Falsafa va tabiiy ilmiy fanlarda borliqning mohiyatiga oid konsepsiyalar

Falsafa va tabiiy ilmiy fanlarda borliqning mohiyatiga oid konsepsiyalar

Reja

• Falsafaning mohiyati
• Borliq haqidagi konsеpsiyaning oʻziga xos talqini

Maʼlumki, falsafa ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Bu shakl borliq toʻgʻrisida, unda insonning oʻrni qanday ekani, tabiat va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlari haqida maʼlumot beradi. U insonlarning dunyoqarashini aniqlashga imkoniyat yaratadi. Shunday ekan, falsafaning borliq haqidagi taʼlimoti oʻta muhim va dolzarbdir. Faylasuflarning hech biri borliq tushunchasini chetlab oʻtmagan. Har biri oʻzining borliq haqidagi shaxsiy fikrlarini bildirib, mavzuning turli qirralarini ochishga harakat qilgan.

Maʼlumki, falsafa ijtimoiy ong shakllaridan biridir. Bu shakl borliq toʻgʻrisida, unda insonning oʻrni qanday ekani, tabiat va jamiyatning rivojlanish qonuniyatlari haqida maʼlumot beradi. U insonlarning dunyoqarashini aniqlashga imkoniyat yaratadi. Shunday ekan, falsafaning borliq haqidagi taʼlimoti oʻta muhim va dolzarbdir. Faylasuflarning hech biri borliq tushunchasini chetlab oʻtmagan. Har biri oʻzining borliq haqidagi shaxsiy fikrlarini bildirib, mavzuning turli qirralarini ochishga harakat qilgan.

Demak, borliq mavzui qadimiy, lekin navqirondir. Fikrimizning dalili sifatida taniqli faylasuf Baxtiyor Toʻrayevning “Borliq (falsafiy tahlil)” monografiyasini olish mumkin. Bizning nazarimizda bu monografiyada “borliq” tushunchasi har tomonlama, yaʼni dialektik nuqtai nazardan ilmiy, yaxlit holda tahlil qilingan. Oʻquvchiga borliq haqida toʻliq tasavvur beradi, desak, xato boʻlmaydi.

Borliq muammosini tushuntirishda yakdil fikr shakllangan boʻlmasa-da, (chunki u munozarali) Baxtiyor Toʻrayev oʻzining koʻp yillik izlanishlari, hayotiy tajribasi, jahon falsafasining borliq haqidagi fikrlarini xulosa qilishi natijasida oʻquvchiga mukammal tushuncha beradi. “Borliq, – deb yozadi B.Toʻrayev, – bu mavjudlikning barcha (moddiy va maʼnaviy) shakllarini, (real va noreal) turlarini va (oʻtmishdagi, hozirgi va kelajakdagi) koʻrinishlarini oʻziga qamrab oluvchi eng umumiy va universal falsafiy kategoriyadir”. Muallif borliqni tushuntirishda koʻproq tabiiy fanlar boʻyicha qilingan kashfiyotlarga murojaat qiladi va ularga tayanib, shaxsiy fikrlarini mustahkamlaydi. Shuni ham taʼkidlash lozimki, B.Toʻrayev fundamental matematika, fizika, biologiya, ximiya, genetika fanlarining kashfiyotlari bilan yaqindan tanish va bu fanlarning muammolarini mukammal oʻrgangan.
Biz yuqorida qayd etilgan paragraflarning baʼzilari haqida toʻxtalamiz. Jumladan, muallif monografiyaning birinchi bobida borliqning umumiy mohiyati va mazmunini ochib berishda substansiya, aksidensiya va substrat, borliq va yoʻqlik, mavjudlik va reallik tushunchalariga eʼtibor qaratgan. Bu sohalar borliq falsafasining keng qirralarini tushunishga yordam beradi. Muallif borliq haqidagi taʼriflarni tahlil qilgan holda, unga oʻz taʼrifini beradiki, bu mening nazarimda boshqalaridan oʻzining qisqaligi, lekin keng qamrovli ekani bilan farq qiladi: “Borliq – bu mavjudlikning barcha (moddiy va maʼnaviy) shakllarini, (real va noreal) turlarini va (oʻtmishdagi, hozirgi va kelajakdagi) koʻrinishlarini oʻziga qamrab oluvchi eng umumiy va universal falsafiy kategoriyadir”. Bu taʼrifda borliqqa nisbatan birorta soha nazardan chetda qolmagan.
Monografiyaning ikkinchi bobi birinchisining mantiqiy davomi boʻlib, unda borliqning shakllari tahlil qilinadi. Bu bob borliqning aktual va potensial, real va virtual jihatlariga yangicha yondashilgan holda maʼlumotlar berilganki, ular har qanday oʻquvchini mulohazaga chorlaydi. Jumladan, muallif (namoyon boʻlib turgan) aktual borliq bilan potensial borliqning oʻzaro munosabatlarini quyidagicha taʼriflaydi: “Borliqning hali voqelikka aylanmagan va kelgusida aktual voqelikka aylanadigan murtak holidagi qismi potensial borliq deyiladi. Potensial borliq hali voqelikka aylanishga ulgurmagan aktual borliqdir”.
Maʼlumki, borliqda harakat mavjud, oʻzgarish mavjud. Bu – borliq ichidagi xususiyat. Borliq bilan harakat ajralmas, bir butundir. Borliq harakatsiz, harakatsiz borliq boʻlishi mumkin emas. Tadqiqotda bu jarayon chuqur ilmiy tahlil qilingani yaqqol koʻzga tashlanadi. B.Toʻrayev mavzuni kashfiyotlarga asoslangan holda tasvirlaydi va borliqning shakllarini dalillar yordamida koʻrsatib beradi.
Monografiyaning uchinchi bobidagi maʼlumotlar oʻquvchini borliq kategoriyasiga yanada jiddiyroq yondashishga undaydi. Chunki unda koʻpgina adabiyotlarda yoritilmagan maʼlumotlar aks etgan. Muallif fazo va vaqtni, vaqtning mukammal taʼrifidan u haqdagi nazariya va qarashlar, substansional va relyatsion konsepsiyalar, vaqtning turli modellari, koʻlam tushunchasi, davomiylik xususiyatlari, izotroplik va anizotroplik, egilganlik xususiyatlari va topologik unsurlarigacha batafsil tahlil qilgan. Uning bu sohalarni mukammal bilib xulosalar chiqargani, falsafadagi borliq kategoriyasi toʻgʻrisidagi tasavvurlarni kengaytiradi va boyitadi.