Fan : Kimyo. Sana

° Neft va gaz mavjud bo'lgan beshta asosiy mintaqa: Ustyurt, BuxoroXiva, Janubi-G'arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg'ona.

° Respublikamizda neft va gazni qayta ishlaydigan zavodlar Farg'ona, Oltiariq, Sho'rtan, Mubarak va Ko'kyumaloqda faoliyat ko'rsatmoqda.

Toshko'mir. Yoqilg'i sifatida ishlatilishidan tashqari, undan metallurgist sanoatida rudalardan temirni suyuqlantirib olishda ko'p miqdorda kerak bo'ladigan koks ham tayyorlanadi. Koks olish maxsus koks tayyorlash zavodlarida amalga oshiriladi. Toshko'mir maxsus koks pechlarida havosiz sharoitda 1000'C gacha qizdirib, quruq haydaladi (kokslanadi), bunda uchuvchan moddalar, uglerod va kul aralashmasidan iborat g'ovak birlashma (substansiya) — koks hosil bo'ladi. Bu aralashma 25 — 79'C gacha sovutilganda undan toshko'mir smolasi, ammiak suvi, koks gazi deb ataluvchi gazsimon mahsulotlar olinadi. Toshko'mir smolasi dastlabki vaqtlarda koksokimyo sanoati va gaz sanoati chiqindisi sifatida tashlab yuborilardi, hozir esa undan bir qator organik moddalar olishda manba sifatida foydalaniladi. Buning uchun uni fraksion haydashga berilib, natijada bir necha fraksiyalar: 1) arenlar va ularning hosilalarini (benzol, toluol, kislotalar va b.) tutuvchi, qaynash harorati 170'C gacha bo'lgan yengil moy; 2) fenol, naftalin tutuvchi, qaynash harorati 170 — 230'C oralig'ida bo'lgan o'rta moy; 3) naftalin va uning gomologlarini tutuvchi, qaynash harorati 230 — 270'C oralig'ida bo'lgan og'ir moy; 4) antratsen, fenantren va boshqalarni tutuvchi, qaynash harorati 270 — 350'C oralig'ida bo'lgan antratsen moyi; 5) pek (kuyindi) deb ataluvchi qora qoldiq massa olinadi. Ammiak s~vi ammiak, ammoniy xlorid va karbonatdan iborat suvli eritma bo'lib, undan azoth o'g'itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Koks gazi tarkibiga benzol, toluol, ksilollar, fenol, ammiak, vodorod sulfid, sian birikmalari va boshqa moddalar kiradi. Koks gazidan ammiak, vodorod sulfid, sian birikmalari alohida ajratilgandan so'ng benzol va boshqa qimmatbaho moddalar olinadi. Toshko'mirni to'g'ridan to'g'ri yoqib ishlatish undan foydalanishning samarali yo'li emas. Ekologik va iqtisodiy jihatdan samarali usul uni gazsimon va suyuq yoqilg'i holiga qayta ishlab, qimmatbaho kimyoviy moddalarini ajratib olib foydalanishdir. Hozirgi vaqtda ko'mirlarni suyuq yoqilg'i — benzin, dizel yoqilg'isi, mazut holida qayta ishlab bera oladigan uskunalar mavjud. Neft — gazsimon, suyuq va qattiq uglevodorodlarning aralashmasidan iborat moysimon, rangi — sariq yoki och-qo'ng'ir rangdan qora ranggacha, yoqimsiz hidga ega, suvdan yengil, zichligi 730 dan 860 kg/m' gacha bo'lgan suyuqlik. Neftda uglevodorodlardan tashqari biroz miqdor naften kislotalari, oltingugurt va azot tutgan birikmalar bo'ladi. Turli joylardan qazib olinadigan neftning tarkibi ham har xil bo'ladi. Ichki yonuv dvigatellari uchun suyuq yoqilg'ining asosiy manbayi va kimyo sanoati uchun qimmatbaho xomashyo bo'lgan neftdan sintetik kauchuklar, plastmassalar, kimyoviy tola va boshqa ko'plab moddalar olinadi. Neftni qayta ishlashda uni gazlardan, suv va oltingugurt birikmalaridan, naften kislotalari va tuzlardan tozalab olinadi. Shundan so'ng uni fraksiyali haydashga beriladi. Bunda bir qator fraksiyalar: 1) C,— C„uglevodorod tarkibli birinchi fraksiya (35 — 195'C) — benzin; 2) C,— C„uglevodorod tarkibli ikkinchi fraksiya (200 — 300'C) — kerosin; 3) 300'C dan yuqori haroratda qaynovchi uglevodorodlar fraksiyasimazut olinadi.