Falsafiy qonunlar va kategoriyalar

Olamning mavjudligi — miqdor va sifat voqyeligi tarzida ham namoyon bo‘ladi.
Buning mohiyati shundan iboratki, narsa va hodisalardagi sezilarli bo‘lmagan miqdoriy 
o‘zgarishlar asta-sekin to‘plana borib, taraqqiyotning ma'lum bir bosqichida me'yorni buzadi va
sakrash yo‘li bilan tub sifat o‘zgarishlariga olib keladi.Moddiy olamdagi xilma-xil narsa va 
hodisalar bir-biridan o‘z sifati bilan ajralib turadi. Sifat — narsalarning ichki va tashqi
muayyanligi bo‘lib, uning qator xossa, belgi, xususiyatlari birligini ifodalaydi. Sifat narsa qanday 
bo‘lsa, uni shundayligicha ko‘rsatib beradi, jismning barcha tashqi xossalarini bog‘liqlikda
namoyon qiladi. 
Demak, sifat narsaning umumiyligini, yaxlitligini, uning nisbiy barqarorligini, bir-biriga
o‘xshashligi yoki o‘xshamasligini ifodalaydi. U keng ma'noda narsalarning turli-tuman xossalari 
yig‘indisidir. Lekin sifat va xossa aynan bir xil ma'nodagi tushunchalar emas. Sifatning
o‘zgarishi, muqarrar sur'atda, xossaning o‘zgarishiga olib keladi. Biroq xossaning o‘zgarishi har 
doim sifatning o‘zgarishiga ta'sir etavermaydi, ayrim xossalar narsalarning sifatiga ta'sir

---

7

etmasdan yo‘q bo‘lib ketishi mumkin. Sifat predmetning doimiyligini, nisbiy barqarorligini ifoda
etadi.

Narsalar sifat muayyanligidan tashqari, bir-biridan miqdoriy tomonlari bilan ham farq

qiladi. Miqdor predmetning hajmi, o‘lchovi, og‘irligi, harakat tezligi va shu kabilar bilan 
tavsiflanadi. Tabiat hodisalari kabi ijtimoiy hodisalar ham miqdoriy tomonga ega. Chunonchi,
suv o‘z solishtirma og‘irligiga, qaynash va muzlash darajasiga ega. Bir ijtimoiy tuzum 
boshqasidan xususiyati jihatidangina emas, balki ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti, mehnat
unumdorligi, madaniyati va hokazolar bilan ham farq qiladi. Har qanday narsa miqdor va sifat 
birligiga ega. Tabiatda faqat miqdorga yoki sifatga ega bo‘lgan, ya'ni sifati bo‘lib miqdori,
miqdori bo‘lib aksincha, sifati bo‘lmagan narsaning o‘zi yo‘q. 
Miqdor va sifatning birligi, o‘zaro bog‘liqligi me'yor tushunchasida ifodalanadi.
Me'yorning buzilishi predmet mavjudligi mumkin bo‘lmagan holatga olib keladi. 
Har qanday narsa va hodisaga miqdor va sifat o‘zgarishlari xosdir. Miqdor o‘zgarishlari
bilan sifat o‘zgarishlari o‘rtasida qat'iy qonuniyat mavjud bo‘lib, bu qonuniyat quyidagicha 
ifodalanadi: miqdoriy o‘zgarishlar sifat o‘zgarishlarini tayyorlab, har bir aniq holatda muayyan
tub sifat o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi va shu holatda miqdor o‘zgarishlarining sifat 
o‘zgarishlariga o‘tishi sodir bo‘ladi. Olamdagi barcha o‘zgarishlar asta-sekin sodir bo‘ladigan
miqdor o‘zgarishlaridan boshlanadi. Miqdor o‘zgarishlari muayyan chegarada sifatning 
barqarorligiga ta'sir etmaydi. Miqdoriy o‘zgarishlar chegaradan chiqishi bilan sifatning
barqarorligi buziladi. Natijada sifat yo‘qolib, yangi sifat yuzaga keladi. Taraqqiyot jarayonida 
miqdor o‘zgarishlari tub sifat o‘zgarishlariga o‘tishi bilan birga sifat o‘zgarishlari miqdor
o‘zgarishlariga ham o‘tadi. Miqdor o‘zgarishlari bilan sifat o‘zgarishlari o‘zaro chambarchas 
bog‘langan bo‘lishiga qaramay, ular ayrim o‘ziga xos xusussiyatlarga ham ega. Chunonchi:
- birinchidan, miqdor o‘zgarishlari doimo yuz berib turadi. Hatto hodisalar sifatining nisbiy 
barqarorligi davrida ham miqdoriy o‘zgarishlar asta-sekin yuz beradi. Sifat o‘zgarishlariga o‘tish
faqat ma'lum bir davrda boshlanadi; 
- ikkinchidan, miqdor o‘zgarishlari ma'lum vaqtgacha narsalarga muhim ta'sir
ko‘rsatmaydi. Suv normal atmosfera bosimida 100° gacha suyuqlik holatini yo‘qotmaydi, keyin 
esa bug‘ga aylanadi, sifatini o‘zgartiradi. Demak, sifat o‘zgarishlari hodisalarni tubdan
o‘zgartirib, uning boshqa hodisaga aylanishini taqozo qiladi; 
- uchinchidan, miqdor o‘zgarishlari asta-sekin amalga oshadi va ko‘p hollarda sezilmasdan
o‘tadi. Sifat o‘zgarishlari esa ancha tez, ayrim holatda to‘satdan sodir bo‘ladi; 
- to‘rtinchidan, sifat o‘zgarishlari miqdor o‘zgarishlariga qaraganda tub o‘zgarish bo‘lib
hisoblanadi. 

---

8