Falsafa fakulteti «falsafa va fan metodologiyasi» kafedrasi falsafaga kiris
Yüklə 0,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9-MAVZU:
FALSAFA VA FAN REJA: 1. Falsafaning ilmiyligi muammosi 2. Stsiyentizm va antistsiyentizm 3. Falsafa va fan orasidagi bog ‘liqlik masalasiga keng yondoshuv Falsafaning ilmiyligi muammosi. Dunyo, borliq haqida yaxlit, umumiy bilim sifatida falsafa murakkab tuzilmadir. Uni qiziqtiradigan muammolar shu qadar rang-barang, serqirraki, ularni o ‘rganish ko‘p hollarda maxsus soha doirasida olib borilayotgan ilmiy izlanishlar bilan bixtiyor tutashib ketadi. Shuning uchun o‘xtin-o‘xtin falsafa maxsus fan sohalari izlanishlariga noo‘rin aralashadi, degan qarashlar paydo bo‘ladi. Va aksincha, falsafaning boshqa maxsus ilmiy muammolar bilan uzviy bog‘liq tomonlarinigina ko‘rib, uning boshqa tomonlarini ko‘ra bilmaslik 37
oqibatida uning fanning muayyan sohasimi yoki yo‘qmi, balki u «fanlar fani» degan fikr tug‘iladi. Uchinchi tomondan esa falsafa fan ham emas, «fanlar fani» ham emas, balki badiiy ijod, san’at yoki din o‘ziga xos shakli, degan fikrlar ham bor. Ushbu savollarga muayyan javob topmasdan turib, falsafiy dunyoqarashning asl tabiatini anglab etish qiyin. Yuqorida ta'rif etilgan muammo «falsafaning ilmiyligi muammosi» deb yuritiladi. Muammoning mohiyati shundaki, falsafa aslida faqat fanning xilma-xil soxalari-fizika, matematika, astronomiya, ximiya, biologiya, tarix, psixologiya va boshqalar bilangina emas, balki ma'naviy madaniyatning barcha shakllari - san'at, axloq, xuquqshunoslik, siyosat, din kabilar bilan, shuningdek, kundalik hayotiy tajribalar bilan ham uzviy bog‘lanishga ega. Shuning uchun ushbu muammoni yechishda yakdillik yo‘q, xatto keskin qarama-qarshilik ko‘p uchraydi hamda qarama-qarshi nuqtai nazar mualliflari orasida qizg‘in baxslar tinimsiz davom etib kelmoqda. 2. Stsiyentizm va antistsiyentizm. Xilma-xil yeehimlar orasida bir- biridan tubdan farq qiluvchi uchta qarashni alohida ajratish mumkin. Bulardan biri-stsiyentizm, ikkinchisi-antistsiyentizm deb nom olgan. Birinehisi falsafaga fan bilan bir pog‘onada turadigan tafakkur shakli deb qaraydi. Ushbu tamoyil tarafdorlari falsafaning ilmiylik jihatini boshqa maxsus fanlar, ayniqsa tabiiyot fanlarining ilmiylik mezonlari asosida keltirib chiqarish (reduksiyalash) mumkin deb hisoblaydilar. XX asr G carb falsafasida bunday
nuqtai nazar
postpozitivizm falsafiy oqimi namoyandalari, masalan, K. Popper, Lokatos, Tulmin va boshqalar tomondan oldinga surilgan edi. Sobiq ittifoq davridagi barcha darslik va ilmiy adabiyotlarda ham falsafaga stsientistik yondoshuv qaror topgan edi. Bu o ‘sha davrda falsafaga berilgan ta'rifdan, ya'ni «falsafa - tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining eng umumiy qonunlari haqidagi fan» degan ta'rifdan ko‘rinadi. Stsiyentizmga qarama-qarshi yondoshuv-antistsiyentizm-falsafani san'atga yoki dinga ko'proq tegishli deb qaraydi. Bu qarashlarga falsafada mantiqiy tafakkur emas, erkin ijod ko‘proq namoyon boiishi haqidagi fikrlar asos qilib olinadi. G ‘arb falsafasida ushbu tamoyil M. Xaydegger, J.P. Sartr, A. Kamyu kabi ekzistentsialist-faylasuflarning qarashlarida o‘z ifodasini topdi. Uchinchi nuqtai nazar tarafdorlari (neopozitivistlar) falsafa fanga, ayniqsa tabiiyot ilmiga (fizika, ximiya, biologiya va h.k.) xos bo‘lgan 38
ilmiylik mezonlariga javob bermaydi, shuning uchun uni fan deb hisoblab boclmaydi, degan fikrni oldinga surishdi. Bu qarama-qarshi tamoyillaridan qay biri kocproq xaqli yoki noxaq ekanini jo'ngina aniqlab bo‘lmaydi. Buning uchun ikkala tomonning ham fikr-mulohazalarini chuqur taxlil etish zarur. Zero harqanday о 4a qarama- qarshi fikrlarda bo‘lgani kabi, bu ikkala tamoyil mushohadalarida ham muayyan to ‘g‘ri xulosalar va, aksincha, biryoqlamaliklar mavjud. Birinchi tamoyilning haqli jihati shundaki, falsafada chindan ham fanga xos bolgan talay xususiyatlar mavjud. Juda qadim davrlardan boshlaboq uning fan bilan bir xil bo‘lgan ko‘pgina usullari dunyoni bilishga tatbiq etib kelinayotgani, xususan, analiz, sintez, umumlashtirish, tartiblashtirish, o‘zaro bog‘lanish va ta'sir qonunlarini aniqlash kabilar xususiy ilmiy izlanishlarga jalb etib kelingani yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi. Lekin falsafa, ayni zamonda, boshqa maxsus fanlar amalga oshira olmaydigan boshqa talay vazifalarni, masalan, metodologiya, oliy darajadagi umumlashmalar xosil qilish, dunyoning eng yaxlit manzarasini yaratish kabilarni ham bajaradi. Demak, falsafani fan deb bilgan taqdirimizda, ham uni oddiy fanlar qatoriga qo‘shib bo‘lmas edi. Zero falsafa fanga xos vazifalarni bajarish bilan bir qatorda hech qaysi maxsus fan bajar olmaydigan boshqa bir qator vazifalarni-metodologiyaviy, dunyoqarovchanlik, tarbiyaviy, mafkuraviy va hokazalar ham bajaradi. Falsafa fan emas, deydiganlar nuqtai nazaridagi o ‘rinli fikr shundaki, falsafa chindan ham hozirgi davrning eng rivojlangan fanlari - fizika, matematika va boshqalar bo‘ysunadigan ilmiylik mezonlariga qat'iy rioya etmaydi. Bu xolat xatto yuzaki qaraganda ham ko‘zga yaqqol tashlanadi. Masalan, maxsus ilmda yagona klassik mexanika, yagona kvant mexanikasi, yagona noorganik ximiya kabi sohalar bor, boshqa klassik mexanika, boshqa nooraganik ximiya kabilar yo‘q, bolishi ham mumkin emas. Lekin falsafada bunday o‘zgarmay turadigan ta'limot yo'q. Bunda ta'limotlar olami nihoyatda xilma-xil, rang-barang va ziddiyatli. Ulami yagona bir ta'limot ostida birlashtirish deyarli mumkin emas. Har bir falsafiy ta'limot o cz muallifming nomi bilan atalishi ham shundan. Masalan, Aflotun falsafasi, Forobiy falsafasi, Feyerbax antropologik materializmi, F. Bekon empirizmi, Berkli sub'yektiv idealizmi va hokazolar. Zero falsafa uchun eng muhimi inson hayotining ma'noyu maqsadini, inson nimaga intilib yashashi lozimligini aniqlashdan iboratdir. Aks holda bu falsafa emas, faqat fan bo Mur edi, ya'ni boshqa fanlardan vazifalari doirasi birmuncha kengroq b o lg an «fan» bo‘lur edi xolos. 39
Ayni shu maqsadiga ko‘ra falsafiy g‘oya va qonunlarda, faqat ob'yektiv, ilmiy bilimlargina emas, balki sub'ektiv ijodiy yondashuvlar ham keng qatnashadi. Boshqa so‘zlar bilan aytganda, falsafiy xulosalarda ta'limot muallifming shaxsiy tajribalari va xis-tuyg‘ulari, individual ijodiy imkoniyatlari alohida ahamiyat kasb etadi va fandagidan kuchdiroq va umumiyroq doirada amal
qiladi. Shu
ma'noda, antistsiyentizm namoyandalarining falsafaga erkin ijod shakllaridan biri deb qarashlarida ham etarli asos bor, albatta. Lekin, ikkala
tamoyil-stsiyentizm va
antistsiyentizmning mulohazalarida umumiy kamchilik ham mavjud. Ikkala tamoyil ham falsafaning muxim jihatlaridan birini inkor etib, ikkinchi jihatini ustun o‘rniga chiqarishga urinadi. Stsiyentizm falsafaning mantiqiy-ratsional, ya'ni ilmiy jihatini ustun bilib, uning sub'ektiv ijodiy imkoniyatlarini nazardan soqit qilayotgan bo Isa, antistsientizm, aksincha, uning faqat erkin sub'ektiv ijod sifatidagi ahamiyatini bo‘rttirib, ilmiyligini nomuhim deb bilmoqda. Natijada falsafaning asl tabiati biryoqlama yoritilmoqda, mazmuni toraytirilmoqda, sayozlashtirilmokda. 3.Falsafa va fan orasidagi bog‘liqlik masalasiga keng yondoshuv. Stsiyentizmning ham, antistsiyentizmning ham ijobiy fikrlarini saqlab qolgan holda, ularning kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan yondoshuv ushbu muammoga haqiqiy yondoshuv imkonini beradi. Ya'ni biz falsafaning ilmiyligini ham, erkin sub'yektiv ijod shakli ekanini ham barobar tan olishimiz lozim degan xulosa chiqadi. Zero falsafaning ilmiyligi uning erkin sub'ektiv ijodiylik jihatiga, erkin sub'ektiv ijodkorlik jihati esa ilmiyligiga zid kelishi shart emas. Shu ikkala jihatni o ‘zida jo qiladigan falsafa, albatta, ilmiylik mezonlariga ham ijodiy faoliyat mezonlariga ham javob bera oladi. Lekin maxsus fan tarmoqlari yoki erkin ijod sohalarining ayni o ‘zidagiday emas, birmuncha kengroq miqyosida, boshqacharoq tabiatda javob beradi. Albatta, yuqoridagi mulohazalar oliy ma'nodagi falsafa haqida ketyapti. Zero, faylasuflar, falsafiy maktablar o‘z tadqiqotlarida butun insoniyatning bilim va tajribalariga tayangan holda dunyoning yaxlit manzarasini chizib berishga, «dunyo o ‘zi nima» degan savolga javob izlashga urinib kelganlar. Bu savolga javob berish uchun barcha mavjud bilim va tajribalarga tayanishga, ilmga xos bo‘lgan ko‘pgina vazifalarni ham bajarishga to g ri kelgan. Ayni zamonda falsafiy dunyoqarash nafaqat dunyoni aqliy bilish, balki insonning dunyoga munosabati masalasini, inson hayotining maqsadini aniqlashni pirovard maqsad qilib oladiki, bu yo‘lda faylasuf o‘z shaxsiy
xulosalari, individal xis-tuyg‘u, 40
tasavvurlaridan, ijodiy imkoniyatlarini ham jalb etadi. Shuning natijasida o laroq falsafiy nuqtai nazarlar xilma-xilligi vujudga keladi, ya'ni plyuralizm namoyon boladi. Lekin falsafadagi ijodiy xilma-xillik san'at sohasidagi kabi erkin emas. Falsafaning ilmiylik jihati ( ilm-fanga tayanishi) undagi ijodiy erkinlikni muayyan doiradan chetga chiqmasligini ta'minlaydi. Va, aksincha, falsafaning ijodiylik jihati uning muayyan ilmiy xulosalar doirasida qolib ketmasdan, falsafiy fikrning yangi manzillariga erkin parvoz etish imkoniyatlarini vujudga keltiradi. Demak chin donishmandlik shu ikki jihatning o‘zaro muvozanatida namoyon bocladi. Falsafaning mazkur jixatlaridan birinchi tan olib, ikkinchisini inkor etish uning sifatini butkul o‘zgarishiga olib keladi. Yüklə 0,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|