Falsafiy qonunlar va kategoriyalar

Falsafiy qonunlar va kategoriyalar

---

1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 

OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 

QARSHI MUHANDISLIK IQTISODIYOT INSTITUTI 

IJTIMOIY FANLAR KAFEDRASI 

FALSAFA FANIDAN 


Mavzu:

“

FALSAFIY QONUNLAR VA KATEGORIYALAR”

Bajardi: 

Tosheva M. 

Qabul qildi: k.o’q. Jumayeva 

QARSHI- 2013 

---

2

MAVZU : FALSAFIY QONUNLAR VA KATEGORIYALAR.

REJA: 

1. Falsafada usul va uslub muammosi. 

2. Falsafiy qonunlar. 

3. Falsafiy kategoriyalar. 

4. Xulosa. 
Olamdagi narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarishi, bir holatdan ikkinchi holatga o‘tib 

turishi, rivojlanishi, ular o‘rtasidagi aloqadorlik va o‘zaro ta'sir kabi masalalar qadimdan

mutafakkirlar, olimlar, faylasuflar o‘rtasida turli bahs, munozara, tortishuvlarga sabab bo‘lgan. 
Chunki ular to‘g‘risida aniq bilimga ega bo‘lmasdan turib, olam va uning taraqqiyoti, rivojlanish
manbai, harakatlantiruvchi kuchlari to‘g‘risida hamda, eng asosiysi, kelajak haqida ilmiy 
tasavvurga ega bo‘lish qiyin.
Atrofimizdagi jamiki narsa-hodisalar, ya'ni eng mayda zarrachalardan tortib to yer, 
Quyosh, Koinotgacha barchasi, shu jumladan, kishilik jamiyati ham, doimo harakat, o‘zgarish va
rivojlanishdadir. Ular o‘rtasida abadiy o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro ta'sir va aloqadorlik mavjud. 
Olamda o‘z-o‘zidan, tasodifiy ravishda hech qanday harakat ham, o‘zgarish ham yuz bermaydi.

Bog‘lanishlarning turlari. Biz narsa va hodisalarning harakati, o‘zgarishi va
rivojlanishiga ular o‘rtasidagi bog‘lanish va aloqadorlik, ta'sir va aks ta'sir asos bo‘ladi, deymiz. 
Albatta, olamdagi har qanday bog‘lanish ham rivojlanishga sabab bo‘lavermaydi. Chunki bu
bog‘lanishlarning ko‘lami, mohiyati, ta'sir kuchi va doirasi turlicha. Bog‘lanishlarning ana shu 
xususiyatlariga qarab, zaruriy va tasodifiy, ichki va tashqi, bevosita va bilvosita, muhim va
muhim bo‘lmagan va hokazo bog‘lanishlarga ajratish mumkin. 
Shuningdek, olamda boshqa voqea yoki hodisalardan alohida, ular bilan bog‘liq, o‘zaro
aloqadorlikda va ta'sirda bo‘lmagan birorta ham voqyea yoki hodisa mavjud emas. Demak, 
o‘zaro bog‘lanish va ta'sir natijasida narsa-hodisalarda o‘zgarish sodir bo‘ladi. Lekin, barcha
o‘zgarishni har doim ham birdaniga, yaqqol sezish mumkin emas. Chunki olamning namoyon 
bo‘lishi turli darajada bo‘lganligi sababli, o‘zgarishlar ham turlichadir.
Masalan, yangi tug‘ilgan chaqaloqning bir hafta, bir oy, yarim yil mobaynidagi 
o‘zgarishini, ya'ni ulg‘ayishini yoki bo‘lmasa, tabiatdagi qish faslidan bahor fasliga o‘tishdagi
o‘zgarishlarni oddiy ko‘z bilan yaqqol sezish mumkin. Lekin biron jonsiz predmet, masalan, yer 
qa'ridagi ichki jarayonlarni ma'lum davrdan keyin sezish mumkin. Ana shu sababdan ham

---

3

odamlar zilzilalar, vulqonlar otilishi kabi ofatlar qarshisida lol, gohida esa g‘aflatda qolib
kelmoqdalar. Ya'ni tashqi faktorlar (inson faoliyati, yorug‘lik, issiqlik, namlik, atmosfera bosimi) 
natijasida ro‘y bergan o‘zgarishlarni ko‘z ko‘radi, quloq eshitadi. Xullas, ular oson anglab
olinadi, ochiq-oydin namoyon bo‘ladi. ulardagi o‘zaro bog‘liqlikni ham oson ko‘rish, ilg‘ash 
mumkin. Ana shunday oson ko‘rish va ilg‘ash mumkin bo‘lgan, ochiq-oydin ro‘y beradigan
voqyea, hodisa, natijaga nisbatan «zohiriylik» tushunchasi, mohiyatini ilg‘ash qiyin bo‘lgan va 
murakkab ichki sabablar natijasida kechadigan jarayonlar va o‘zgarishlarga nisbatan «botiniylik»
tushunchasi qo‘llaniladi. O‘rta asrlarda, ayniqsa tasavvuf falsafasida bu ikki tushunchaga alohida 
e'tibor berilgan.
«Harakat» tushunchasi «Borliq falsafasi» mavzuida yoritilganligi sababli, bu yerda uning 
quyidagi qisqa ta'rifi bilan cheklanamiz: harakat deb olamdagi har qanday o‘zgarishga aytiladi.
Rivojlanish tushunchasi esa quyidan yuqoriga, oddiydan murakkabga tomon ilgarilab boruvchi 
harakatni ifodalaydi. Lekin bu jarayon goh to‘g‘ri chiziqli, goh asta-sekin kengayib boradigan
spiralsimon shakldagi harakatdan iborat bo‘lishi mumkin. 
Bunda doimiy bir tomonga, masalan, vaqtning o‘tmishdan kelajakka tomon o‘tishi ham,
lekin makonda voqea va hodisalarning takrorlanishi, zamonda orqaga qaytishlar ham sodir bo‘lib 
turadi. Ba'zida taraqqiyotning ma'lum bir bosqichida oldingi bosib o‘tilgan davr takrorlangandek
bo‘ladi, ammo bu ilgarigidan farq qiladigan, boshqacharoq tarzdagi takrorlanishdir. 
Hech qachon bir xil tong otmaydi, deb bejiz aytmaydilar. Holbuki, har kuni tongda o‘sha
Quyosh chiqadi, o‘sha tog‘u toshlarni, bog‘u biyobonlarni, biz yashayotgan zaminni yoritadi. 
Odamlar ham, ish va tashvishlar ham hamon o‘sha-o‘shadek. Kimdir ishga shoshadi, kimdir
o‘qishga, kimdir yana ilgarigi kundek bekorchilikdan zerikadi... Ammo dunyo o‘zgarmadimi bu 
bir kunning ichidag‘ unda minglab bolalar tug‘ilmadimi, son-sanoqsiz jarayonlar ro‘y berib, yer
sayyorasining 
turli
burchaklaridan 

boshqa
joylarga 

qanchadan-qancha
axborotlar 
tarqatilmadimig‘ Ona zamin o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishini davom ettirmadimig‘
Bularning barchasi bir kunu-tunda ro‘y bergan botiniy va zohiriy o‘zgarishlarning namoyon 
bo‘lishidir.