4- MAVZU:
ILMIY DUNYOQARASh
REJA:
1. Fan haqida tushuncha
2. Fanning kelib chiqishi shart-sharoitlari
3. Ilmiy dimyoqarashning o ‘ziga xosligi,
lining yutuq va
kamchiliUari
1.
Fan haqida tushuncha. Fan (tashqi) dunyoni aqliy (ratsional)
bilishning oliy (nazariy) shaklidir. Aqliy bilishning quyi shakli-farosat,
ya'ni kundalik idrok hisoblanadi.
Fan o‘zining kelib chiqishi va rivojlanishida, bir tomondan farosat va
tajribalarga, ikkinchi tomondan mustaqil mantiqiy evolyutsiyaga tayanadi.
Boshqacha aytganda, fanga quyidagicha ta'rif berish mumkin; Fan-tashqi
dunyo haqida ob'ektiv bilimlar hosil qilish va ulami tartiblashtirish bilan
shug‘ullanuvchi ratsional faoliyat shaklidir.
Fan o‘z faoliyatida mantiq va faktlar bilan ish ko‘radi. Mantiq-bu
to ‘g‘ri, izchil tartibda filer yuritishni anglatadi. Mantiqiy tafakkur chiziqli
anglash hisoblanadi. 0 ‘z o‘rnida mantiq sof va amaliy qismlarga bo‘linadi.
Sof mantiq-tushunchalarni ta'riflash, fikrlarni isbotlash, uslublar haqidagi
ta'limotdir. Amaliy mantiq-muayyan fan aksiomalar, tushunchalari, hukm
va xulosalaridan iborat.
Fakt - ro‘y bergan hodisa, amalga oshgan ishni ifodalaydigan
mantiqiy tushuncha bo‘lib, unda sub'ektivlik qonunlari ustuvor boladi.
Masalan, YYEr sharining shar shaklida ekanligi-fakt. Suyuqlikka (gazga
ham) botirilgan har qanday jism uni yuqoriga itaradigan va og‘irligi u
tomonidan siqib chiqariladigan suyuklik miqdoriga teng boMgan kuch ta'sir
etadi. Bunda qonun fakt vazifasini bajaradi.
Fan tarixini o ‘rganuvchi olimlaming tasdiqlashlariga ko‘ra, fan
borliqni maxsus o‘rganish samarasi o‘larok vujudga kelgan. Ya'ni fan kelib
chiqishidan oldin dunyoni yaxlit bilish shakllari mavjud bo‘lgan, bu
mifologiya, din, falsafa. Fan esa dunyoni turli qirralarga bo‘lib ayrimlikda
o‘rganish bilan shug‘ullanadigan faoliyat sohasidir. Shu ma'nodan fan
dastlab borliqni tahliliiy (analitik) o‘rganadigan bilim sohasi sifatida
shakllandi. Masalan, avval yaxlit bolgan bilimlardan dastlab astronomiya,
geometriya, arifmetika, mexanika kelib chiqdi, XIX asr o‘rtalarida
biologiya, ximiya va jamiyat haqidagi fanlar ajralib chiqdi. Dunyo
haqidagi dastlabki, yaxlit bilimning sohalarga ajralib ketishi-bilimning
differensiallashuvi deb yuritiladi. Dastlab olimlar qomusiy bo‘lganlar,
keyin esa bu barham topib, differentsiallashuv yanada kuchaygan.
16
Shuning natijasida ilmiy bilim bilan mashg‘ul bo‘lgan olimlar
orasida mehnat taqsimoti vujudga kelgan. Qomusiylik esa juda noyob
holga aylangan. Umumiyatni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi, xususiy ilm
sohalarida faoliyat bajaruvchilar orasida keskin ajralish sodir bo‘ldi.
Natijada, umumiyatni, yaxlitlikni biladiganlar ayrimlikni bilmasligi,
ayrimlikni biladiganlar esa umumiyatni bilmasligiga olib keldi. (Fil
haqidagi hikoya, umumiyat haqidagi bilim bo‘lgan falsafani safsata deb
hisoblash, uning kerakligini inkor etish-pozitivizm).
Buning ustiga, fanni har bir sohalaming o‘z ichida differansiallashuv
sodir bo‘lib, buning natijasida mayda soha mutaxassislari paydo bo‘ldi va
ular boshqa sohalarni tushuna olmasligi ob'ektiv va sub'ektiv holatga
aylanib bordi.
Fanning kelib chiqishi shart-sharoitlari. Insoniyatning hozirgi ongi
umuman olganda, eski sivilizatsiyadan qolgan buyuk yutuqlarni ham, fan
sifatida yangidan shakllangan yutuqlarni ham o‘zida jo etadi deyish
mumkin. Masalan, bu ezoterik falsafa (xususan, tasavvuf ta'limoti) aslida
bitta buyuk ilm bor. Bu Xudoga xos bo‘lgan bolgan buyuk yaxlit Hikmat
bo‘lib, oddiy odamlarga, hatto buyuk payg‘ambarlarga ham muqaddas
kitoblar orqali ularning faqat bir qismi beriladi, nozil etiladi.
Falsafa tarixining guvohlik berishiga ko‘ra ham Hikmat «falsafa»
deb ataladigan yaxlit bilim bo‘lgan. Shu falsafa bir vaqtning o‘zida ham
mistik-mifologik mazmunni, ham diniy (Xudo bilan bog‘lanishga xos)
mazmunni, ham aqliy bilimlarni o ‘z ichiga qamrab olgan. Maxsus fanlar
shu yaxlit bilimlar ajralib chiqqanlar (differensiallashuv). Nemis faylasufi
Gegel ta'limotida ham shu filer namoyon bo‘ladi; tezis-antitezis-sintez.
Fan-dunyoni ob'yektiv (sub'yektiv) nazariy bilishga asoslangan
dunyoqarash sifatida dunyoqarashning boshqa shakllaridan quyidagilar
bilan farqlanadi;
Ob'yektiv
Tashqarigayunalgan (makrokosmni, materiyani bilish kabilar)
Faktlarga tayanadi
Mantiqka tayanadi
Analitik ehtiyojlar birlamchi turadi
Aniq ish ko‘radi (ko‘rinadigan, seziladigan borliqni aql bilan idrok
etadi, mantiqiy tushunchalar va qonunlarga tayanadi)
Xususiy bilimlar ishlab chiqadi va h.k.
Sh ubilan bir qatorda kamchiliklar ham mustasno emas, jumladan;
Sub'yektiv emas
Ichkariga, ya'ni o‘z - o‘zini bilishga qaratilmagan
17
G ‘ayb olami bilan bog‘lanmagan
Ruhiy ehtiyojlar ustuvor emas
Majoz, obrazlardan foydalanilmaydi
Umumiylik miqyosi, darajasi tor va qisqa kabilar.
Umuman, fan inson va jamiyat evolyutsiyasida juda katta salmoqqa
ega bo‘ladi va hamon shunday bo‘lib qolmoqda. Fanning erishgan juda
yuqori marralari eng oddiy er olchash, kasalliklarni davolash, tabiat
hodisalarini tasvirlash darajasidan to hozirgi davrda klonlashtirishga borib
yetadi. Hozirgi sivilizatsiya asosan, fan yaratgan sivilizatsiyadir.
Bular barchasi fanning obro‘-e'tiborini ta'minlaydi. Shuning uchun
ham XX asr-ilmu fan davri bo‘ldi. Ilmiy dunyoqarash dunyoqarashning
boshqa shakllaridan ustuvorligini namoyon etadi. Siyosat ham ilmiy
mafkuraga asoslanadigan b oldi. Xatto, falsafa, gumanitar fanlaming ham
ratsionallashuvi sodir bo‘ldi.
Siyosat, falsafa, ruhiyat-barchasida aqliy munosabat ustuvorligi keng
tus oldi, jumladan, hisob-kitob bo‘yicha, shartnomaviy turmush qurish,
kompyuter orqali tanishuv asosida dunyoga kelgan muhabbat-bulaming
barchasi ilmiy dunyoqarash miqyosining yanada kengayganligidan dalolat
beradi. His-tuyg‘u, ular bilan bog‘liq psixologik kechinmalar noratsional
bo‘lganligi uchun o‘zining asl mazmunidan yiroqlasha boshladi va
nazardan qoldi.
Shu bilan birga, fanning taraqqiyotida faqat ijobiy emas, salbiy
xodisalar ham kuzatildi va kuzatilmoqda. Jumladan:
Fan va uning amaliy shakli bo‘lgan texnika va ilmiy dunyoqarash
bilan
qurollangan
sivilizatsiya
YYEr
yuzidagi
hilma-hil
hayot
shakllarining mavjud bolish imkoniyatini tobora cheklab bormoqda.
Sichqon, fil, chivin, odamlar kabi barcha tirik mavjudotlar avlodlar
almashinuvi tarzida yashash maqsadiga ega. Buning oqibatida tabiatning
qonuniyatli o‘zaro bog‘liqligi, muvozanatiga putur yetmoqda. Texnika
sohasi biosferani batamom yutib yubormoqda, endigi navbat esa odamning
o‘ziga etib keldi.
YYEr, suv, havo (ekinlar) ifloslanishi, ozon himoya qatlamining
yorilishi va kengayib borayotganligi, umuman, YYEr yuzidagi bio-
ekologik hayot havf ostida. Eksperimental meditsina tabiat nafaqat
insonning yashash joyi edi, balki ozuqa manebai, dori-darmon toza havo
manbai ham edi (YYErning o‘pkasi edi). Yozuvchilar ko'pdan beri fan-
texnika taraqqiyoti tufayli vayron bo ig an tabiat taqdiri haqida bong
urishmoqda. Har bir giyoh, daraxt, hayvon taqdiriga achinmoqda. Xalqaro
nodavlat tashkiloti sifatida faoliyat yuritayotgan Rim klubi 60-yillardan
18
buyon YErdagi hayotning barcha sharoitlarini jiddiy o‘rgamshni o‘z
zimmasiga olgan. Bu tashkilot 60-yillardan boshlab YErdagi axoli soni,
tabiati, resurslari, atrof- muhitning bulg‘anishi, kishi boshiga bir yil uchun
ketadigan oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari miqdorini o‘lchash, ulami
ilmiy tahlil qilish bilan shug‘ullanadilar. Foydali qazilmalar, energiya
zahiralari 20-30 yillarga kelib tezlik bilan halokatli vaziyatlarni keltirib
chiqarishi bashorat qilmoqda.
3. Texnika taraqqiyoti insonni nafaqat jismoniy, balki sogcligini
inqirozga olib kelishi faqat tabiatga salbiy ta'sir orqali yetkazilmayapti,
balki bevosita sodir bulyapti. Muskul kuchlari, aqliy gimnastika o‘miga
texnika bu o ‘rinlami zabt etmoqda. Avtomatlar, robotlar, kompyuteriar
tobora inson hayotiga ham jismonan, ham aqlan tajovuz qilib bormoqda.
4. Energiya, suv, tuprok, havo, foydali qazilmalar tabiyligiga putur
etib kamayib ketgan. 0 ‘z navbatida iqtisodiy, siyosiy, axloqiy inqirozlar
keskinlashuvi kuzatilmoqda.
5.Aqliy (ratsional) bilimgagina rnutloq e'tibor kuchayib, ruhiyat
(ma'naviyat)ga e'tiborning siqib qocyilishi oqibatida inson evolyutsiyasida
to ‘xtalish, )^a'ni insoniy tuygcularning emirilishi sodir bo‘lmoqda.
Ilmiy dunyoqarashning o‘ziga xosligi, uning yutuq va kamchiliklari.
Ba'zi zamonaviy mutafakkirlaming ta'kidlashiga ko‘ra, fanning
texnikaviy taraqqiyot yo‘lining boshi berk (tupik).
Aslida inson
evolyutsiyasi boshqa o‘zgacha yo‘ldan borishi kerak. Bu yo‘lda Atlantida,
Nux a.s. davridagi kabi halokat (magnit qutblarini o ‘zgarishi) kuzatilishi
mumkin.
Nemis faylasufi I.Kant fan ikki kasallikka mubtalo ekanligini qayd
etadi;
Fan
gorizontining
(ufqlarining)
torligi,
tafakkur
(aql)ning
biryoqlamaligi
Uning maqtagulik (arzigulik maqsadga emasligi)
Fan
ufqlarining torligi
shundaki,
insonning sezgi
organ] ari
cheklangani kabi, aqliy faoliyat imkoniyatlari ham cheklangan, ojiz.
Turli asboblar yordamida bu texnikaviy aqliy (kompyutemi)
takomillashtirishga qaramay, u bari-bir cheklanganicha qoladi. Chunki bu
p ay g" am bar ongi quvvati emas. Fan nari borsa faktlar to'plab, ularni
tartiblashtirib, ular haqida umumiy hulosalar chiqarish bilan shug‘ullanadi
Aql o‘z tabiatiga ko‘ra ajratish bilan shug‘ullanadi, shuning uchun
umumiyatni, mohiyatni ko‘ra olmaydi. Ko‘rganida ham, juda tor doira
amal qiladigan, yuzaki konunlarni kashf etadi, teran, chuqur mohiyatlarni
emas. Chunki, inson evolyutsiyasining bosqichlaridan biri bo‘lgan aqlning
19
bosh vazifasi o ‘zining yashashi (saqlanishi) uchun bo‘lgan tabiatdan o ‘zini
ajratish edi. Bu ajratish vazifasini u zo‘r berib rivoj lanlirdi (har yoqlama)
insonni tabiatdan, koinotdan, dindan, mifdan, bir-biridan ma'lum ma'noda
ajratishga muvaffaq buldi. Bu esa butun borliq uchun birdan umumiy
bo‘lgan chuqur haqiqatni bilishga olib kelmasligi rost.
Ilmiy bilimlaming nazariylashuvida matematikaning roli muhim
Zero, barcha fanlar orasida matematika sof konkret faoliyat bilan
shug‘ullanadi.
Shuning
uchun
fanlaming
nazariylashuvi
ularning
matematikalashuvi darajasi bilan belgilanadi. Masalan, fizika V*SG't2
in ate in at ikalas hg an.
Boshqa
fanlarda
ham
shunday
jarayonlar
kuzatilmoqda va uning natijasida juda ko‘p fan sohalarida nazariylashuv
avj olgan. Hozirgi kunda fan taraqqiyotining asosiy tamoyillari quyidagi
sabablarga ko‘ra farqlanadi:
Differentsiallashuv;
Matematikalashuv (nazariylashuv, ya'ni aqliy faoliyatning oliy
bosqichga ko‘tarilishi);
Integrallashuv;
Ekologiyalashuv (Yashillar partiyasi, EKOSAN);
Gumanitarlashuv (sinergetika).
So‘nggi ikkita tamoyil hali mukammal shakllanmagan, faqat orzu
darajasida. Bu orzuga yetishmoq uchun hali fan sohasida ko‘plab ishlarni
amalga oshirish zarur. Buning uchun fan dunyoqarashning boshqa shakllari
bilan faol munosabatlami yo‘lga qo‘yib, vaziyatni uyg‘unlashtirshi lozim.
Dostları ilə paylaş: |