Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: Sharq falsafasi

Qadimgi Misr va Bobil falsafiy fikr ildizlari.
Misr tarixi Qadimgi, O‘rta va Kichik hoqonlikka bo‘linadi. Qadimgi hoqonlik eramizgacha bo‘lgan 2900-2200 yillarni o‘z ichiga oladi. O‘rta hoqonlik IX-XVI dinastiyalaridan tashkil topib, 2200-1600 yillarni, yangi hoqonlik XVII-XX dinastiyalaridan tarkib topib, 1600-1100 yillarni qamrab oladi. Mustaqil Misr tarixi XXVI-dinastiya (665-525y) bilan tugaydi. Bu davrda Misr markazi Sais bo‘lgan. Shuning uchun ham XXVI - dinastiyadagi Misr Sais Misri deb ataladi.
Qadimgi Misr fani rivoji piramidalar misolida ko‘zga yaqqol tashlanadi. Ularning eng ulkani Xeops piramidasi bo‘lib, uning balandligi 146 metrdir. U 2,5 mln ohak va granit toshlaridan (bloklaridan) qurilgan bo‘lib, har biri 2,5 tonnadan 54 tonnagacha og‘irlikka ega. Bu piramida 20 yil davomida 30 ming kishining mehnati bilan qurilgan. Piramidalar qurilishida misrliklarga 1000000 soni ma’lum bo‘lgan.
Misrlik astronomlar osmonni kuzatishgan, u amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan. Masalan, Nil daryosining har yilda toshishi Misr osmonida eng yarqin yulduz-Siriusning paydo bo‘lishiga to‘g‘ri kelgan. Misrlik olimlar ekliptika–Quyoshning yulduzlar to‘plamidagi ko‘rinishidan kelib chiqib, uni 12 qismga bo‘lishgan va ular yig‘indisi Zodiakni, ya’ni “xayvonlar doirasi”ni hosil qiladi, deb hisoblashgan. Ekliptikadagi har bir yulduzlar turkumiga qandaydir bir hayvon nomi berilgan. 1,5 ming yil davomida Misr olimlari 373 marta Quyosh, 832 marta Oy tutilishini kuzatishgan.
Qadimgi Misr kalendari 12 oydan tashkil topgan bo‘lib, ularning har birida 30 kun bo‘lgan. Yil boshida hech bir oyga kirmaydigan beshta muqaddas kun bo‘lgan. Keyinchalik Quyosh-Oy kalendari yaratildi. Oy kalendarini Quyosh kalendariga moslashtirish uchun har 25 yilda 13-oy qo‘shilgan. Sutka vaqti Suv va Quyosh soatlari bilan o‘lchangan.
Qadimgi Bobilda ham, Qadimgi Misrda ham ilm bilan shug‘ullanish kohinlarning ishi deb sanalgan.
Qadimgi Misr lirikasi ham yaxshi rivoj topgan.U o‘zining dunyoqarash mazmunga egaligi bilan ajralib turadi. Masalan, “Arfist qo‘shig‘i”da olamning diniy-mifologik manzarasi shubha ostiga olinadi. Unda aytiladi: “Hech kim hali u yoqdan kelib, unda nimalar borligi to‘g‘risida, ularga nima kerakligi haqida hech nima demagan, qalblarimizni tinchlantirmagan”³. Qo‘shiqda “o‘lganlardan hech biri qaytib kelmagan”⁴ deyiladi. Tirik ekansan, qalbing xoxishiga qarab ish ko‘r, deb aytiladi.
Lekin boshqa bir asarda-“O‘lim maqtovi”da narigi dunyoning mavjudligi to‘g‘risida mulohaza bor: “Vaqt uyqu singari lip etib o‘tib ketadi va Quyosh botar maydonda “xush kelibsiz” deb kutib olishadi”⁵. Bu maydonni misrliklar G‘arbda deb hisoblashgan.
Geografik joylashuviga ko‘ra Bobil, ya’ni Mesopotamiya yoki Ikki daryo (Tigr va Evfrat) oralig‘i ikki qismdan: shimoliy tog‘oldi va janubiy past-tekislikdan tashkil topgan. Unda paleolit davridayoq aholi yashar edi. Eramizgacha bo‘lgan to‘rtinchi ming yillikda Mesopotamiyaning tekislik qismiga shumerlar, o‘rta qismiga akkadlar kelib joylashadi. Eramizgacha uchinchi ming yillikda shumerlar janubda, akkadlar shimolda qator mustaqil shahar-davlatlar barpo etadilar. Eramizgacha bo‘lgan uchinchi ming yillik o‘rtalarida Shumer shaharlari Lugalzagissi, Akkad shaharlari Sargon I tomonidan birlashtiriladi. Bu ikki birlashma o‘rtasidagi kurashda Akkad g‘olib chikadi. U o‘ziga Mesopotamiya tekislik qismini bo‘ysundiradi. Biroq Shumer-Akkad davlati uzoq yashagani yo‘q. Mesopotamiya tabiiy chegaralar, to‘siqlar bilan himoyalangan, xalqlarning ko‘chuv markazida joylashgan edi. Kelgindi gutlar Akkad davlatini yakson qiladi. Keyinchalik paydo bo‘lgan Shumer davlatining Ura III dinastiyasi amoritlar va elamitlar tomonidan yo‘q qilinadi, ularning o‘zaro kurashida esa amoritlar g‘olib chiqishadi. Ular markazi Bobil bo‘lgan davlatni barpo etdilar.
Qadimgi Bobil hoqonligi (1894-1595) o‘z yuqori cho‘qqisiga Xammurapi (1792-1750) davrida erishdi. U ikkinchi ming yilning o‘rtalarida xettlar va kassitlar tomonidan yakson qilindi. Kassit dinastiyasi (1518-1202) tarixi to‘g‘risida ma’lumotlar kam. Eramizgacha VII-asrda Mesopotamiyaning tog‘oldi qismida assuriyaliklar dastlabki yirik Yaqin Sharq davlatini barpo etib, uning hududi Erondan Misrgacha bo‘lgan joylarni qamrab olgan edi.
Bobilning ikkinchi gullab-yashnashi Yangi Bobil hoqonligiga to‘g‘ri keladi (612-538). U forsiylar tomonidan yakson qilingan. Qadimgi Bobil-“bronza davri” madaniyatining tipik namunasi. U to‘g‘risidagi manbalar toshdagi va qotgan loydagi yozuvlar bo‘lib, ular assuriya-bobil (akkad) tilida bitilgan. Assuriya xukmdori Ashshurbanipal kutubxonasida 30 mingdan ko‘proq loy jadvallar mavjud bo‘lgan. Matnlarda ish xujjatlari, qoidalar, tarixiy ma’lumotlar, tibbiy retseptlar, lug‘atlar, matematik masalalar, xudolar sharafiga bag‘ishlangan bitiklar qayd etilgan. Ularda qadimgi ilmiy va dunyoqarash mazmuniga ega ma’lumotlar ham o‘z aksini topgan.
Qadimgi Bobil hoqonligi davriga oid ko‘p matematik masalalar mavjud. Ular orasida ko‘paytirish jadvali, kvadrat va kub sonlar, hisoblash pozitsion sistemasi bor. Shumer va Akkad-Bobilda oltmishlik hisob sistemasi o‘ylab topilgan. Eramizgacha ikkinchi ming yillikda Bobil olimlariga kvadrat diagonalining tomonlarga munosabati, aylananing radiusga munosabati ma’lum bo‘lgan. Ular kvadrat va kub tenglamalarga mos keluvchi masalalarni echishgan.
Qadimgi Bobil astronomlari Aleksandr Makedonskiy davriga (eramizgacha 4-asr) kelib, oy va quyosh tutilishi davriyligini aniqlashgan. Ikki minginchi yil boshida quyosh-oy kalendarini yaratishgan. Hammurapining qo‘shimcha oy to‘g‘risidagi buyrug‘i hozirgacha saqlangan. Bu 12 oydan iborat oy yilini (354,36sutka) quyosh yiliga (365,24sutka) yaqinlashtirish maqsadida qo‘llangan. Keyinchalik 8 quyosh yilining 90 oyga (oy yilidagi) yaqin bo‘lishi aniqlangan.
Ilmiy bilimlar bilan uzviy bog‘liq holda ratsional bilish, tafakkur ko‘nikmalari hosil bo‘la boradi, falsafiy dunyoqarash elementlari shakllana boshlaydi. Lekin Bobilda falsafa paydo bo‘lgan emas. Hatto, Yangi Bobil hoqonligi davrida ham olamning tuzilishi mif, afsonalar asosida tushuntirilgan. Ilmiy bilim kurtaklari hali fanni hosil qilish darajasigacha rivojlanmagan .