Fan-texnika taraqqiyoti va ekologik vaziyatning keskinlashuvi

Reja:

1. 
   KIRISH
   
2. 
   Fan-texnika taraqqiyoti va ekologik vaziyatning keskinlashuvi
   
3. 
   Fan ijtimoiy ongning mustaqil shakli
   
4. 
   Fan va texnikaning taraqqiyoti
   
5. 
   Xulosa
   
6. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

KIRISH


Tabiat va jamiyat orasidagi munosabatlardagi ziddiyat-larning keskinlasha borishi ekologik muammoni ham yuzaga keltirdi. Ushbu jarayon tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonunini bilish asosida ishlab chiqaruvchi kuchlarning, ularni tashkil etish uslublarining rivojlantirilishi bilan bevosita bog’liq va aloqadordir. Chuqurroq o’ylab ko’rsak, gap fan va texnika yutuqlarini xalq xo’jaligiga tatbiq etish xususida bora-yotganiga amin bo’lamiz.Darhaqiqat, fan va texnika taraqqiyoti, bir tomondan, in-son qo’lini uzun qilgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, tabiatdagi muvozanatning buzilishiga sabab bo’lmoqda.
Fan ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida ikki ming yildan buyon rivojlanib kelmoqda. Biroq u vujudga ke-lishi bilanoq moddiy ishlab chiqarish jarayoniga ta‘sir ko’r-sata boshlagani yo’q, albatta. Ibtidoda fanning yutuqlari em-pirik xarakterga ega bo’lgani, o’rta asrlar davomida ijtimoiy ishlab chiqarish bo’g’inlari, bosqichlarining bir-biridan aj-ralganligi fanning ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini cheklab qo’ygan edi. Industrial ishlab chiqarishning vujudga kelishigina fanning ishlab chiqarish jarayonidagi rolini va o’rnini mustahkamladi. Bundan ko’rinib turibdiki, fan va tex-nika yutuqlarini xalq xo’jaligining turli tarmoqlariga tatbiq etilishi jarayoni XVII-XVIII asrlardan boshlandi.
Tabiat haqidagi bilimlarning asta-sekinlik bilan orta borishi ilmiy qarashlar, g’oyalar dunyosining tubdan o’zgarishiga sabab bo’ldi. Natijada mutlaqo yangi ilmiy sistema yuzaga kel-di. Ushbu o’zgarishlar ikki bosqichda ro’y berdi. Birinchi bos-qichda mehnat vositalari asta-sekinlik bilan o’sib bordi. Bunda texnik vositalar va ularning tabiiy-ilmiy asoslari tubdan o’zgarmagani bois, fan va texnika yutuqla-rining xalq xo’jaligiga tatbiq etilishi sistemaviy xarakterga ega bo’lmadi. Shu sababdan ham ushbu bosqichda energiya zahiralarining kamaya borishi tashvishli vaziyatni yuzaga keltirmadi.
Yigirmanchi asrda ushbu o’zgarishlar ikkinchi bosqichga qadam qo’ydi. Bu bosqichda ilmiy bilimlar hajmi va diapazoni shu qadar kengaydiki, endilikda fan ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi, ilmiy bilimning yuqori darajasiga asoslangan meh-nat vositalari shakllana boshladi. Fan va texnika inson ama-liy faoliyatida qo’llanadigan quvvatning diapazonini kengay-tirib yubordi. Chunonchi, u 0,1x10-18 vatt quvvatga ega bo’lgan eng zaif signalni ilg’ashga qodir asboblarni yaratishning uddasi-dan chiqdi. Ikkinchi tomondan esa kosmik qudratga ega vodorod bombasini barpo etdi.
Bunday mislsiz kashfiyotlarning qilinishiga eng avvalo ilmiy informatsiyalar hajmining kengayib borishi zamin tayyorladi. D.Praysning hisob-kitoblariga qaraganda, 1665 yilda jahonda atigi 1ta ilmiy jurnal chop etilgan bo’lsa, 1750 yilda 10 ta, 1800 yilda 100 ta, 1850 yilda 1000 ta, 1900 yilda 10 mingta, 1960 yilda 100 mingta jurnal nashr qilingan.(30,95) Bugungi kunda ularning soni millionga yaqinlashib qoldi.
Faqatgina 1860-1960 yillarda tabiatshunoslik fanlariga doir 6 milliondan ortiq ilmiy publikatsiyalar yaratildi. E‘-tiborli joyi shundaki, ana shu publikatsiyalarning teng yarmi 1946-1960 yillarda dunyoga kelgan.(26,41) Ko’rinib turibdiki, XIX asrning oxiri – XX asrning birinchi yarmida ilmiy in-formatsiyalar hajmi geometrik progressiya asosida ko’payib bordi. XX asrning birinchi yarmi ilmiy informatsiyalar hajmi har 13,5 yilda ikki barobar oshib borgan bo’lsa, XXI asr ara-fasiga kelib har 2-3 yilda 100 foizga ko’paya boshladi.
Ilmiy bilimlarning kommulyativ taraqqiyoti fan va tex-nikani qudratli ishlab chiqaruvchi kuchga aylantirdi. Buning natijasida ilmiy-tadqiqotlarga jalb etilgan kishilar soni ortib bordi. Ushbu tendentsiyaning ijtimoiy voqelikka ta‘siri o’sib borishini o’ttizinchi yillardayoq Dj. Bernal bashorat qil-gan edi.(29,242) XX asrning 60-yillariga kelib, uning basho-rati to’liq ruyobga chiqdi. Bugungi kunda birgina zbekistonda «ilmiy-tadqiqot majmui akademiya, oliy o’quv yurtlari va tarmoq yo’nalishidagi 362 muassasani, shu jumladan 101 ilmiy-tadqiqot institutini, oliy o’quv yurtlaridagi 55 ilmiy-tadqi-qot bo’linmalarini, 65 loyiha-konstruktorlik tashkilotini, 32 ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi va tajriba korxonalarini, 30 axborot-hisoblash markazini o’z ichiga oladi.» (14, 260-261) Fan sohasida 46 mingga yaqin kishi band bo’lib, shulardan 2,8 minggi fan doktorlari va taxminan 16,1 minggi fan nomzodlaridir.(14,261) Mamlakatimizda qariyb 4 ming aspi-rant ilmiy-tadqiqot ishlari bilan band.(8,36)
Ilmiy-tadqiqot ishlari uchun ajratilgan mablag’lar miq-dori ham orta bordi. Masalan, 1971 yilda A+SHda ilmiy-tad-qiqotlarga 27,3 mlrd. dollar ajratilgan bo’lsa, GFRda 4 mlrd. dollar, Angliyada 2,6 mlrd. dollar, Frantsiyada 2,8 mlrd. dollar, Yaponiyada 4,8 mlrd. dollar sarflandi.(31,102; 32,812) Yigirma birinchi asr arafasida bu raqamlar bir necha foizga oshib ket-di. Xuddi shunday tendentsiya zbekistonda ham kuzatilmoqda. Chunonchi, zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ma‘-lumotlariga qaraganda, davlat byudjetining 34,2 foizi ijti-moiy sohaga, xususan ilmiy-tadqiqot ishlarini rivojlan-tirishga sarflanadi.(27,18-19) Ayni paytda Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini joriy etish uchun davlat byudjetidan 65 mlrd. so’m ajratildi.(15,326) Ana shu mablag’ning salmoqli qis-mi tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to’g’risidagi yan-gi fundamental va amaliy bilimlarni shakllantirish, zamona-viy ilm-fan va texnologiyalarning eng muhim muammolarini hal etish uchun mo’ljallangan.(8, 51-52)
Bunday sa‘y-harakatlarning pirovard natijasi o’laroq ixtiro va kashfiyotlar miqdori ham orta bordi. Shar yili jahonda uch mingdan ortiq kashfiyotlar qilib borildi. zbe-kistonda qilingan ixtiro va kashfiyotlar besh yo’nalishda ja-hon darajasidagi ilmiy maktablarning shakllanishiga olib keldi: a) matematika, ehtimollar nazariyasi va ijtimoiy jarayonlarni modellash, informatika va hisoblash texnikasi; b) geologik jarayonlarning qonuniyatlari; v) molekulyar gene-tika, gen-hujayra injeneriyasi, biotexnologiya; g) moddalar-ning kompleks fizikaviy-kimyoviy xossalarini o’rganish; d) jahon va mamlakatimiz tarixi, zbekistonning madaniy va ma‘naviy merosini, o’zbek tili, adabiyoti va folklorining tarixiy va hozirgi rivojlanishini o’rganish.(14, 262-266)
Boz ustiga, ixtiro va kashfiyotlarning xalq xo’jaligining turli sohalariga tatbiq etilishi muddati ham keskin qisqarib bordi. Masalan, elektr toki kashf etilgan vaqtdan ilk elek-trostantsiya barpo qilinguniga qadar qariyb yuz yil o’tdi. Mi-neral o’g’itlarning ahamiyati aniqlangan vaqtdan ularning ama-liy faoliyatda qo’llana boshlanguniga qadar 70 yil o’tdi. Yi-girmanchi asr ikkinchi yarmida esa uran yadrosining bo’linishi ixtiro etilganidan so’ng 15 yil o’tar-o’tmas ilk atom elek-trostantsiyasi tashkil qilindi.(16,11) Bizning davrimizga kelib, tranzistorlarning kashf etilishi bilan uni ishlab chiqarish jarayoniga joriy etilishi orasidagi interval 3 yilni, Kuyosh ba-tareyasiniki 2 yilni tashkil etdi. Ko’rinib turibdiki, kashfiyotning yaratilishi bilan undan foydalanish boshlangan vaqt orasidagi interval keyingi ikki yarim asr davomida 30 barobarga kamaygan.
Fan va texnikaning bunday taraqqiyoti, uning yutuqlarining xalq ho’jaligi tarmoqlariga zudlik bilan kirib borishi ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishiga olib keldi. Avtomatlashtirish deganda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayo-nining samaradorligi darajasini oshirish, turli xom ashyolar va materiallardan unumli foydalanish imkonini beradigan texnika vositalarini joriy etish jarayoni tushu-niladi. Avtomatlashtirishning rivojlanishi insonning ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini batamom tugatmaydi, u xalq xo’jaligining turli sohalaridagi mehnat jarayonini o’zgartiradi, mehnat faoliyatini intellektualizatsiyalashtiradi, xolos.
Avtomatlashtirish jarayoni birinchi navbatda xalq xo’jali-gidagi turli tipdagi mashinalarning ko’payishida namoyon bo’ldi. Bunda bilimlarning differentsia-tsiyasi va integratsiyasi ayniqsa yorqin ifodasini topdi. Boshqacha aytadigan bo’lsak, bir tomondan, alohida-alohida funktsiyalarni bajaradigan mashinalar soni ko’payib bordi. tgan asrning 1990-yiliga ke-lib birgina zbekistonda 3594 mexanizatsiyalashtirilgan potok liniyalaridan, 496 avtomatlashtirilgan liniyalardan, 2658 kompleksli mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan tsexlardan, 262 kompleksli mexanizatsiyalashtirilgan va avto-matlashtirilgan korxonalardan foydalanildi.(18,172) Musta-qillik yillarida ushbu tendentsiya yanada yaqqolroq namoyon bo’la boshladi. Yangi va yangi texnika vositalari ishlab chiqarishga joriy eta borildi. Masalan, zbekiston qishloq va suv xo’jaligi Vazirligi birgina 1999 yilda jami 21,7 milliard so’mlik turli rusumdagi texnika vositalari sotib oldi.(21,12)
Ikkinchi tomondan esa, bir necha funktsiyalarni mustaqil bajaradigan mashinalar yuzaga kela boshladi. Mustaqillik yillarida bozor infrastrukturasining shakllanishi, og’ir sanoatning rivojlanishi, ayniqsa avtomobilsozlikning taraq-qiy etishi ishlab chiqarishda mashg’ul bo’lgan ko’p funktsiyali mashinalar miqdorini oshirib yubordi.
Fan va texnikaning bunday taraqqiyoti insonni butun say-yoraning qiyofasiga ta‘sir eta oladigan geologik qudratga ay-lantirdi. Buning natijasida inson va jamiyatning tabiatga ta‘siri umumbashariy tus oldi, qator umumbashariy, xususan ekologik muammolar yuzaga keldi. Bizning fikrimizcha, ekologik muammoning shakllanishi tabiatda yangi bifurkatsiya holati yuzaga kelayotganidan dalolat beradi. Uning mohiyatini quyidagicha ifodalash mumkin: bugungi kunga kelib inson va jamiyat faoliyati tabiatdagi muvozanatning buzilishiga sabab bo’lmoqda. Ekologik muammo quyidagilarda o’z ifodasini top-moqda:
- jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy ishlab chiqarishning yangi bosqichiga qadam qo’ydi. Bu bosqichda insoniyat tomonidan qo’llaniladigan texnika vositalari miqdori shu qadar ko’pay-diki, buning natijasida tabiatning ifloslanishi me‘eri ham behad oshib ketdi. Shu boisdan insoniyatning atrof-muhitni muhofaza qilishga bo’lgan ehtiyoji yil sayin o’sib bormoqda;
-turmush tarzi va halq xo’jaligining turli sohalarida turli texnika vositalari qanchalik ko’p ishlatilgani sari atrof-muhitning ifloslanishi shuncha orta borayotir.
-yaqin kelajakda sodir bo’ladigan «demografik portlash» ekologik muammolarning yanada keskinlashishiga sabab bo’ladi. Demograflarning bashorat qilishlaricha, XXI asr o’rtalariga borib Yerdagi aholi soni 9,4 milliard kishiga yetadi. zbekis-tonda esa aholi 2015 yildayoq 30 millionga yetishi kutil-moqda.(7,49) Sholbuki, sayyoramizda 5,7 milliard kishi, ya‘ni har 1km2 da 57 kishi yashaganidagina uning imkoniyatlaridan maq-sadga muvofiq foydalansa bo’ladi.
-an‘anaviy energetik resurslardan foydalanish kislo-rodning haddan ziyod sarflanishiga va tabiiy muhitning ifloslanishiga sabab bo’lmoqda. Masalan, ko’mir, gaz va neftning yoqilishi oqibatida atmosferadan 20 tonna kislorod sarf etilayapti, uning o’rniga esa millionlab tonna karbonat angidrid gazi va boshqa zaharli moddalar chiqarilmoqda;
ekologlar ishlab chiqqan tavsiyalar o’zini oqlamayotir.
XXI asrda insoniyatning taraqqiyoti ko’p jihatdan biz yuqorida tilga olgan vazifalarning bajarilishiga borib taqa-ladi.
Yuqoridagi mulohazalarimizdan xulosa qilsak, XX asr fan va texnika taraqqiyoti asri bo’ldi. Uning kommulyativ taraqqi-yoti insonni qudratli geologik kuchga aylantirdi. Buning oqi-batida insonning tabiatga ta‘siri kuchayib bordi va ekologik muammolarning yuzaga keldi.