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, türk dilində "birkaç" (bir neç2 , sözündə "r " samith "bır dakika" ifedəsində "r" samiti
ilə "i" saiti (bi dakka), "efendim" sözündə isə iiç səs (n, d, i)
eyni anda (efem) düşə bilir. "R" samitilə başlayan sözlərin
əvvəlinə tələffüzdə bir sait artırılması türk dilinin dialektləri
üçün xarakterikdir (rençper - irençper, ruba - urba, razı - ırazı və s.).
Səsuyuşması, səslərqləşməsi və səslərin yerdəyişməsi kımı fonetik hadisələr isə türk dilində daha çox şifahi nitq ilə əlaqədardır. Eyni bir heca daxilində iki saitin və ya iki sa­ mitin qoşa işlənməsi türk dilinin fonetik quruluşuna ziddir.
Tüıк dili üçün yalnız aşağıdakı heca quruluşları xa­ rakterikdir. Saitləri - V (vokal), samitləri - C (konsonant) hərfi ilə işarə edib, heca şəkillərini göstəririk-
V-O
VC - on, üç, eş, un, ev. CV - bu, su, ne.
CVC - sen, ben, bir, beş.


4. Avropa dillərindən türk dilinə keçən sözlərin orta­ sında iki sait yanaşı gəlirsə, həmin saitlərin arasına bir samit
əlavə edilir. Məs.:
ağız - ağzım burun - burnu ,alın - alnı
boyun - boynu ,gönül - gönlüm ,oğul - oğlum
burjuaziya - burjuvazi
sosialist - sosyalist
Bir sıra alınma sözlər müstəsnalıq təşkil edərək,
yuxarıdakı qaydalara tabe olmurlar. Məs.:
spor - idman stad - stadion
tren - qatar jeoloji - geologiya tramvay
Eyni bir saitin və ya samitin qoşa işləndiyi alınma sözlər də müstəsnalıq təşkil edir.
2. Yer bildirən bir sıra sözlərə yerlik hal şəkilçisi (da; de) artırıldıqda həmin sözlərin son saiti düşür. Bəzən bu sözlər yazıda həmin saitləri mühafizə edirlər. Məs.:
bura - burda - buradan
ora - orda - orada
yukarı - yukarda - yukarıda nere - nerde (harada?) dışarı - dışarda - dışarıda
3. Saitlə bitən söz saitlə başlayan bir şəkilçi əlavə edilərək yeni söz düzəldilərkən, yan-yana gələn iki saitdən biri düşür. Məs.:
ne + için - niçin
kahve + altı - kahvaltı
cuma + ertesi - cumartesi
Bir sıra sözlərdə həmin sözlər saitlə bitmədiyi halda
yenə də səsdüşümü hadisəsi baş verir. Məs.: kayın + ana - kaynana
рек + iyi - peki
pazar + ertesi - pazartesi
5. Ərəb və fars dillərindən türk dilinə keçən
nunda qoşa samit gələn təkhecalı sözlərdə həmin samitlər arasına ahəngə uyğun bir sait əlavə edilir.
Səsdüşümü- Bir sıra türk mənşəli ikihecalı sözlərə saitlə başlayan şəkilçi artırıldıqda, həmin sözlərin ikinci hecasındaki sait düşür.
Türk dilində "üst" və "ast" sözlərinə samitlə başlayan söz birləşdirildikdə ”t" samiti düşür. Məs.:
üst + teğmen - üsteğmen (baş leytenant) ast + teğmen - asteğmen (kiçik leytenant) ast + direktor - asdirektör (vitse-direktor)