Fakulteti kafedrası

2.BO’LIM
2.1 Ólshew usıllarınıń klassifikatsiyasi.
Ólshew qurallarınıń túrleri hám metrologik xarakteristikaları.
Normalangan metrologik xarakteristika (NMX) hújjetler tiykarında ornatıladı. Ámeliyatda ólshew quralınıń tómendegi metrologik xarakteristikaları keń tarqalǵan :

• 
  Ólshew diapazonı - bul ólshenip atırǵan shamanıń sonday bahalar tarawıdirki, onıń ushın ólshew quralı aljasıqlardıń jol qoyılatuǵın shegarası normalanǵan boladı.
  
• 
  Ólshew shegarası - bul ólshew diapazonınıń eń úlken hám eń kishi ma`nisi. Shkalanıń bólim ma`nisi - bul shama bahalarınıń ayırmashılıǵı bolıp, shkalanıń eki qońsılas belgisine sáykes keledi. Tegis shkalalı priborlar turaqlı bólim ma`nisine iye boladı, tegis emes shkalalilari bolsa ózgeriwshen bólim ma`nisine iye boladı.
  

Bayqaǵıshlıq S=Δy/Δx : - bul kósher shıǵıwı daǵı signal ózgeriwi Δy dıń bul ózgeriwdi júzege alıp kelgen kirisiw degi Δx signal ózgeriwine qatnası bolıp tabıladı hám bunda bayqaǵıshlıq tok hám kernew boyınsha bayqaǵıshlıq dep túsiniledi.
Variatsiya - málim sharayatlar ózgermeytuǵın bolǵanında ólshew diapazonınıń berilgen noqatında shama ma`nisin arttırıp yamasa kemeytirip ólshew degi ólshew quralı kórsetiwleri arasındaǵı parq.
H =| Xort - Xkam|

• 
  Ulıwma jaǵdayda barlıq ólshew procesi bólimlerinde qátelik júz bolıwı múmkin bul bolsa fizikalıq ólshemlerdiń naminal ólshemlerden ayırmashılıǵın
  

ańlatadı. Bul aljasıqlar ornatılǵan shegarada júz etiliwi múmkin bolıp, ónim sapasın kepillikleydi.
Ólshemlerdi ólshewde tómendegilerdi óz ishine aladı :

• 
  Kalibr plitkasi
  
• 
  Mikrometr
  
• 
  Proektr profile
  
• 
  Processlerde ólshemlerdi ólshew
  
• 
  Mexanik usıllar
  
• 
  Optikalıq usıllar
  
• 
  Pnevmatik usıllar
  
• 
  Joqarı dawıslı
  
• 
  Processtiń tekseriw bólegi
  

Dástúriy ólshewler islep shıǵarıw procesiniń bir bólegi retinde ámelge asıriladı. Bul tekseriw procesi ólshew bolıp tabıladı. Tekseriw processinde ólshew kishi ıqtıyat bólimlerdiń joqarı muǵdarda islep shıǵarılıwı bolıp tabıladı. Inspeksion process dástúriy usılda orınlanǵan bolıwı múmkin. Eger ólshemler berilgen shıdamlılıq sheńberinde bolmasa ońlawlar keyingi bóleginde apparat arqalı ámelge asıriladı. Kalibr plitkasi.
Ólshew bólimleri tómendegilerden ibarat : bólek kvadratlı tuwrı múyeshtegi yamasa túrli ólshemler degi sheńberlik metall bloklar. Olardıń sırtı 1- 5 mikro dyumda aralıǵinda tegis hám parallel jaylasqan. Datchik blokları túrli ólshemler kompleksinde qollanıladı. Bloklar túrli qıylı kóp kombinatsiyalarda jıynaladı hám qálegen ólshemlerdi alıw múmkin.
Datchik blokın jıynaw anıq uzınikdagi maǵlıwmat retinde, bólim uzınlıqların ólshew ushın paydalanıladı.
Mikrometr. Mikrometr ádetde bólimlerdiń eni da sırtqı yamasa ishki ólshemlerin óshashda isletiledi. Mikrometr tereńliklerdi ólshewde da paydalanıladı. Mikrometrler esaplaw aljasıqların kemeytiw maqsetinde cifrlı esaplaw menen támiyinleniwi múmkin.
Proektor profilya.
Proektor profilya úlgiler anıqlıǵınıń ekilik konturı hám basqa orınlanǵan islerdi ólshewde paydalanıladı. o'lchangan bólim optikalıq sistemada úlkenlestirıledi hám ekranda kórsetiw etiledi. Ekranda oqıw bólimlerdi ólshew imkaniyatın beredi.
Dárejelew xarakteristikası (DX) dep eksperiment jolı menen ólshew quralı shıǵıw hám kirisiw signalı arasındaǵı baylanısıwǵa aytıladı. Bul xarakteristika - analitik, grafik hám keste kórinisinde beriliwi múmkin. DX ishki hám sırtqı sebepler tásirinde ózgeriwi múmkin. Mısalı : júzimdiń tez ózgeriwinde ólshew quralı qo'zg'almas bólegi inertsiyasiga kóre tok ózgeriwin gúzete almaydı.
Ólshew quralı qateligi - onıń tiykarǵı metrologik xarakteristikası bolıp tabıladı.
Tiykarǵı qátelik - bul ólshew quralınıń normal ekspluataciya sharayatındaǵı qateligi bolıp tabıladı. Ólshew túrleri hám usıllarınıń klassifikatsiyasi.
Ólshew túrleri:

• 
  Tikkeley ólshew,
  
• 
  Tikkeley bolmaǵan ólshew,
  
• 
  Birgelikte ólshew,
  
• 
  Birlestirib ólshew.
  
• 
  Tikkeley ólshew dep, ólshenip atırǵan shamanıń ızlenip atırǵan ma`nisin tájiriybe maǵlıwmatlarınan tikkeley anıqlanıwına aytıladı.
  

• 
  Mısalı : voltmetr menen derektiń kernewin hám ampermetr menen tok kúshiniń úlkenligin ólshew.
  

• 
  Tikkeley bolmaǵan ólshew dep sonday ólshewge aytıladıki, ol jaǵdayda ólshew nátiyjesi ólshenip atırǵan shama menen málim munasábet járdeminde baylanısqan shamalardı tikkeley ólshewge tiykarlanǵan boladı.
  

• 
  X =F ( . …… )
  

• 
  . …… - tikkeley ólshew menen alınǵan shamalar ma`nisi.
  
• 
  Mısalı : R - rezistorning qarsılıgı bul teńlemeden tabıladı.
  

Rx=Ux/ I x
Tikkeley bahalaw usılı - bul usılda shamanıń ma`nisi ólshew ásbapınıń sanaq apparatınan tikkeley anıqlanadı. Mısalı : Tok kúshi ampermetr menen, kernew voltmetr menen olshenedi, lekin anıqlıǵı joqarı emes. Kórsetkishli ásbaplar sol usıl tiykarına kórilgen.
Ólshew menen salıstırıwlaw usılı :
a) differentsial usıl yamasa ayırmalı usıl - bul usıl ólshenip atırǵan hám málim shamalardıń ayırmasın ólshewdi xarakterleydi, yaǵnıy shamalar arasındaǵı parq ólshew ásbapına tásir kórsetedi.
b) nol usılı ólshewlerde joqarı anıqlıqtı támiyinleydi.
Nol teń salmaqlılıqlaw usılda ólshenip atırǵan shama ólshew menen salıstırıwlanadı, biraq olar arasındaǵı ayırma ma`nisi málim bolǵan shamanı ózgertiw usılı menen nolǵa keltiriledi.
v) qarsı -qoyıw usılı.
Ólshenip atırǵan hám ma`nisi málim shama bir waqıtta salıstırıwlaw ásbapına tásir kórsetedi hám bul tásir járdeminde bul shamalar arasındaǵı munasábet tiqlanadi.
g) ornına qoyıw usılı -daslep ólshew kurilmasiga parametri belgisiz bolǵan ólshenip atırǵan element óleńadi hám ásbaptıń kórsetiwi jazıp alınadı.
Keyin bolsa bul element ornına basqa málim parametrli element jalǵanadı jáne onıń ma`nisi ólshew ásbapınıń dáslepki kórsetkishine teńlesgenge shekem ózgertiriledi. Bul halda o'lchangan hám málim shama bahaları bir-birine teń boladı.
d) maslastırıw yamasa uyqas keltiriw usılıdao'lchangan shamanıń ma`nisi signal belgi hám basqa ayrıqshalıqlardıń sáykes keliwi menen anıqlanadı.